Yeshaya
1
Xudaning Israilgha bolghan «dewa»si hem chaqiriqi
Uzziya, Yotam, Ahaz we Hezekiyalar Yehudagha padishah bolghan waqitlarda, Yérusalém we Yehuda toghrisida, Amozning oghli Yeshaya körgen ghayibane wehiy-alametler: —
«I asmanlar, anglanglar!
I yer-zémin, qulaq sal!
Chünki Perwerdigar söz éytti: —
«Men balilarni béqip chong qildim,
Biraq ular Manga asiyliq qildi. «I asmanlar, anglanglar!» — muqeddes kitab boyiche üch asman bar. «Tebirler»ni körüng. «Chünki Perwerdigar söz éytti...» — mushu kitabta élin’ghan «Perwerdigar» bolsa, ibraniy tilidiki «Yahweh» dégenning terjimisidur. «Yahweh» Xudaning yene bir ismi bolup, «Menggülük Bolghuchi», «Özüm Bardurmen», «ehdiside menggü Turghuchi Xuda» dégenni bildüridu. Tebirlernimu körüng.   Qan. 32:1
Kala bolsa igisini tonuydu,
Éshekmu xojayinining oqurigha mangidighan yolni bilidu,
Biraq Israil bilmeydu,
Öz xelqim héch yorutulghan emes.
Ah, gunahkar «yat el»,
Qebihlikni toplap özige yükligen xelq,
Rezillerning bir nesli,
Nijis bolup ketken balilar!
Ular Perwerdigardin yiraqliship,
«Israildiki Muqeddes Bolghuchi»ni közige ilmidi,
Ular keynige yandi. «Ah, gunahkar «yat el»...» — bu hejwiy, kinayilik gep. Xudagha nisbeten Israil butperes bir «yat el» bolup ketkenidi. «Israildiki Muqeddes Bolghuchi» — Xudaning yene bir ismidur. Bu isim belkim, «Özining Israil xelqige birdinbir pak-muqeddes bolghuchi ikenlikini körsetken Xuda we Israil arisida pak-muqeddes turghuchi Xuda» dégen menide. Yeshaya peyghember Xudani tilgha alghanda, bu isimni köp ishlitidu.   Zeb. 78:8; Yesh. 57:3
Némishqa yene dumbalan’ghunglar kélidu?
Némishqa asiyliq qiliwérisiler?
Pütün bashliringlar aghrip,
Yürikinglar pütünley zeipliship ketti, 2Tar. 28:22; Yer. 2:30
Béshinglardin ayighinglarghiche saq yéringlar qalmidi,
Peqet yara-jarahet, ishshiq we yiring bilen toldi,
Ular tazilanmighan, téngilmighan yaki ulargha héch melhem sürülmigen. «ulargha héch melhem sürülmigen» — yaki «ulargha héch zeytun méyi sürülmigen».
Wetininglar chölleshti;
Sheherliringlar köyüp weyrane boldi;
Yer-zémininglarni bolsa, yatlar köz aldinglardila yutuwéliwatidu;
U yatlar teripidin depsende qilinip chölliship ketti. Qan. 28:51,52; Yesh. 5:5
Emdi üzümzargha sélin’ghan chellidek,
Terxemeklikke sélin’ghan kepidek,
Muhasirige chüshken sheherdek,
Zionning qizi zeip qalduruldi. «üzümzargha sélin’ghan chellidek, terxemeklikke sélin’ghan kepidek...» — Yérusalémning ehwalini teswirleydu; u nahayiti qil üstide turghanliqini, intayin muqimsiz ehwalda qaldurulghanliqini bildürse kérek. «Zion» — yaki «Zion téghi» bolsa Yérusalém shehiri, shuningdek muqeddes ibadetxana jaylashqan taghdur.
Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar bizge azghine «qaldisi»ni qaldurmighan bolsa,
Biz Sodom shehirige oxshap qalattuq,
Gomorra shehirining haligha chüshüp qalattuq. «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» — «Yeshaya» kitabida köp ishlitilidighan Xudaning bir nami. «Perwerdigar bizge azghine «qaldisi»ni qaldurmighan bolsa...» — «qaldi» (Xudaning «qaldisi») «Yeshaya» dégen kitabta köp körülidighan téma yaki mawzudur. Israil xelqining köp qismi Xudadin yiraqliship ketken bolsimu, Xudaning méhir-shepqiti bilen ularning arisida haman özige sadiq bir «qaldi» bolidu. «Sodom sheherige oxshap qalattuq, Gomorraning haligha chüshüp qalattuq» — kona zamanlarda, (Ibrahim peyghemberning dewride) bu ikki sheher Xudaning neziride nahayiti rezil bolup, U asmandin ot-günggürtni yaghdurup ularni pütünley weyran qilghan. Ikki sheherning bügün’ge qeder héchqandaq izliri qalmidi («Yar.» 19-babni körüng).
Yeshayaning démekchi bolghini, Xuda Özige sadiq bir «qaldisi» qaldurmighan bolsa, Israilmu bu ikki sheherge oxshash rezillik bilen tolup, oxshashla pütünley weyran bolup yer yüzidin yoqilip ketken bolatti.
   Yar. 19:24; Yesh. 17:6; 24:6; 30:17; Rim. 9:29
10 I Sodomning hökümranliri, Perwerdigarning sözini anglap qoyunglar,
«I Gomorraning xelqi, Xudayimizning qanun-nesihitige qulaq sélinglar! «I Sodomning hökümranliri,... I Gomorraning xelqi, ...» — mushu yerde, Yeshaya peyghember öz xelqini Sodom hem Gomorradikilerge biwasite oxshitidu.
11 Siler zadi néme dep Manga atap nurghunlighan qurbanliqlarni sunisiler?» — deydu Perwerdigar.
— «Men köydürme qochqar qurbanliqinglardin,
Bordaq malning yaghliridin toyup kettim,
Buqilar, paqlanlar, tékilerning qanliridin héch xursen emesmen. «köydürme qurbanliq» — mushu xil qurbanliq Xudagha atap toluq köydürületti.   Zeb. 50:8-14; Pend. 15:8; 21:27; Yesh. 66:3; Yer. 6:20; Am. 5:22
12 Siler Méning aldimgha kirip kelgininglarda,
Silerdin hoyla-aywanlirimni shundaq dessep-cheyleshni kim telep qilghan? «dessep-cheyleshni kim telep qilghan?» — «dessep-cheylesh» dégen söz mushu yerde belkim xelq élip kirgen nurghunlighan qurbanliq mallirining ibadetxanining hoylilirini dessigenlikini körsitidu. Bashqa birxil terjimisi «depsende qilish».
13 Bihude «ashliq hediye»lerni élip kélishni boldi qilinglar,
Xushbuy bolsa Manga yirginchlik bolup qaldi.
«Yéngi ay» héytliri we «shabat kün»lirige,
Jamaet ibadet sorunlirigha chaqirilishlargha —
Qisqisi, qebihlikte ötküzülgen daghdughiliq yighilishlargha chidighuchilikim qalmidi. «ashliq hediye»ler — «ashliq hediye» adette «köydürme qurbanliqlar» hem gha qoshulatti. «xushbuy bolsa manga yirginchlik bolup qaldi» — Musa peyghemberge tapshurulghan qanun’gha asasen, her küni muqeddes ibadetxanida xushbuy yéqish kérek idi. «shabat küni» — bolsa shenbe küni bolup, Israillar üchün «muqeddes kün»dur, bu héchqandaq ish-emgek qilmay Xudagha séghinidighan, ibadet qilidighan kün idi. Yehudiylar bu künni «shabat küni», yeni «(xizmettin) dem élish küni» deydu. Yene 56-bab, 2-ayetni körüng.
14 «Yéngi ay» héytinglardin, békitilgen héyt-bayriminglardin qelbim nepretlinidu;
Ular manga yük bolup qaldi;
Ularni kötürüp yürüshtin charchap kettim.
15 Qolunglarni kötürüp duagha yayghininglarda,
Közümni silerdin élip qachimen;
Berheq, köplep dualarni qilghininglarda, anglimaymen;
Chünki qolliringlar qan’gha boyaldi. Pend. 1:28
16 Özünglarni yuyup, paklininglar;
Qilmishliringlarning rezillikini köz aldimdin néri qilinglar,
Rezillikni qilishtin qolunglarni üzünglar; Zeb. 34:13-14; 37:27; Am. 5:15; Rim. 12:9
17 Yaxshiliq qilishni ögininglar;
Adilliqni izdenglar,
Zomigerlerge tenbih béringlar,
Yétim-yésirlerni naheqliqtin xalas qilinglar,
Tul xotunlarning dewasini soranglar. «Zomigerlerge tenbih béringlar» — bashqa birxil terjimisi, «Ézilgüchilerge yar-yölek bolunglar».
18 Emdi kélinglar, biz munazire qilishayli, deydu Perwerdigar,
Silerning gunahinglar qip-qizil bolsimu,
Yenila qardek aqiridu;
Ular qizil quruttek toq qizil bolsimu,
Yungdek ap’aq bolidu. «Silerning gunahinglar qip-qizil bolsimu» — bu «qizil qurut» Yehudiylar bu qurutni boyaq yasash üchün ishletken.   Zeb. 51:7-10
19 Eger itaetmen bolup, anglisanglar,
Zémindiki ésil mehsulattin behrimen bolisiler;
20 Biraq ret qilip yüz örisenglar,
Qilich bilen ujuqturulisiler»
— Chünki Perwerdigar Öz aghzi bilen shundaq dégen.
 
21 Sadiq sheher qandaqmu pahishe bolup qaldi!?
Eslide u adalet bilen tolghanidi,
Heqqaniyliq uni makan qilghanidi,
Biraq hazir qatillar uningda turuwatidu. «Sadiq sheher qandaqmu pahishe bolup qaldi!?» — Yeshaya peyghember Yérusalém shehirini eslide Xudagha sadiq bir ayalgha oxshash sheher idi, biraq hazir bir pahishe ayalgha aylandi dep oxshitidu.
22 Kümüshüng bolsa dashqalgha aylinip qaldi,
Sharabinggha su ariliship qaldi; Ez. 22:18,19; Hosh. 4:18
23 Emirliring asiyliq qilghuchilar,
Oghrilargha ülpet boldi;
Ularning herbiri parigha amraq bolup,
Sogha-salamlarni közlep yürmekte;
Ular yétim-yésirler üchün adalet izdimeydu;
Tul xotunlarning dewasi ularning aldigha yetmeydu. «Sogha-salamlarni közlep yürmekte...» — ibraniy tilida «Sogha-salamlarni qoghlap yürmekte...».   Yer. 5:28; Zek. 7:10
24 Shunga — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar —
Yeni Israildiki qudret Igisi éytidu: —
Men küshendilirimni jazalap puxadin chiqimen,
Düshmenlirimdin qisas alimen; «Israildiki qudret Igisi...» — Xudaning yene bir namidur. Bu nam belkim, «Israil xelqige Özining küch-qudritini körsetküchi Xuda, Israilda turghan nahayiti qudretlik, qadir Xuda» dégen menide. Yeshaya peyghember Xudani tilgha alghanda, bu namni köp ishlitidu.
25 Qolumni üstüngge tegküzüp,
Séni tawlap, sendiki dashqalni teltöküs tazilaymen,
Sendiki barliq arilashmilarni élip tashlaymen. Yer. 6:29; Mal. 3:3
26 Hökümran-soraqchiliringlarni awwalqidek,
Meslihetchiliringlarni desleptikidek halgha keltürimen.
Kéyin sen «Heqqaniyliqning Makani», «Sadiq Sheher» — dep atilisen.
27 Emdi Zion adilliq bilen,
We uninggha qaytip kelgenler heqqaniyliq bilen qutquzulup hör qilinidu. «uninggha (Zion’gha) qaytip kelgenler» — mushu yerde «qaytip kélish» belkim ikki ishni öz ichige alidu. Birinchisi, kelgüside «towa qilip, Xudaning yénigha qaytidighanlar»; ikkinchisi, «yiraq yurttiki qulluqtin, sürgün bolushidin (yeni Xudaning jazaliq terbiyisidin) chiqip Zion’gha qaytip kelgenler». «qutquzulup hör qilinish» — ibraniy tilida peqet bir söz bilen ipadilinidu. Bu söz hem «bedel tölep, qulluqtin qutquzup hör qilish»nimu öz ichige alidu.
28 Biraq asiylar we gunahkarlar birdek ujuqturulidu,
Perwerdigardin yüz örigüchiler bolsa halak bolidu. Ayup 31:3; Zeb. 1:6; 5:5; 73:27; 92:9; 104:35
29 Shu chaghda siler teshna bolghan dub derexliridin nomus qilisiler,
Tallighan baghlardin xijil bolisiler. «dub derexliri ... baghlar...» — mushu «dub derexliri» we «baghlar» shübhisizki, shu dewrdiki butpereslikke alahide atalghan jaylarni körsitidu. Bilishimizche mushu xil butpereslik jinsiy exlaqsizliq bilenmu munasiwetlik idi.
30 Chünki özünglar xuddi yopurmaqliri qurup ketken dub derixidek,
Susiz quruq bir baghdek bolisiler.
31 Shu küni küchi barlar otqa sham piliki,
Ularning ejri bolsa, uchqun bolidu;
Bular her ikkisi tengla köyüp kétidu,
Ularni öchürüshke héchkim chiqmaydu. «otqa sham piliki» — yaki «otqa termech».
 
 

1:2 «I asmanlar, anglanglar!» — muqeddes kitab boyiche üch asman bar. «Tebirler»ni körüng. «Chünki Perwerdigar söz éytti...» — mushu kitabta élin’ghan «Perwerdigar» bolsa, ibraniy tilidiki «Yahweh» dégenning terjimisidur. «Yahweh» Xudaning yene bir ismi bolup, «Menggülük Bolghuchi», «Özüm Bardurmen», «ehdiside menggü Turghuchi Xuda» dégenni bildüridu. Tebirlernimu körüng.

1:2 Qan. 32:1

1:4 «Ah, gunahkar «yat el»...» — bu hejwiy, kinayilik gep. Xudagha nisbeten Israil butperes bir «yat el» bolup ketkenidi. «Israildiki Muqeddes Bolghuchi» — Xudaning yene bir ismidur. Bu isim belkim, «Özining Israil xelqige birdinbir pak-muqeddes bolghuchi ikenlikini körsetken Xuda we Israil arisida pak-muqeddes turghuchi Xuda» dégen menide. Yeshaya peyghember Xudani tilgha alghanda, bu isimni köp ishlitidu.

1:4 Zeb. 78:8; Yesh. 57:3

1:5 2Tar. 28:22; Yer. 2:30

1:6 «ulargha héch melhem sürülmigen» — yaki «ulargha héch zeytun méyi sürülmigen».

1:7 Qan. 28:51,52; Yesh. 5:5

1:8 «üzümzargha sélin’ghan chellidek, terxemeklikke sélin’ghan kepidek...» — Yérusalémning ehwalini teswirleydu; u nahayiti qil üstide turghanliqini, intayin muqimsiz ehwalda qaldurulghanliqini bildürse kérek. «Zion» — yaki «Zion téghi» bolsa Yérusalém shehiri, shuningdek muqeddes ibadetxana jaylashqan taghdur.

1:9 «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» — «Yeshaya» kitabida köp ishlitilidighan Xudaning bir nami. «Perwerdigar bizge azghine «qaldisi»ni qaldurmighan bolsa...» — «qaldi» (Xudaning «qaldisi») «Yeshaya» dégen kitabta köp körülidighan téma yaki mawzudur. Israil xelqining köp qismi Xudadin yiraqliship ketken bolsimu, Xudaning méhir-shepqiti bilen ularning arisida haman özige sadiq bir «qaldi» bolidu. «Sodom sheherige oxshap qalattuq, Gomorraning haligha chüshüp qalattuq» — kona zamanlarda, (Ibrahim peyghemberning dewride) bu ikki sheher Xudaning neziride nahayiti rezil bolup, U asmandin ot-günggürtni yaghdurup ularni pütünley weyran qilghan. Ikki sheherning bügün’ge qeder héchqandaq izliri qalmidi («Yar.» 19-babni körüng). Yeshayaning démekchi bolghini, Xuda Özige sadiq bir «qaldisi» qaldurmighan bolsa, Israilmu bu ikki sheherge oxshash rezillik bilen tolup, oxshashla pütünley weyran bolup yer yüzidin yoqilip ketken bolatti.

1:9 Yar. 19:24; Yesh. 17:6; 24:6; 30:17; Rim. 9:29

1:10 «I Sodomning hökümranliri,... I Gomorraning xelqi, ...» — mushu yerde, Yeshaya peyghember öz xelqini Sodom hem Gomorradikilerge biwasite oxshitidu.

1:11 «köydürme qurbanliq» — mushu xil qurbanliq Xudagha atap toluq köydürületti.

1:11 Zeb. 50:8-14; Pend. 15:8; 21:27; Yesh. 66:3; Yer. 6:20; Am. 5:22

1:12 «dessep-cheyleshni kim telep qilghan?» — «dessep-cheylesh» dégen söz mushu yerde belkim xelq élip kirgen nurghunlighan qurbanliq mallirining ibadetxanining hoylilirini dessigenlikini körsitidu. Bashqa birxil terjimisi «depsende qilish».

1:13 «ashliq hediye»ler — «ashliq hediye» adette «köydürme qurbanliqlar» hem gha qoshulatti. «xushbuy bolsa manga yirginchlik bolup qaldi» — Musa peyghemberge tapshurulghan qanun’gha asasen, her küni muqeddes ibadetxanida xushbuy yéqish kérek idi. «shabat küni» — bolsa shenbe küni bolup, Israillar üchün «muqeddes kün»dur, bu héchqandaq ish-emgek qilmay Xudagha séghinidighan, ibadet qilidighan kün idi. Yehudiylar bu künni «shabat küni», yeni «(xizmettin) dem élish küni» deydu. Yene 56-bab, 2-ayetni körüng.

1:15 Pend. 1:28

1:16 Zeb. 34:13-14; 37:27; Am. 5:15; Rim. 12:9

1:17 «Zomigerlerge tenbih béringlar» — bashqa birxil terjimisi, «Ézilgüchilerge yar-yölek bolunglar».

1:18 «Silerning gunahinglar qip-qizil bolsimu» — bu «qizil qurut» Yehudiylar bu qurutni boyaq yasash üchün ishletken.

1:18 Zeb. 51:7-10

1:21 «Sadiq sheher qandaqmu pahishe bolup qaldi!?» — Yeshaya peyghember Yérusalém shehirini eslide Xudagha sadiq bir ayalgha oxshash sheher idi, biraq hazir bir pahishe ayalgha aylandi dep oxshitidu.

1:22 Ez. 22:18,19; Hosh. 4:18

1:23 «Sogha-salamlarni közlep yürmekte...» — ibraniy tilida «Sogha-salamlarni qoghlap yürmekte...».

1:23 Yer. 5:28; Zek. 7:10

1:24 «Israildiki qudret Igisi...» — Xudaning yene bir namidur. Bu nam belkim, «Israil xelqige Özining küch-qudritini körsetküchi Xuda, Israilda turghan nahayiti qudretlik, qadir Xuda» dégen menide. Yeshaya peyghember Xudani tilgha alghanda, bu namni köp ishlitidu.

1:25 Yer. 6:29; Mal. 3:3

1:27 «uninggha (Zion’gha) qaytip kelgenler» — mushu yerde «qaytip kélish» belkim ikki ishni öz ichige alidu. Birinchisi, kelgüside «towa qilip, Xudaning yénigha qaytidighanlar»; ikkinchisi, «yiraq yurttiki qulluqtin, sürgün bolushidin (yeni Xudaning jazaliq terbiyisidin) chiqip Zion’gha qaytip kelgenler». «qutquzulup hör qilinish» — ibraniy tilida peqet bir söz bilen ipadilinidu. Bu söz hem «bedel tölep, qulluqtin qutquzup hör qilish»nimu öz ichige alidu.

1:28 Ayup 31:3; Zeb. 1:6; 5:5; 73:27; 92:9; 104:35

1:29 «dub derexliri ... baghlar...» — mushu «dub derexliri» we «baghlar» shübhisizki, shu dewrdiki butpereslikke alahide atalghan jaylarni körsitidu. Bilishimizche mushu xil butpereslik jinsiy exlaqsizliq bilenmu munasiwetlik idi.

1:31 «otqa sham piliki» — yaki «otqa termech».