MBULI YEDI IWANDIKWE NI
LUKA
ULONGOZI
Chitabu cha Mbuli yedi chiwandikwe ni Luka ni chimwenga mwe vitabu vine mwe Lagano Hya chiya chikutamwila wikazi wa Yesu Kulisito. Chila chimwenga mwe ivyo chetangwa “Mbuli,” kugamba “Mbuli Yedi” Vya wandikagwa ni Matayo na Mako na Luka na Yohana, Yesu eze kubanika. Naho Luka suyo uyodu awandike lugano lwo wikazi wa Yesu, mna awandikaga naho mwe mbuli wadamanyaga wasigilwa wa Yesu eze abanike no kuuyuka kwakwe, chitabu chikwitangwa Ntendwa za Wasigilwa. Hahana amanyize pwilili chipindi icho Mbuli yedi iwandikwe ni Luka chawandikagwa hegu ni kuhi chawandikagwa, mna wasomile walozize wazumila kugamba mafani chawandikagwa mo mhilimo wa milongo mfungate. 70 AD
(Eze elekwe Yesu) Mta kuwandika ni Luka, yudya endaga tabibu mkulu. Isila ivyo awandike na ulongi ajeseze walagisa kugamba endaga mntu mmanyi. Luka nakaunga awandike jejeje milosi yo wikazi wa Yesu, akalavyanya mwe sila ivyo vintu vilaile, chani kugamba watuhu wadahe kumanya kulaila mo kukisoma (Luka 1:1-3). Hendaga Myahudi (Wako 4:10-14) naho awandikaga mwe sila kugaba wantu sawo Wayahudi wadaha kukombaganya. Vino ni pwilili mwe sila idya alongile mwe mazwela ya Wayahudi (Luka 1:8).
Chitabu cha Mbuli yedi iwandikwe ni Luka chaliganisa ne vitabu vya Matayo na Mako, kwaviya vya vyatambalisa vintu iviya mwe sila iyo vyaligana. Mgati mwe vitabu vitatu, Luka alavya mbuli zilozize mo kwelekwa kwa Yohana Mta kubatiza. Luka naho atambalisa kulekeilwa (sula 3:3, 11:4, 17:3-4, 23:34, 24:47) na malombezo (sula 3:21, 5:16, 6:12, 11:1-12, 22:32).
Vimndani
Mwe sula ya 1:1-4, Luka alonga Mbuli yawe na kutambalisa vilekile akawandika ichitabu icho.
Akaheza atamalisa ukwelekwa kwa Yesu naivyo amalanyagwa mwe ndima (1:14-21:38),
Mwe ntendele nkulu mbuli yedi isigale (4:14-1:8). Luka alonga mwe ndima idya Yesu adamanyaga, vitendese mpituko adamanye na mbuli ahinyize.
Mo udumo, mwe zisula zimbili (22-24), katambalisa ivyo Yesu abanike, kuhambwa, na kuuyuka kwakwe.
1
1 Mkulu Teofilo,
Wantu walozize wajezaga kuwandika mbuli ziya zadamanyagwa mgati mwetu. 2 Wawandikaga saviya chigambilwe ni wadya waukuzi naho wavionaga, na wandima wa udya ulosi kukongela nkongo, 3 Ivyo mkulu Teofilo siwona vyawagila nikaule uchindedi we zimbuli izo zose kukongela nkongo, siwona ni vyedi niwandike kwa untanda mbuli izo ivyo zilaile. 4 Sidamanya ivyo chani nawe umanye uchindedi we izimbuli ziya uhinyigwe.
Kwelekwa kwa Yohana Mta kubatiza kwalongwa
5 Mwe dizuwa hadya Helode endaga seuta ywa Yudeya, hendaga na mlavyantambiko yumwenga akwitangwa Zakaliya, endaga ywa bunga dya walavyantambiko wa lukolo lwa Abiya. Na mkaziwe naketangwa Elizabeti naye endaga wo lukolo lwa mlavyantambiko mkulu akwitangwa Haluni. 6 Wose waidi wendaga wawoneka wedi kulongozi kwa Chohile, nawatoza kwa ukanuni miko na malagizo yose ya Zumbe. 7 Mna wendaga hawena mwana, kwaviya Elizabeti nendile hana cheleko, naho wose waidi wendaga wadalahala.
8 Zuwa dimwenga, Zakaliya endaga akamsankanila Chohile, akadamanya ndima yakwe ya ulavyantambiko kwaviya yendaga zamu ye dibunga dyakwe. 9 Kulawana na mazwela ya walavyantambiko, uyo asagulagwa kwa sila ya kumtoila tegatega kwa kwingila mndani mwe nyumba yo kuvikila ya Zumbe, chani akafunkize ubani. 10 Fyo kulu dya wantu nendile dikuse dikalombeza mwe saa idya Zakaliya awoka ubani.
11 Niyo mndima ywa kwembingu ywa Zumbe amlaila Zakaliya, kachimala ntendele ya kulume ye nchanja yo kufunkiziza ubani. 12 Zakaliya eze amwone, niyo ehelwa na kwingilwa ni woga. 13 Mna yudya mndima ywa kwembingu niyo amgamba, Zakaliya, “Use kogoha! Kwaviya Chohile keva malombeza yako, na mkaziwo Elizabeti nakwelekele mwana ywa chilume. Wenawe naumwitange Yohana. 14 Wenawe na utende na mbwedo na chinyemi, na wantu walozize nawabwede mo kwelekwa kwakwe. 15 Kwaviya nauwazwe kutenda mntu mkulu kulongozi kwa Zumbe. Hanywe divai hegu mpombe, naho namemezwe Muye Ukukile kukongela mwe nda ya nine. 16 Nawahitule Waizulaeli walozize kwa kumuwiya Zumbe Chohile ywawe. 17 Namlongweile Zumbe, naho na atende na nguvu na udahi wa Muye saviya muwoni Eliya. Na wevanye vituhu watati zamntu na wana wawo, na kuwahitula wehi watendwe na umanyi saviya wakuwoneka wedi, naho na watende wantu wemalanye kale kumhokela Zumbe.”
18 Zakaliya amuza yudya mndima ywa kwembingu, “Nanimanye vivihi ichindedi che imbuli ino? Miye sidalahala, mkazangu naye kadalahala.”
19 Mndima ywa kwembingu amgamba, “Miye ni Gabulieli, akwikala haguhi na Chohile, anisigile nize kulonga na weye na kukugambila mbuli yedi ino. 20 Mna kwaviya huzumile ulosi wangu, ukunga uchinte mwe chipindi chikigwe. Kwaviya huzumile, haudahe kulonga, naho naunyamale kubula mwe dizuwa diya dye ndagano nadichinte.”
21 Wantu wendile wakamgoja Zakaliya wehelwa kwaviya kekalisa mwe nyumba yo kuvikila. 22 Eze afose, hakudaha kulonga nawo, wantu niyo wamanya kugamba kawona uwoni mndani mwe nyumba yo kuvikila. Niyo alonga nawo kwa vilagiso mwe mikono yakwe.
23 Eze abinde ndima yakwe, Zakaliya auya kwe kaya yakwe. 24 Yeze yomboke mazuwa majeche, mkaziwe Elizabeti niyo atenda msoka ekala hekaya yakwe miezi mishano. 25 Elongela, “Vino nivyo anitendele Zumbe,” akagamba. “Kanusiza soni zangu za kuleka kweleka!”
Kwelekwa kwa Yesu kwalongwa
26 Mwezi wa mtandatu we inda ya Elizabeti Chohile amsigilaga mndima ywa kwembingu Gabulieli aite kwe isi ya Galilaya ikwitangwa Nazaleti. 27 Nakasigilwa kwa mwana chiche akwitangwa Maliyamu henati kudugana na mgosi. Mwana chiche uyo nakalombwa ni mgosi akwitangwa Yusufu, akulaila mo lukolo lwa Daudi. 28 Mndima ywa kwembingu niyo amlaila Maliyamu na kumlamsa, “Utondowazi utende naweye! Zumbe ehamwenga na weye naye kakujimbika vidala!”
29 Maliyamu niyo engilwa ni chinyulu eze eve ulosi uwo, niyo ehelwa mbuli idya yagaze. 30 Akaheza mndima ywa kwembingu amgamba, “Maliyamu, usekogoha, kwaviya Chohile kakufila mbazi. 31 Nawinule nda, naho naweleke mwana chilume, namwitange zina dyakwe Yesu. 32 Uyo natende mkulu naho netangwe Mwana Chohile Mkulu. Zumbe Chohile namwinke chigoda chakwe cho useuta, saviya endaga mwelesi ywakwe Daudi, 33 naho natende seuta ywa lukolo lwa Yakobo mazuwa yose, useuta wakwe hauna udumo!”
34 Maliyamu niyo amuza mndima ywa kwembingu, “Navidahike, vivihi, mbuli ino?” Miye simmanyize mgosi.
35 Mndima ywa kwembingu amhitula, “Muye Ukukile nakwizile, na nguvu za Chohile nazikugubike. Kwa chausa icho mwana uyo nomwitange Mwana ywa Chohile. 36 Naho umanye mlukolo ywako Elizabeti, yudya wantu wamanyize hakweleka, mna haluse ana nda ya myezi mtandatu, hatahegu kadalahala. 37 Kwaviya hamna hedikudahika kwa Chohile.”
38 Maliyamu niyo agamba, “Kaula, miye ni mtumwa ywa Zumbe,” “navitende saivyo ulongile.” Niyo mndima ywa kwembingu ahalawa.
Maliyamu amtalamkila Elizabeti
39 Mwa mazuwa yadya Maliyamu kahalawa aita kwa kuchinyinta kwita ko mzi wendile kwa magulu ye mwe si ya Yudeya. 40 Niyo engila mwe nyumba ya Zakaliya na kumlamsa Elizabeti. 41 Elizabeti eze eve indamsa yakwe Maliyamu, kazana mwe inda yakwe katugusa. Elizabeti niyo amemezwa Muye Ukukile. 42 Niyo alonga kwa izwi kulu, “Kujimbikwa weye kujinka wavyele wose, na umwana ukunga weleke kajimbikwa! 43 Ilaila vivihi mbuli ino, vikaleka mame ywa Zumbe ywangu anitalamkile? 44 Nize nive indamsa yako, kazana mwe nda yangu niyo katugusa kwa chinyemi. 45 Chinyemi kwa weye uzumile longa mbuli ziya ugambilwe kulaila kwa Zumbe nazichinte!”
Uchemi wa Maliyamu wa kumtogola Chohile
46 Maliyamu niyo alonga,
“Umoyo wangu wamtogola Zumbe,
47 no muye wangu wamwelelwa Chohile Mwambula ywangu,
48 kwaviya kanikumbuka, mtumwa wakwe mnyanyahala!
Kukongela vino haluse na kujendeleza,
vyeleko vyose navinitange mjimbikwa,
49 kwaviya Chohile mta Udahi anidamanyiza vintu vikulu.
Zina dyakwe ni ukuka.
50 Mbazi zakwe zekala vyeleko na vyeleko
kwa wadya wakumwogoha.
51 Kadamanya vintu vikulu kwa mkono wakwe.
Kawasambalagasa wata kweduvya fanyanyi zawo mwe myoyo yawo.
52 Kawaseleza maseuta wata nguvu kulaila mwe vigoda vyawo vyo useuta,
na kuwakweza wachiwa.
53 Kawegusa wata sala kwa vintu vyedi,
na kuwabalaza wagoli mikono ibule.
54 Kamwambiza Izulaeli, mndima ywakwe,
naho kawafila mbazi wantu wakwe mazuwa yose.
55 Saviya alongile kwa wababa zetu Bulahimu
na lweleko lwakwe lose mazuwa yose!”
56 Maliyamu niyo ekala na Elizabeti myezi mitatu, niyo auya kaya.
Kwelekwa kwa Yohana Mta kubatiza
57 Mazuwa ya Elizabeti yo kwefungula yeze yabule, niyo efungula mwana chilume. 58 Wantu we haguhi hakwe hamwenga na walukolo wakwe weze weve ivyo Zumbe amfilise mbazi, niyo wose weleleswa hamwenga naye.
59 Mwana eze abule mazuwa mnane, weza kumjela ngasu. Niyo waunga wamwinke zina dya tati yakwe, etangwe Zakaliya. 60 Mna nine niyo agamba, “Bule! Zina dyakwe netangwe Yohana.”
61 Wamhitula, “Mna hahana mntu mo lukolo lwenyu akwitangwa zina idyo!” 62 Niyo walonga na Zakaliya kwa vilagiso chani wamanye ivyo akunga amwitange mwanawe.
63 Zakaliya niyo alombeza wamwinke chibawo awandike, niyo awandika vino, “Zina dyakwe netangwe Yohana.” Wose niyo wehelwa vidala! 64 Ahadya Zakaliya niyo adaha kulonga naho, niyo akonga kumjimbika Chohile. 65 Wantu we haguhi hakwe niyo wogoha, na mbuli za vintu ivyo niyo zalongwa kose kwa wagulu wose we isi ya Yudeya. 66 Chila evile mbuli izo, afanyanya mo moyo wakwe na kweuza, “Ivyo mwana uyo natende mntu ywani? Kwaviya udahi wa Zumbe wi hamwenga naye.”
Uwoni wa Zakaliya
67 Zakaliya, ise dya Yohana, amemezwa Muye Ukukile, naye kalonga mbuli ino kwa uwoni kulaila kwa Chohile.
68 Ajimbikwe Zumbe, Chohile ywa Izulaeli!
Kwaviya keza kuwambiza wantu wakwe na kuwambula.
69 Kachinka suwe Mwambula mta nguvu,
kulaila mo lukolo lwa Daudi, mtumwa ywakwe.
70 Saviya alongaga kukongela nkongo,
kujinkila kwa wawoni wakwe wakukile,
71 kugamba na chambulwe kulaila mwe wankondo wetu,
na kulaila mwe mikono ya wadya wose wakuchihiwa.
72 Alongaga nawawonele mbazi wadalahala wetu,
na kudikumbuka lagano dyakwe dikukile.
73 Elisaga kwa Bulahimu mkale ywetu,
74 kugamba nachambule kulaila mwa wankondo wetu.
Naho nachitende chidahe kumsankanila Chohile hehena kogoha,
75 kwa ukuka na kwa kuwoneka wedi kwakwe,
mazuwa yose yo ujima wetu.
76 “Nawe mwanangu, nawitangwe muwoni ywa Chohile Mkulu.
Kwaviya naulongole kubula kulongozi kwa Zumbe,
chani umdamanyize sila.
77 Kuwagambila wantu wakwe kugamba nawambulwe
kwa kulekeilwa masa yawo.
78 Kwaviya Chohile ywetu ni mta mbazi.
Nachigaile mmweko wa wambulwa kulaila kulanga,
79 na kuwalangaziza wadya wose wakwikala mwe chiza,
na chizuli cha file,
na kuvilongoza iviga vyetu mwe isila ya utondowazi.”
80 Yudya mwana niyo akula umwili no muye. Ekalaga mwe nyika kubula zuwa diya eze awalaile wantu wa Izulaeli.