Makuru Garungi Gakukwatagana na Yesu̱ Ku̱ri̱si̱to nka Ku̱gaahandi̱i̱ki̱i̱rwe
Lu̱u̱ka
Kwanjuura
Kitabbu kya Makuru Garungi Gakukwatagana na Yesu̱ Ku̱ri̱si̱to nka Ku̱gaahandi̱i̱ki̱i̱rwe Lu̱u̱ka kili ki̱mwei̱ ha bitabbu binei bya Kiragaanu Kihyaka, bi̱byo bibaza ha Makuru Garungi gakukwatagana na b̯womi b̯wa Yesu̱ Ku̱ri̱si̱to. Bitabbu bindi byobyo: Matayo, Mari̱ko na Yohaana.
Kitabbu kiki kyaLu̱u̱ka kyahandi̱i̱ki̱i̱rwe Lu̱u̱ka munyakuhandiika na kitabbu kindi kyetwa Bikorwa bya Bakwenda ki̱kyo kyolokya bintu bya beegeseb̯wa ba Yesu̱ bi̱baakoori̱ Yesu̱ amaari̱ ku̱kwa na kuhimbooka. Tihaloho muntu yeegi̱ri̱ kasu̱mi̱ koonyi̱ni̱ na kiikaru kyonyi̱ni̱ cali kitabbu kiki baaki̱handi̱i̱ki̱i̱ri̱. Bei̱tu̱ kandi bantu banene bateekereza nti Lu̱u̱ka yaaki̱handi̱i̱ki̱ri̱ mu mwaka nka gwa 70 Yesu̱ amaari̱ kubyalwa. Lu̱u̱ka yaalingi dakitaali kandi Munyamahanga (Bakolosaayi 4:10-14).
Lu̱u̱ka nab̯uyaabba yaaki̱handi̱i̱ki̱i̱ri̱ Teofi̱i̱ro (1:1-4), yaahandi̱i̱ki̱ri̱ na kigyendererwa kya ku̱soboresya bantu bensei̱, namaani maani Banyamahanga, kwega mananu ga bintu bya Yesu̱ bi̱yeegeseerye na bi̱byo bi̱yaakoori̱.
Kitabbu kiki kisoboora bintu binene bikukwatagana na kubyalwa kwa Yohaana Mu̱bati̱zi̱ kukiraho kitabbu kya Matayo na kya Mari̱ko kandi kibaza hoi̱ ha kuganyira, (3:3, 11:4, 17:3-4; 23:34; 24:47), na ha kusaba, (3:21; 5:16; 6:12; 11:1-12, 22:32).
Bicweka Bi̱handu̱ bya mu kiki Kitabbu nka Ku̱bi̱honderegeeni̱
(i) Ntandiko gya Makuru Garungi nka ku̱gaahandi̱i̱ki̱i̱rwe Lu̱u̱ka 1:1-4
(ii) Kubyalwa kwa Yesu̱ na mu̱li̱ngo gu̱yeeteekani̱ri̱i̱ze b̯uheereza 1:5—4:13
(iii) Milimo mya Yesu̱, namaani maani byamahanu bi̱yaakoori̱ na bintu bi̱yeegeseerye 4:14—21:38
(iv) Mu̱li̱ngo gwa Yesu̱ yaakwereeri̱mwo, yaaziikwa, kandi yaahimbooka 22—24
1
Matandikire
Waki̱ti̱i̱ni̱sa Teofi̱i̱ro:
Bantu banene beekambi̱ri̱ baahandiika bintu binyakubbaho muli twe. Hali bab̯wo banyakubiwona kuruga ha byatandi̱ki̱i̱ri̱ kandi baabibaza, hooho bahandi̱i̱ki̱ baatooleeri̱ kubituweera. Nagya hab̯wakubba mmaari̱ ku̱toolereerya na b̯wegyendereza, bintu binyakubbaho kuruga ha byatandi̱ki̱i̱ri̱ mbweni̱ nikili kirungi kubikuhandiikira, mbi̱honderani̱i̱rye kurungi. Ki̱kyo, ki̱kwi̱za ku̱ku̱soboresya, kwega mananu genseenya ga bintu bi̱baakwegeseerye.
Malayika Naaranga Kubyalwa kwa Yohaana Mu̱bati̱zi̱
Herodi̱ hayaabbeereeri̱ mukama wa B̯uyudaaya, haalingiho mu̱laami̱ wa Ruhanga gi̱beetengi̱ Zakaliya, wa mu kitebe kya balaami̱ ba Ruhanga kinyakwetwanga Abbi̱ya. Zakaliya yaali atu̱ngi̱ri̱ Eri̱zaabeeti̱, munyakubba yoodede naali wa mu ki̱nyu̱mba kyʼAlooni̱. Zakaliya na mu̱kali̱ waamwe baali bantu bakubalwa kubba ni̱baku̱si̱i̱mwa mu mei̱so ga Ruhanga. Baadosereeryengi̱ biragiro bya Mukama byensei̱ bataku̱bi̱sobya. Baali batali na mwana hab̯wakubba Eri̱zaabeeti̱ yaali mugumba, kandi bo bensei̱ baali bagu̱lu̱u̱si̱ri̱.
Kiro ki̱mwei̱, Zakaliya yaali naakukora mulimo gwamwe nka mu̱laami̱ mu Yeekaru. B̯wi̱re b̯u̱b̯wo lwali lubo lwa kitebe kyamwe kukora. Nka ngesu gya balaami̱ ba Ruhanga kugyalingi, yaakomeerwe kwingira mu Yeekaru, kwokya ha kyoto bintu bi̱ku̱wu̱nya kurungi. 10 B̯uyaali naaku̱byokya, bantu banene baali beecooki̱ri̱ hamwenya nibali hanzei nibakusaba Ruhanga.
11 Mu kei̱re kakwo, malayika wa Mukama Ruhanga yaawonekeeri̱ Zakaliya, yeemereeri̱ ha mukono gwa b̯udyo gwa kyoto ki̱yookeeryengi̱ho bintu bi̱ku̱wu̱nya kurungi. 12 Zakaliya b̯u̱yaaweeni̱ malayika, yeeru̱ndu̱ka, yaakwatwa b̯u̱ti̱i̱ni̱. 13 Bei̱tu̱ malayika yaamuweera, “Zakaliya, leka ku̱ti̱i̱na. Ruhanga yeegwi̱ri̱ kusaba kwo. Mu̱kali̱ waamu Eri̱zaabeeti̱ akwi̱za kukubyalira mwana, gyolyeta ibara, Yohaana. 14 B̯walibyalwa, olisemererwa hoi̱, na bandi banene balisemererwa, 15 hab̯wakubba alibba na b̯u̱sobozi̱ b̯unene kuruga hali Mukama Ruhanga. Talinywa maaci rundi kyakunywa kyensei̱ ki̱ku̱taami̱i̱rya. B̯walibyalwa, Mwozo wa Ruhanga alibba mu yo. 16 Yogwo mwana, aliha Bei̱saleeri̱ banene ku̱b̯u̱ni̱a kwegwanga Mukama Ruhanga waab̯u. 17 Alyehembera abanze Mutongoole wa Ruhanga. Alibba na maani na b̯u̱sobozi̱ nka byʼEri̱ya biyaalingi nabyo, aleke ahe babba baana ku̱b̯u̱ni̱a kwendya baana baab̯u. Kandi de aleetereze bantu bajeemera Ruhanga kwezi̱ramwo na kuteekerezanga mu̱li̱ngo gwa batongoole. Na yaatyo, aliteekaniza bantu balindiire Mukama waab̯u.”
18 Mwomwo Zakaliya yaab̯u̱u̱lya malayika, “Ki̱kyo nsobora teetei̱ kukiikiriza nindi mu̱gu̱lu̱u̱su̱, na mu̱kali̱ wange yoodede agu̱lu̱u̱si̱ri̱?” 19 Malayika yaamwi̱ri̱ri̱mwo naakoba, “Gya ndi malayika Gab̯u̱lyeri̱, yeemeera mu mei̱so ga Ruhanga. Ruhanga antu̱mi̱ri̱ mbaze nawe, nkuweere gaga makuru garungi. 20 Weegwa nu, b̯ukwenda b̯u̱nku̱leeteeri̱ b̯u̱kwi̱za kudwereera mu b̯wi̱re b̯wab̯wo. Bei̱tu̱ hab̯wakubba ob̯u̱u̱ri̱ kub̯wikiriza, okwi̱za kwijala mu̱nwa, oicale otakubaza ku̱dooseerya ki̱mwei̱ ha kiro kya bigambu bi̱nku̱weereeri̱, b̯ubilidwereera.”
21 B̯u̱b̯wo nu, bantu bei̱ceeri̱ bali̱ndi̱ri̱i̱ri̱ Zakaliya, ni̱bakweb̯u̱u̱lyanga, “Kikyani ki̱mwi̱cali̱i̱rye hoi̱ yatyo mu Yeekaru?” 22 B̯u̱yaahu̱lu̱ki̱ri̱mwo, yaali atacakasobora kubaza nabo. B̯u̱baaweeni̱ atakubaza naaku̱koresya mikono ku̱beetegeresesya bigambu bye, baakenga nka kuyaali awonekeerwe b̯uyaali mu Yeekaru gi̱gyo.
23 B̯wi̱re b̯wa Zakaliya kukora mu Yeekaru b̯u̱b̯wamali̱ki̱ri̱ho, yeemuka. 24 Hei̱nyu̱ma, mu̱kali̱ waamwe Eri̱zaabeeti̱ yeemeti̱ri̱ nda, yeicala yeebi̱si̱ri̱ mu nnyu̱mba kumala myeri̱ mitaanu. B̯u̱b̯wo hooho yaakobeeri̱, 25 “Hei̱nyu̱ma gya byensei̱, Mukama angi̱ri̱i̱ri̱ mbabazi̱ yantoolaho muswaru mu bantu.”
Malayika Naaranga Kubyalwa kwa Yesu̱
26 Eri̱zaabeeti̱ b̯uyaali na nda gya myeri̱ heehi̱ mukaaga, malayika Gab̯u̱lyeri̱ yaatu̱mi̱i̱rwe Ruhanga, yaagyenda mu rub̯uga lukwetwa Nazareeti̱, lwa mu kicweka kya Galilaaya gyʼI̱saleeri̱. 27 Yaatu̱mi̱i̱rwe hali muhala muto gi̱beetengi̱ Mali̱ya, munyakubba ali̱ndi̱ri̱i̱ri̱ kugab̯uka wu Yozefu̱, wa mu ki̱nyu̱mba kya mukama Dau̱di̱. 28 Malayika yei̱zi̱ri̱ yaaweera Mali̱ya, “Mirembe, we wa Ruhanga gyaheeri̱ mu̱gi̱sa! Mukama Ruhanga ali nawe.”
29 Mali̱ya b̯u̱yeegwi̱ri̱ nka ku̱bamu̱ramu̱ki̱i̱rye, mutima gwamwecura hoi̱, kubba atakeetegereze makuru ga gi̱gyo ndamu̱kya. 30 Malayika yaamuweera, “Mali̱ya, leka ku̱ti̱i̱na. Ruhanga aku̱gi̱ri̱i̱ri̱ mbabazi̱. 31 Okwi̱za kwemeta nda obyale mwana wa b̯udulu, omwete ibara Yesu̱. 32 Alibba mu̱handu̱, kandi na Mukama Ruhanga Yogwo wa Hakyendi̱, alimweta Mwana waamwe. Mukama Ruhanga ali̱mwi̱cali̱i̱rya ha kitebe kya b̯ukama nka kya haahaawe Dau̱di̱. 33 Kandi, alilema bantu Bei̱saleeri̱ biro byenseenya, na b̯ukama b̯wamwe, tib̯ulimalikaho.”
34 Mali̱ya yaamwi̱ri̱ri̱mwo, “Gya kantakateerananga na mudulu. Hati̱ ki̱kyo kyombwereeri̱, kilibba teetei̱?”
35 Malayika yei̱ri̱ri̱mwo Mali̱ya naakoba, “Mwozo wa Ruhanga ali̱kwi̱zaho, na maani ga Yogwo wa Hakyendi̱ hoi̱ gali̱kwi̱zaho. Nahab̯waki̱kyo mwana gyokugyenda kubyala, alibba Mwana wa Ruhanga. 36 Wona, na mwiju waamu Eri̱zaabeeti̱, gi̱beetengi̱ ngumba, mu b̯u̱gu̱lu̱u̱su̱ b̯wamwe yeemeti̱ri̱. Hataati̱ gugu guli mweri̱ gwamwe gwamukaaga, naali na nda. 37 Nahab̯waki̱kyo, tihaloho kintu kya Ruhanga atakusobora kukora.”
38 Mali̱ya yaakoba, “Gya ndi muzaana wa Mukama; leka byombwereeri̱ bimbeho, nka kwokobi̱ri̱.” Kasi malayika yaamurugaho.
Mali̱ya Naab̯ungira Eri̱zaabeeti̱
39 Hei̱nyu̱ma gya biro bi̱dooli̱, Mali̱ya yeeteekani̱i̱ze yaagyenda b̯wangu mu nsi gya mu nsahu, mu rub̯uga lwa B̯uyudaaya. 40 B̯u̱yaadoori̱, yei̱ngi̱i̱ri̱ mu nnyu̱mba gya Zakaliya, yaaramu̱kya Eri̱zaabeeti̱. 41 Eri̱zaabeeti̱ b̯u̱yeegwi̱ri̱ ku̱ramu̱kya kwa Mali̱ya, mwana yaacuukacuuka mu nda gyamwe; yei̱zwi̱ri̱ Mwozo wa Ruhanga, 42 mwomwo yaabaza neiraka lya hakyendi̱ naakoba, “Oli na mu̱gi̱sa kukira bakali̱ benseenya, na mwana giwaabyala yoodede akwi̱za kubba wa mu̱gi̱sa! 43 Ruhanga kampeeri̱ ki̱ti̱i̱ni̱sa, we kumbungira, we akwi̱za kubba maa Mukama wange! 44 Kubba +b̯u̱nyeegwi̱ri̱ iraka lyamu nooku̱ndamu̱kya, mwana yaacuukacuuka mu nda gyange hab̯wa kusemererwa. 45 Oli na mu̱gi̱sa hab̯wakubba oi̱ki̱ri̱i̱ze nti, kigambu kya Mukama aku̱tu̱mi̱i̱ri̱, ki̱kwi̱za kudwereera!”
Mali̱ya Naahi̱i̱ma Kyembu kya Kuhaariiza Mukama
46 Mwomwo Mali̱ya yaahi̱i̱ma,
“Mutima gwange, gwange,
gukuhaariiza Mukama.
47 Mwozo gwange, gwange,
gu̱semereerwe mu̱ju̱ni̱ wange;
gu̱semereerwe, gwange,
hab̯wa Ruhanga mu̱ju̱ni̱ wange.
48 Aweeni̱, kub̯undaara,
kwa muzaana waamwe.
Gya hataati̱, hataati̱,
bantu bensei̱, bensei̱,
banzetanga wa mu̱gi̱sa,
gya muzaana waamwe.
49 Ankoleeri̱ bikooto
kubba Ruhanga wa maani,
Mutongoole Ruhanga
Ruhanga yogwo wamaani.
50 Abakwatirwa mbabazi̱
bantu ba b̯uli mu̱hi̱hi̱,
kakubba bamutamwo
ki̱ti̱i̱ni̱sa.
51 Yoolokeerye maani
mu kukora bya maani
ararangya bantu
bateekereza myehembu.
52 Bakama bab̯wo, abatoori̱ho
ha b̯ukama b̯wab̯u;
Bab̯wo bantu bab̯u̱ndaaru̱
yaabahandya.
53 Agabi̱i̱ri̱ bantu
bi̱bakwendya na b̯wenda
ababi̱ngi̱ri̱ ngalu zisa
bagu̱u̱da.
54 Aju̱ni̱ri̱ I̱saleeri̱;
mwiru waamwe
b̯wei̱zu̱ki̱ri̱ I̱saleeri̱
ku̱mwolokya mbabazi̱ ze.
55 Aju̱ni̱ri̱ I̱saleeri̱
nka ku̱yaaragani̱si̱i̱rye
yaaragani̱si̱i̱rye
haaha weetu̱ I̱bbu̱rahi̱mu̱
na beizukulu baamwe
bab̯wo ba biro byenseenya.”
56 Mali̱ya b̯u̱yaamaari̱ ku̱hi̱i̱ma kyembu ki̱kyo, yeicala nʼEri̱zaabeeti̱ kumala myeri̱ nka misatu, kasi yeemuka kwamwamwe.
Kubyalwa kwa Yohaana Mu̱bati̱zi̱
57 B̯wi̱re b̯wʼEri̱zaabeeti̱ kubyala b̯u̱b̯wadoori̱, yaabyeri̱ mwana wa b̯udulu. 58 Bataahi̱ baamwe na beiju baamwe, b̯u̱baaweeni̱ mbabazi̱ zi̱jeeni̱ hahwo, za Mukama yaali amwolokeerye, bei̱zi̱ri̱ baasemererwa hamwenya nayo.
59 Kiro kya munaanei b̯u̱kyadoori̱, kya ku̱doosereerya murwa gwa kwingira mukagu gwa Ruhanga nʼI̱bbu̱rahi̱mu̱, nka ngesu gyab̯u kugyali, mwana bendyengi̱ kumwerula ibara lya bbaawe, Zakaliya. 60 Bei̱tu̱ maawe yaageeni̱, yaakoba, “Kwahi! Bamwete Yohaana.” 61 Mwomwo baamuweera, “Mu beiju bo, kootagira muntu gibeeta Yohaana!” 62 Kasi baakoresya ngalu ku̱b̯u̱u̱lya Zakaliya, bbaa mwana, abaweere ibara lyacwi̱ri̱mwo kweta mwana. 63 Yo yaabolokereerye, nka kwakwendya bamuhe kyakuhandiikaho. Kinyakuha bantu bensei̱ kuhuniira, yaahandi̱i̱ki̱ri̱ yati, “Ibara lyamwe, lyolyo Yohaana.” 64 Nahaahwo mu̱nwa gwamwe gwei̱ju̱lu̱ki̱ri̱, lulimi lwamwe lwezanzuura, yaatandika kubaza naahaariiza Ruhanga. 65 Bataahi̱ baamwe baakwati̱i̱rwe b̯u̱ti̱i̱ni̱, na makuru gaga gararanga mu bantu ba mu nsahu za B̯uyudaaya. 66 B̯uli muntu b̯u̱yeegwengi̱ gaga makuru, yaagateekerezengi̱ho ni̱yeeb̯u̱u̱lya, “Bei̱tu̱ yogwo mwana, akwi̱za kubba muntu ki?” Hab̯wakubba kyazookengi̱ kyankei, maani ga Mukama nka kugaalingi hali yo.
Kyembu kya Zakaliya
67 Mwozo wa Ruhanga yei̱ngi̱i̱ri̱ mu Zakaliya bbaa Yohaana, Zakaliya yaahi̱i̱ma b̯ukwenda b̯wa Ruhanga yati,
68 “Katuhaariize, tu̱haari̱i̱ze Mukama Ruhanga yogwo, wʼI̱saleeri̱;
ngogwo ei̱zi̱ri̱, kucungura baamwe.
69 Atu̱tu̱mi̱i̱ri̱, mu̱ju̱ni̱ wa b̯u̱sobozi̱;
kuruga mu luganda, lwa mwiru waamwe
mwiru wa Ruhanga, gibeeta Dau̱di̱;
70 nka ku̱yaakobi̱ri̱, kuraba mu baragu̱ri̱;
baragu̱ri̱ ba naani, baragu̱ri̱ baamwe
batongoole, banyakubbaho kadei.
71 Amu̱tu̱tu̱mi̱i̱ri̱, kwi̱za kutujuna;
kutujuna ki, banyanzigwa bei̱tu̱;
na kututoola ku bab̯wo bantu;
bantu ki, bab̯wo batunoba.
72 Kiragaanu yaaki̱koori̱, na bahaaha beetu̱;
kitongoole, mu biro bya kadei;
hati̱ b̯wei̱zu̱ki̱ri̱, ndagaanu gyamwe gi̱di̱,
atu̱tu̱mi̱i̱ri̱, mu̱ju̱ni̱ wa b̯u̱sobozi̱.
73-74 Yaarahi̱ri̱i̱ri̱, yogwo I̱bbu̱rahi̱mu̱,
I̱bbu̱rahi̱mu̱ ki, haaha weetu̱;
kandi yeeraga, kwi̱za kutujuna
kutujuna ki, banyanzigwa beetu̱,
aleke tusobore kumukooranga;
kumukolera tu̱taku̱ti̱i̱na;
75 kandi nituli baterekereeru̱;
bakubalwa kubba basemereeri̱ hali Ruhanga;
biro byenseenya, bya b̯womi b̯wetu̱.
76 We mwanange, okwi̱za kwetwanga;
mu̱ragu̱ri̱ wa naani, mu̱ragu̱ri̱ wa Ruhanga;
Ruhanga Yogwo wa Hakyendi̱ hoi̱;
oligyendera, mu mei̱so ga Mukama;
oteekanize bantu, hab̯wa kwi̱za kwamwe.
77 Okwi̱za kwolokya, bantu baamwe;
Ruhanga kwa kwendya, kwendya kubajuna,
Abaganyire bibii byab̯u.
78 Mbabazi̱ ze zinene, alitutumira;
atume yogwo, ali nka mambya aru̱gi̱ri̱ mwiguru;
mambya wa karei, asaari̱ hab̯wetu̱;
79 Mambya alileeta, alileeta kyererezi̱;
kyererezi̱ kya hanya, kiruga mwiguru;
hali balahi, ba mu nti̱ti̱;
na hali bab̯wo, bati̱i̱ni̱ ba ku̱kwa,
kandi alisobora, kutwehembera;
Atutwale, mu muhanda;
gwa b̯u̱si̱nge.”
80 Mwana yaahandi̱ri̱, yaatatiira mu mubiri na mu mwozo gwamwe. Yei̱ceeri̱ mwirungu ku̱doosya b̯u̱yeezolokeerye mu bantu Bei̱saleeri̱.