Mbuli Inogile ya Yesu Kilisito yandikigwe na
Luka
Ulongozi
Mbuli Inogile yandikigwe na Luka ya mumkumbo wa vitabu vine va lagano da sambi, vitabu avo volagusa vija Yesu viyakalile hano mwiisi. Kila kitabu acho chokemigwa, “Injili,” fambulo jake Mbuli Inogile. Vitabu avo vandikigwa ako kumwande na Matayo na Maluko na Luka na Yohana kipindi Yesu viyafile na kuzilibuka. Luka handike mbuli za Yesu viyakalile hano mwiisi ziiyeka, lakini vivija kandika mbuli ziwatendile wanahina zake ako kumwande Yesu viyafile na kuzilibuka na kitabu acho kikemigwa Sang'hano za Iwatumigwa. Kuduhu munhu yojuwa kipindi gani hebu chandikiligwa kwahi kitabu kino cha Mbuli Inogile yandikigwe na Luka, lakini wanhu woifunza mbuli wose woitogolela kamba sengine chandikigwa behi ya mwaka wa 70 toka kuvumbuka kwa Kilisito.
Mwandikaji kakala Luka yakalile mganga. Wandikaji wake na ulonzi uyekile volagusa kamba heyo kakala munhu yasomile. Luka kalonda kwandika mbuli imoja imoja kamba vizilawilile kwa Yesu viyakalile hano mwiisi, kasimulila zimbuli kamba vizilawilile, muladi wanhu wayagwe wamwede kwa kusoma mbuli azo (Sula ya 1:1-3). Heyo hakalile Muyahudi bule (Wakolosai 4:10-14) na kandika vija wanhu haweli Wayahudi wahahile kuvijuwa. Mbuli ino yokoneka kwa vija viyafambule mila za Kiyahudi (Sula ya 1:8).
Mbuli Inogile yandikigwe na Luka iigala ng'hani na vitabu va Matayo na Maluko, kwavija vose vosimulila mbuli zizija mna inzila imoja. Mna ivitabu vose vidatu, Luka yaiyeka kasimulila ng'hani mbuli ya kuvumbuka kwa Yohana Mbatizaji. Vivija Luka kogangamiza ng'hani mbuli za kugela kumgongo (Sula za 3:3, 11:4, 17:3-4, 23:34, 24:47) na kumpula Mulungu (Sula za 3:21, 5:16, 6:12, 11:1-12, 22:32).
Mbuli zili mkitabu
Mna isula ya 1:1-4, Luka koitambula Mbuli Inogile iyandike na kosimulila habali kayandika.
Abaho kosimulila kuvumbuka kwa Yesu na vivija viyaitandile kwa kusang'hana (Sula ya 1:5-4:13).
Hanhu hakulu ha Mbuli Inogile (Sula ya 4:14-21:38), Luka kosimulila sang'hano iyatendile Yesu, ng'hani ng'hani unzonza uyatendile na mbuli ziyafundize.
Kukimambukizo, sula za kabili za kimambukizo (Sula ya 22-24), kasimulila vija Yesu viyafile, viyazikigwe na viyazilibuke.
1
1 Mkulu Teofili,
Wanhu wengi wawamba ng'hani kwandika mbuli zija zilawilile kumwetu. 2 Wandika mbuli zija zitulongeligwe na wanhu waja wazonile kwa meso gao kusongela kuna ichanduso na wapetile uusenga. 3 Avo go mkulu, kwavija nizizahila vinogile mbuli zino kulawa kuna ichanduso, vinikona niye yokuwa vinoga kukwandikila goya mbuli zija zilawilile. 4 Notenda vino muladi ujuwe ukweli wose wa mbuli ziufundizigwe.
Kuvumbuka kwa Yohana Mbatizaji kopetigwa
5 Kipindi acho Helode viyakalile mndewa wa Yudea, kukala na mulava nhosa, twaga jake Zakalia, wa kibumbila cha Abiya. Mwehe wake kakala Elizabeti, nayo vivija kalawa mulukolo lwa mulava nhosa Haluni. 6 Wose wabili wakala wotenda ganogile mgameso ga Mulungu, na kugagoga Malagizo gose ga Mndewa Mulungu. 7 Wakala waduhu wana kwavija Elizabeti kakala mgumba, na wose wabili wakala wavele.
8 Siku dimoja Zakalia kakala Mng'anda ya Mulungu yosang'hana isang'hano yake ya kulava nhosa, kamba viyatendaga mna izamu yake. 9 Zakalia kasaguligwa kwa kubwanha simbi, kamba viwatendaga walava nhosa, kwingila Mng'anda ya Mndewa yasome ubani. 10 Kipindi cha kusoma ubani vikivikile, wanhu wengi wakala kunze wompula Mulungu.
11 Msenga wa kuulanga wa Mndewa kamulawilila Zakalia, kema mwambu wa mkono wa kudila wa upango wa kusomela ubani. 12 Zakalia viyamone, kasinhuka na kagwaya kwa bwembwe. 13 Lakini msenga wa kuulanga kamulongela, “Sekeudumbe, Zakalia! Mulungu kahulika kupula kwako. Mwehe wako Elizabeti kokulelela mwana wa kimbigalo, twaga jake komkema Yohana. 14 Kodeng'helela ng'hani na wanhu wengi wodeng'helela kwa kuvumbuka kwake. 15 Kokuwa munhu mkulu mgameso ga Mndewa. Honda yang'we ugimbi hebu divai. Kokuwa na Loho Yang'alile kusongela mna iinda ya mamake. 16 Kowatenda wanhu wengi wa Izilaeli wailumbe na Mndewa Mulungu wao. 17 Nayo komulongolela Mndewa, kokuwa na nguvu kamba mtula ndagu wa Mulungu Eliya. Kowatenda tata na wana wainogele, kowagalusa wanhu waja hawamtegeleza Mulungu wagese ganogile kamba wanhu wanogile, avo yamtandile Mndewa wanhu zake.”
18 Zakalia kamuuza msenga ija wa kuulanga, “Vino nojuwaze mbuli ino kamba ya ukweli? Niye na mwehe wangu twa wavele.”
19 Msenga ija kamwidika, “Niye na Gabilieli. Nokwima haulongozi ha Mulungu, heyo ayo yanhumile nonge na gweye kukupetela mbuli ino inogile. 20 Lakini kwavija hutogole mbuli zangu zonda zilawilile mna ikipindi chake, sambi hudaha kulonga mbaka siku vonda ilawilile mbuli ino.”
21 Kipindi acho wanhu wakalile wombeta Zakalia, wakanganya habali kokawa kulawa Mng'anda ya Mulungu. 22 Viyalawile kunze hadahile kulonga nao. Wajuwa hana kinhu cha unzonza kiyaonile Mng'anda ya Mulungu, kwavija kawagwaa kilaguso kwa kwinula makono gake, na kakala halonga.
23 Viyamambukize sang'hano yake Mng'anda ya Mulungu, kabwela ukae. 24 Hamwande kidogo imwehe Elizabeti kagoga inda. Hasegele ukayake kwa miezi mitano. Kalonga, 25 “Hakimambukizo Mndewa kanisegezela kinyala mgameso ga wanhu!”
Kuvumbuka kwa Yesu kopetigwa
26 Elizabeti viyakalile na inda ya miezi sita, Mulungu kamtuma msenga wa kuulanga, twaga jake Gabilieli, yachole kudibuga da Nazaleti, mwiisi ya Galilaya. 27 Kakala na usenga wa mhambe imoja yafungiligwe zengele na mbigalo imoja twaga jake Yusufu, yalawilile mulukolo lwa Mndewa Daudi. Mhambe ayo twaga jake Malia. 28 Msenga ija kamcholela Malia, kamulongela, “Zihoze! Mndewa kahamoja na gweye. Nayo kakunogela ng'hani!”
29 Malia viyauhulike usenga awo wa msenga wa kuulanga, kakala na mfundo ng'hani muumoyo wake, kakanganya usenga awo wofambula choni. 30 Msenga ija kamulongela, “Malia, sekeudumbe, gweye kupata ng'hekewa ya Mulungu. 31 Kogoga inda na kolela mwana wa kimbigalo, nayo komkema Yesu. 32 Kokuwa munhu mkulu, kokemigwa Mwana wa Mulungu yeli Uchanha Ng'hani. Mndewa Mulungu komgwaa kigoda cha undewa, kamba viyakalile Daudi muhenga wake. 33 Kokuwa mtawala wa lukolo lwa Yakobo siku zose, na undewa wake wokuwa wa mazuwa gose!”
34 Malia kamuuza msenga ija, “Niye na mhambe. Lelo mbuli ayo yokuwaze?”
35 Msenga ija kamwidika, “Loho Yang'alile kokwizila, na nguvu za Mulungu zokugubika. Avo Mwana yonda yavumbuke kokuwa Yang'alile na kokemigwa Mwana wa Mulungu. 36 Kumbuka ndugu yako Elizabeti. Wanhu wakala wolonga kakala mgumba, lakini sambi kana inda ya miezi sita, hamoja na uvele uyalinao. 37 Kwavija kuduhu kinhu kimulemela Mulungu.”
38 Malia kalonga, “Niye na msang'hanaji wa Mndewa, nailawilile kumwangu kamba viulongile.” Abaho msenga ija kasegela.
Malia komtembelela Elizabeti
39 Kumwande kidogo Malia kafunga mwanza, kalopola kuchola kuna idibuga dili mvigongo va isi ya Yudea. 40 Kengila mng'anda ya Zakalia, kamulamusa Elizabeti. 41 Elizabeti viyahulike Malia komulamusa, king'hele kili mna iinda yake kizumha. Nayo Elizabeti kamemezigwa Loho Yang'alile, 42 kalonga kwa sauti ng'hulu, “Gweye kunogeligwa kubanza watwanzi wose, na imwana yonda umulele konogeligwa! 43 Habali mbuli ino ng'hulu inilawilile niye, mbaka mama wa Mndewa wangu keza kunhembelela? 44 Vimhulike kondamusa, mwana king'hele yeli mna iinda yangu kazumha kwa kudeng'helela. 45 Kumweda gweye utogola usenga wa Mndewa, kwavija wolawilila kumwako!”
Lwila lwa Malia
46 Malia kalonga,
“Moyo wangu womgwaa nhogolwa Mndewa,
47 Loho yangu yomdeng'helela kwavija Mulungu Mkombola wangu,
48 kang'humbuka, niye msang'hanaji wake muhole!
Kulawa sambi wanhu wose wong'hema munhu yamwedile,
49 kwavija Mulungu Mkulu kanhendela vinhu vikulu.
Twaga jake ding'ala.
50 Kulawa lukolo na lukolo,
kowonela bazi wanhu wose womtegeleza.
51 Katenda mbuli ng'hulu kwa mkono wake.
Kawapwililisa wanhu weli na magoda mmizoyo yao.
52 Kawahumulusa wandewa mna ivigoda vao va undewa,
na kawenula wahole.
53 Weli na nzala kawatenda wegute kwa vinhu vinogile na
kawawinga matajili makono gaiyeka.
54 Kasang'hana kija kiyalongile kwa wahenga zetu,
keza kumtaza msang'hanaji wake Izilaeli.
55 Kakumbuka kumonela bazi Abulahamu,
na lukolo lwake lose siku zose!”
56 Malia kakala kwa Elizabeti miezi midatu, abaho kabwela ukayake.
Kuvumbuka kwa Yohana Mbatizaji
57 Kipindi cha kuifungula Elizabeti vikivikile, kaifungula mwana wa kimbigalo. 58 Wanhu weli behi nayo na ndugu zake viwahulike mbuli ng'hulu ziyatendeligwe na Mndewa, wadeng'helela hamoja nayo.
59 Imwana viyavikize siku nane, wamwingiza kumbi. Walonda kumkema Zakalia, twaga da tatake, 60 lakini mamake kalonga, “Bule, twaga jake Yohana.”
61 Wamulongela, “Kuduhu munhu mulukolo lwenu yeli na twaga dijo!” 62 Abaho wamgwaa kilaguso tatake, wamuuza twaga gani diyalondile mwanage yakemigwe.
63 Zakalia kawapula kibao cha kwandikila, kandika vino, “Twaga jake Yohana.” Wanhu wose wakanganya! 64 Bahaja Zakalia kadaha kulonga, kamgwaa nhogolwa Mulungu. 65 Wanhu weli behi nayo wadumba ng'hani. Mbuli izo za unzonza zibwililika kila hanhu kuvigongo va isi ya Yudea. 66 Kila munhu yahulike mbuli ayo kaigelegeza, kauza, “Vino mwana ino kokuwa nani?” Kwavija udahi wa Mndewa ukala hamoja nayo.
Lwila lwa Zakalia
67 Zakalia tatake Yohana kamemezigwa Loho Yang'alile, kalonga usenga wa Mulungu,
68 “Yatogoligwe Mndewa, Mulungu wa Izilaeli!
Keza kuwataza wanhu zake na kuwagombola.
69 Katugwaa Mkombola yeli na udahi,
mzukulu wa Daudi msang'hanaji wake.
70 Kamba viyalongile toka mwaka kubitila watula ndagu zake wang'alile,
71 kamba kotukombola na wanhu wang'hobo,
na kulawa mmakono ga wanhu watwihile.
72 Kalonga kowonela bazi wahenga zetu,
na kokumbuka lagano jake ding'alile.
73 Kaiduila kwa muhenga wetu Abulahamu,
74 kutukombola mmakono ga wanhu watwihile,
na kututenda tumsang'hanile bila kudumba,
75 tuwe wanhu wang'alile na wanhu wotenda goyolonda Mulungu,
siku zose za ugima wetu.
76 Gweye mwanangu, kokemigwa mtula ndagu wa Mulungu yeli Uchanha Ng'hani.
Komulongolela Mndewa,
kuitanda nzila yake.
77 Kowalongela wanhu zake kamba wokomboligwa,
na nzambi zao zogeligwa kumgongo.
78 Mulungu wetu kana bazi na moyo unogile.
Kotumwemwesela mulenge wa ukombozi kulawa kuulanga,
79 na wowamwemwesela wanhu wose wokala mdiziza da ifa,
na kulongoza magulu getu mnzila ya tindiwalo.”
80 Imwana ija kagendelela kukula lukuli na kawa na nguvu mwiiloho. Kakala kuluwala mbaka siku dija viyalawilile mgameso ga wanhu wa Izilaeli.