Muⱪeddes Kalam (yǝngi yeziⱪ) Yuⱨanna 1

Yuⱨanna

«Yuⱨanna bayan ⱪilƣan hux hǝwǝr» •••• Əysa Mǝsiⱨning ǝyni salaⱨiyiti — «Hudaning Kalami»dur

1 Muⱪǝddǝmdǝ «Kalam» bar idi; Kalam Huda bilǝn billǝ idi ⱨǝm Kalam Huda idi.□ ■ 2 U muⱪǝddǝmdǝ Huda bilǝn billǝ idi.■ 3 U arⱪiliⱪ barliⱪ mǝwjudatlar yaritildi wǝ barliⱪ yaritilƣanlarning ⱨeqbiri uningsiz yaritilƣan ǝmǝs.□ ■ 4 Uningda ⱨayatliⱪ bar idi wǝ xu ⱨayatliⱪ insanlarƣa nur elip kǝldi.□ ■ 5 Wǝ nur ⱪarangƣuluⱪta parlaydu wǝ ⱪarangƣuluⱪ bolsa nurni ⱨeq besip qüxǝligǝn ǝmǝs.□ ■

6 Bir adǝm Hudadin kǝldi. Uning ismi Yǝⱨya idi.□ ■ 7 U guwaⱨliⱪ berix üqün, yǝni ⱨǝmmǝ insan ɵzi arⱪiliⱪ ixǝndürülsun, dǝp nurƣa guwaⱨqi boluxⱪa kǝlgǝnidi. 8 Yǝⱨyaning ɵzi xu nur ǝmǝs, bǝlki pǝⱪǝt xu nurƣa guwaⱨliⱪ berixkǝ kǝlgǝnidi.

9 Ⱨǝⱪiⱪiy nur, yǝni pütkül insanni yorutⱪuqi nur dunyaƣa keliwatⱪanidi.□ ■ 10 U dunyada bolƣan wǝ dunya u arⱪiliⱪ barliⱪⱪa kǝltürülgǝn bolsimu, lekin dunya uni tonumidi. ■ 11 U ɵziningkilǝrgǝ kǝlgǝn bolsimu, biraⱪ uni ɵz hǝlⱪi ⱪobul ⱪilmidi. □ 12 Xundaⱪtimu, u ɵzini ⱪobul ⱪilƣanlar, yǝni ɵz namiƣa etiⱪad ⱪilƣanlarning ⱨǝmmisigǝ Hudaning pǝrzǝnti bolux ⱨoⱪuⱪini ata ⱪildi. ■ 13 Uni ⱪobul ⱪilƣan muxular ya ⱪandin, ya ǝtlǝrdin, ya insan iradisidin ǝmǝs, bǝlki Hudadin tɵrǝlgǝn bolidu.□

14 Kalam insan boldi ⱨǝm arimizda makanlaxti wǝ biz uning xan-xǝripigǝ ⱪariduⱪ; u xan-xǝrǝp bolsa, Atining yenidin kǝlgǝn, meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ tolƣan birdinbir yeganǝ Oƣliningkidur. □ ■ 15 (Yǝⱨya uningƣa guwaⱨliⱪ berip: — Mana, mǝn silǝrgǝ: «Mǝndin keyin kǝlgüqi mǝndin üstündur, qünki u mǝn dunyaƣa kelixtin burunla bolƣanidi» deginim dǝl muxu kixidur! — dǝp jar ⱪildi) □ ■ 16 Qünki ⱨǝmmimiz uningdiki tolup taxⱪanlardin iltipat üstigǝ iltipat alduⱪ.□ ■

17 Qünki Tǝwrat ⱪanuni Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ yǝtküzülgǝnidi; lekin meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ yǝtküzüldi. □ ■ 18 Hudani ⱨeqkim kɵrüp baⱪⱪan ǝmǝs; biraⱪ Atining ⱪuqiⱪida turƣuqi, yǝni birdinbir Oƣul Uni ayan ⱪildi.□ ■

Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning guwaⱨliⱪi

Mat. 3:1-12; Mar. 1:2-8; Luⱪa 3:15-17

19 Yerusalemdiki Yǝⱨudiylar Yǝⱨyadin «Sǝn kimsǝn?» dǝp sürüxtǝ ⱪilixⱪa kaⱨinlar bilǝn Lawiylarni uning yeniƣa ǝwǝtkǝndǝ, uning ularƣa jawabǝn bǝrgǝn guwaⱨliⱪi mundaⱪ idi: □ ■

20 U etirap ⱪilip, ⱨeq ikkilǝnmǝy: — «Mǝn Mǝsiⱨ ǝmǝsmǝn» — dǝp eniⱪ etirap ⱪildi.□ ■

21 Ular uningdin:

— Undaⱪta ɵzüng kim bolisǝn? Ilyas pǝyƣǝmbǝrmusǝn? — dǝp soridi.

— Yaⱪ, mǝn u ǝmǝsmǝn, — dedi u.

— Əmisǝ, sǝn ⱨeliⱪi pǝyƣǝmbǝrmusǝn? — dǝp soridi ular.

U yǝnǝ: — Yaⱪ! — dedi.□

22 Xunga ular uningdin:

— Undaⱪta, sǝn zadi kim bolisǝn? Bizni ǝwǝtkǝnlǝrgǝ jawab beriximiz üqün, bizgǝ eytⱪin, ɵzüng toƣruluⱪ nemǝ dǝysǝn? — dǝp soridi.

23 Yǝⱨya mundaⱪ jawab bǝrdi:

— Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr burun eytⱪandǝk, qɵldǝ «Rǝbning yolini tüz ⱪilinglar» dǝp towlaydiƣan awazdurmǝn!□ ■

24-25 Əmdi Yerusalemdin ǝwǝtilgǝnlǝr Pǝrisiylǝrdin idi. Ular yǝnǝ Yǝⱨyadin:

— Sǝn ya Mǝsiⱨ, ya Ilyas yaki ⱨeliⱪi pǝyƣǝmbǝr bolmisang, nemǝ dǝp kixilǝrni suƣa qɵmüldürisǝn? — dǝp soridi.□ ■

26 Yǝⱨya ularƣa mundaⱪ dǝp jawab bǝrdi:

— Mǝn kixilǝrni suƣila qɵmüldürimǝn, lekin aranglarda turƣuqi silǝr tonumiƣan birsi bar; ■ 27 u mǝndin keyin kǝlgüqi bolup, mǝn ⱨǝtta uning kǝxining boƣⱪuqini yexixkimu layiⱪ ǝmǝsmǝn!

28 Bu ixlar Iordan dǝryasining xǝrⱪiy ⱪetidiki Bǝyt-Aniya yezisida, yǝni Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr kixilǝrni suƣa qɵmüldürüwatⱪan yǝrdǝ yüz bǝrgǝnidi.

Hudaning ⱪozisi

29 Ətisi, Yǝⱨya Əysaning ɵzigǝ ⱪarap keliwatⱪanliⱪini kɵrüp mundaⱪ dedi:

— Mana, pütkül dunyaning gunaⱨlirini elip taxlaydiƣan Hudaning ⱪozisi! □ ■ 30 Mana, mǝn silǝrgǝ: «Mǝndin keyin kǝlgüqi birsi bar, u mǝndin üstündur, qünki u mǝn dunyada boluxtin burunla bolƣanidi» deginim dǝl muxu kixidur! □ 31 Mǝn burun uni bilmisǝmmu, lekin uni Israilƣa ayan bolsun dǝp, kixilǝrni suƣa qɵmüldürgili kǝldim.

32 Yǝⱨya yǝnǝ guwaⱨliⱪ berip mundaⱪ dedi:

— Mǝn Roⱨning pahtǝk ⱨalitidǝ asmandin qüxüp, uning üstigǝ ⱪonƣanliⱪini kɵrdüm. □ ■ 33 Mǝn ǝslidǝ uni bilmigǝnidim; lekin meni kixilǝrni suƣa qɵmüldürüxkǝ Əwǝtküqi manga: «Sǝn Roⱨning qüxüp, kimning üstigǝ ⱪonƣanliⱪini kɵrsǝng, u kixilǝrni Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa qɵmüldürgüqi bolidu!» degǝnidi. □ 34 Mǝn dǝrwǝⱪǝ xu ixni kɵrdüm, xunga uning ⱨǝⱪiⱪǝtǝn Hudaning Oƣli ikǝnlikigǝ guwaⱨliⱪ bǝrdim!□

Əysaning dǝslǝpki muhlisliri

35 Ətisi, Yǝⱨya ikki muhlisi bilǝn yǝnǝ xu yǝrdǝ turatti. 36 U u yǝrdin mengip ketiwatⱪan Əysani kɵrüp:

— Ⱪaranglar! Hudaning ⱪozisi! — dedi.■ 37 Uning bu sɵzini angliƣan ikki muhlis Əysaning kǝynidin mengixti. 38 Əysa kǝynigǝ burulup, ularning ǝgixip keliwatⱪinini kɵrüp ulardin:

— Nemǝ izdǝysilǝr? — dǝp soridi.

Ular:

— Rabbi (bu ibraniyqǝ sɵz bolup, «ustaz» degǝn mǝnidǝ), ⱪǝyǝrdǝ turisǝn? — dedi.

39 — Berip kɵrünglar, — dedi u. Xuning bilǝn, ular berip uning ⱪǝyǝrdǝ turidiƣanliⱪini kɵrdi wǝ u küni uning bilǝn billǝ turdi (bu waⱪit xu künning oninqi saiti idi).□

40 Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning yuⱪiriⱪi sɵzini anglap, Əysaning kǝynidin mangƣan ikkiylǝnning biri Simon Petrusning inisi Andriyas idi. 41 Andriyas awwal ɵz akisi Simonni tepip, uningƣa:

— Biz «Mǝsiⱨ»ni taptuⱪ! — dedi («Mǝsiⱨ» ibraniyqǝ sɵz bolup, grek tilida «Hristos» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu) □ 42 wǝ akisini Əysaning aldiƣa elip bardi. Əysa uningƣa ⱪarap:

Sǝn Yunusning oƣli Simon; buningdin keyin «Kifas» dǝp atilisǝn, — dedi (mǝnisi «tax»tur).□ ■

Filip wǝ Nataniyǝlning qaⱪirtilixi

43 Ətisi, Əysa Galiliyǝ ɵlkisigǝ yol almaⱪqi idi. U Filipni tepip, uningƣa:

— Manga ǝgixip mang! — dedi 44 (Filip Bǝyt-Saidaliⱪ bolup, Andriyas bilǝn Petrusning yurtdixi idi). ■ 45 Filip Nataniyǝlni tepip, uningƣa:

— Musa pǝyƣǝmbǝr Tǝwratta wǝ baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrmu yazmilirida bexarǝt ⱪilip yazƣan zatni taptuⱪ. U bolsa Yüsüpning oƣli Nasarǝtlik Əysa ikǝn! — dedi.□ ■

46 Biraⱪ Nataniyǝl:

— Nasarǝt degǝn jaydin yahxi birnemǝ qiⱪamdu?! — dedi.

Kelip kɵrüp baⱪ! — dedi Filip.

47 Əysa Nataniyǝlning ɵzining aldiƣa keliwatⱪanliⱪini kɵrüp, u toƣruluⱪ:

— Mana, iqidǝ ⱪilqǝ ⱨiylǝ-mikrisi yoⱪ ⱨǝⱪiⱪiy bir Israilliⱪ! — dedi.

48 Nataniyǝl: — Meni ⱪǝyerimdin bilding? — dǝp soridi.

Əysa uningƣa jawab berip: — Filip seni qaⱪirixtin awwal, sening ǝnjür dǝrihining tüwidǝ olturƣanliⱪingni kɵrgǝnidim, — dedi.

49 Nataniyǝl jawabǝn: — Ustaz, sǝn Hudaning Oƣli, Israilning Padixaⱨisǝn! — dedi.□

50 Əysa uningƣa jawabǝn:

— Seni ǝnjür dǝrihining tüwidǝ kɵrgǝnlikimni eytⱪanliⱪim üqün ixiniwatamsǝn? Buningdinmu qong ixlarni kɵrisǝn! — dedi 51 wǝ yǝnǝ:

— Bǝrⱨǝⱪ, bǝrⱨǝⱪ silǝrgǝ eytip ⱪoyayki, silǝr asmanlar eqilip, Hudaning pǝrixtilirining Insan’oƣlining üstidin qiⱪip-qüxüp yüridiƣanliⱪini kɵrisilǝr! — dedi.□ ■

□1:1 «Muⱪǝddǝmdǝ» — baxⱪa bir ipadilinixi «ⱨǝmmidin burun» («alǝm yaritilixtin burunla») Kalam (alliⱪaqan) bar idi». «Kalam» — «sɵz», xundaⱪla «Hudaning sɵzi» degǝn mǝnidǝ bolup, Əysaning bir namidur; kɵrsitidiƣan mǝnisi intayin qongⱪurdur. «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng. «Kalam Huda bilǝn billǝ idi...» — Muxu yǝrdiki «bilǝn billǝ» degǝn grek tilida yǝnǝ «intayin yeⱪin munasiwǝttǝ», «(Hudaƣa) ⱪarap uni sɵyidiƣan» degǝn mǝninimu puritidu. «ⱨǝm Kalam Huda idi» — bu muⱨim bayan kalamning Hudaliⱪ tǝbiitini kɵrsitidu.

■1:1 Pǝnd. 8:22; Kol. 1:17; 1Yuⱨa. 1:1, 2.

■1:2 Yⱨ. 17:5.

□1:3 «U arⱪiliⱪ barliⱪ mǝwjudatlar yaritildi wǝ barliⱪ yaritilƣanlarning ⱨeqbiri uningsiz yaritilƣan ǝmǝs» — bu yǝrdǝ kɵzdǝ tutulƣini Kalam ɵzi ⱨeq yaritilƣan ǝmǝs, bǝlki ǝzǝldin Huda bilǝn billǝ mǝwjut ikǝnlikidur. «Yaritilƣan» grek tilida, muxu yǝrdǝ «barliⱪⱪa kǝltürülgǝn» «wujudⱪa kǝltürülgǝn» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. Xuningdǝk baxⱪa hil ipadilinixi: — «Ⱨǝmmǝ nǝrsǝ uning wasitisi bilǝn boldi wǝ bolƣan nǝrsilǝrdin ⱨeq biri uningsiz bolmidi».

■1:3 Yar. 1:3; Zǝb. 33:6; Əf. 3:9; Kol. 1:16; Ibr. 1:2.

□1:4 «xu ⱨayatliⱪ insanlarƣa nur elip kǝldi» — yaki «xu ⱨayatliⱪ insanlarning nuri idi».

■1:4 Yⱨ. 5:26; 8:12; 9:5; 12:46; 1Yuⱨa. 1:5; 2:8-11; 5:11.

□1:5 «ⱪarangƣuluⱪ bolsa nurni ⱨeq besip qüxǝligǝn ǝmǝs» — muxu sɵz ikki bisliⱪ sɵz bolup, yǝni «ⱪarangƣuluⱪ bolsa nurni ⱨeq qüxǝngǝn ǝmǝs» yaki «ⱪarangƣuluⱪ bolsa nurni ⱪobul ⱪilƣan ǝmǝs» degǝnnimu bildüridu.

■1:5 Yⱨ. 3:19.

□1:6 «Bir adǝm Hudadin kǝldi» — grek tilida «Bir adǝm Hudadin ǝwǝtildi». «Uning ismi Yǝⱨya idi» — Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrni kɵrsitidu. «Yǝⱨya» degǝn isim grek tilida ⱨǝm ibraniy tilida «Yuⱨanna» — «Pǝrwǝrdigarning meⱨir-xǝpⱪiti» degǝn mǝnini bildüridu.

■1:6 Mal. 3:1; Mat. 3:1; Mar. 1:2, 4; Luⱪa 3:3; 7:27; Yⱨ. 1:33.

□1:9 «Ⱨǝⱪiⱪiy nur, yǝni pütkül insanni yorutⱪuqi nur dunyaƣa keliwatⱪanidi» — «keliwatⱪanidi» degǝnni ⱪandaⱪ yol bilǝn qüxǝngili bolidu? Bizningqǝ, bu bir jǝryanni kɵrsitidu — yǝni bǝlkim awwal Mǝryǝmning baliyatⱪusiƣa pǝyda bolup, tuƣulup andin Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning ɵzigǝ bolƣan guwaⱨliⱪi bilǝn ɵzining hizmitikǝ kirix jǝryani arⱪiliⱪ «keliwatatti». Baxⱪa birhil tǝrjimisi «Bu bolsa dunyaƣa kelidiƣan ⱨǝrbir insanni yorutidiƣan ⱨǝⱪiⱪiy nurdur».

■1:9 Yⱨ. 8:12; 9:5; 12:46.

■1:10 Ibr. 1:2; 11:3.

□1:11 «U ɵziningkilǝrgǝ kǝlgǝn bolsimu, biraⱪ uni ɵz hǝlⱪi ⱪobul ⱪilmidi» — «ɵziningkilǝr» degǝnlik alǝm wǝ uningda bar bolƣan nǝrsilǝrning ⱨǝmmisini kɵrsitidu. Ⱨǝmmisi Mǝsiⱨningkidur, qünki Huda alǝmning ⱨǝmmisini u arⱪiliⱪ yaratⱪanidi, xundaⱪla uning baxⱪuruxiƣa tapxurƣanidi. «ɵz hǝlⱪi» — Israil hǝlⱪi, yǝni Yǝⱨudiy hǝlⱪi, grek tilida «ɵzidikilǝr» bilǝn ipadilinidu.

■1:12 Yǝx. 56:5; Rim. 8:15; Gal. 3:26; 2Pet. 1:4; 1Yuⱨa. 3:1.

□1:13 «Uni ⱪobul ⱪilƣan muxular ya ⱪandin, ya ǝtlǝrdin, ya insan iradisidin ǝmǝs, bǝlki Hudadin tɵrǝlgǝn bolidu» — (1) «ⱪandin ... tɵrǝlgǝn ǝmǝs» (grek tilida «ⱪanlardin ǝmǝs») — demǝk, mǝlum bir millǝttin bolƣanliⱪidin ǝmǝs. Mǝsilǝn, bǝzi adǝmlǝr: «Mǝn Huda alaⱨidǝ talliƣan hǝlⱪ bolƣan Yǝⱨudiylardin (yaki «kaⱨin ailisi» ⱪatarliⱪlardin) bolƣaqⱪa Hudaning pǝrzǝntimǝn» dǝp hata oylaydu («Ros.» 17:26ni kɵrüng). (2) «ǝtlǝrdin ... tɵrǝlgǝn ǝmǝs» — bizningqǝ bu ibarǝ insanning ɵz tirixix-tirmixixlirini kɵrsitidu. Mǝsilǝn kɵp adǝmlǝr: «Mǝn Hudaning Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürgǝn ⱪanuniƣa ǝmǝl ⱪilixⱪa tirixip, Hudaning pǝrzǝnti bolimǝn» dǝp hata oylaydu. «rimliⱪlarƣa»diki «kirix sɵz»imizdiki «ǝtlǝr» toƣruluⱪ izaⱨatimizni kɵrüng. (3) «insanning (grek tilida «ǝrkǝk insan»ning) haⱨixidin ... tɵrǝlgǝn ǝmǝs» — demǝk, ⱨǝrⱪandaⱪ bir insan (mǝyli pǝyƣǝmbǝr, mǝyli kaⱨin mǝyli jamaǝttiki birǝr ǝrbab boluxidin ⱪǝt’iynǝzǝr), baxⱪa bir insanni Hudaning pǝrzǝnti ⱪilalmaydu. Uningdin baxⱪa, ⱨeqkim «ɵz iradisi bilǝn» ɵzini Hudaning pǝrzǝnti ⱪilalmaydu. (4) «Hudadin tɵrilix», yǝni «ⱪayta tuƣulux» toƣruluⱪ 3:1-22-ayǝtni kɵrüng.

□1:14 «Kalam insan boldi» — «insan» muxu yǝrdǝ «ǝt igisi» yaki «tǝn» bilǝn ipadilinidu. «Kalam insan boldi ⱨǝm arimizda makanlaxti» — grek tilida «Kalam tǝn (ǝt) boldi wǝ arimizda qedir tikti». «Qedir» degǝn sɵz muxu yǝrdǝ xübⱨisizki, Əysaning insanlarning arisida ⱨazir boluxi Musa pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ Huda Ɵzining «muⱪǝddǝs qedir»ida turup, Ɵz hǝlⱪi arisida ⱨazir bolƣiniƣa ohxax ikǝnlikini kɵrsitidu. «biz uning xan-xǝripigǝ ⱪariduⱪ; u xan-xǝrǝp bolsa, Atining yenidin kǝlgǝn, meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝtkǝ tolƣan birdinbir yeganǝ oƣliningkidur» — «Ata» muxu yǝrdǝ Huda’Atini kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ.

■1:14 Yǝx. 7:14; Mat. 1:16; 17:2; Luⱪa 1:31; 2:7; Kol. 1:19; 2:9; 2Pet. 1:17.

□1:15 «Mǝndin keyin kǝlgüqi mǝndin üstündur, qünki u mǝn dunyaƣa kelixtin burunla bolƣanid» — demisǝkmu, Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr Əysa Mǝsiⱨdin altǝ ay burun tuƣulƣan («Luⱪa» 1:26-45ni kɵrüng); lekin Mǝsiⱨ «uning bolƣinidin ilgiri bolƣan».

■1:15 Mat. 3:11; Mar. 1:7; Luⱪa 3:16; Yⱨ. 1:26,30.

□1:16 «ⱨǝmmimiz uningdiki tolup taxⱪanliridin iltipat üstigǝ iltipat alduⱪ» — mǝnisi bǝlkim «uningdiki tolup taxⱪan meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝttin iltipat üstigǝ iltipat alduⱪ» degǝnliktur. 17-ayǝtni kɵrüng. «Iltipat üstigǝ iltipat» degǝn ibarǝ Musaning «Mis.» 33:3dǝ eytⱪan sɵzidin elinƣan.

■1:16 Kol. 2:10.

□1:17 «meⱨir-xǝpⱪǝt wǝ ⱨǝⱪiⱪǝt Əysa Mǝsiⱨ arⱪiliⱪ yǝtküzüldi» — «Mǝsiⱨ» bolsa pǝyƣǝmbǝrlǝrning aldin eytixiqǝ, Huda tǝripidin ǝwǝtilgǝn, ⱨaman bir küni kelip mǝnggü ⱨɵkümranliⱪ ⱪilidiƣan Padixaⱨni wǝ Ⱪutⱪuzƣuqi-Nijatkarni kɵrsitidu. «Tǝbirlǝr»ni kɵrünglar.

■1:17 Mis. 20:1.

□1:18 «Atining ⱪuqiⱪida turƣuqi, yǝni birdinbir Oƣul Uni ayan ⱪildi» — bǝzi kona kɵqürmilǝrdǝ «Atining ⱪuqiⱪida turƣuqi, yǝni Ɵzi birdinbir Huda bolƣuqi Uni ayan ⱪildi» deyilidu. Bu ikki wariyantning ǝmǝliyǝttǝ qong pǝrⱪi yoⱪ (1:1-4ni kɵrüng. «Hudaning Oƣli»da nemila bolmisun hudaliⱪ tǝbiiti bardur.

■1:18 Mis. 33:20; Ⱪan. 4:12; Mat. 11:27; Yⱨ. 6:46; 1Tim. 6:16; 1Yuⱨa. 4:12.

□1:19 «Yerusalemdiki Yǝⱨudiylar» — bǝlkim Yǝⱨudiylarning aⱪsaⱪalliri wǝ mɵtiwǝrliri kɵrsitidu. «Sǝn kimsǝn?» — bu soalning «Sǝn ɵzüng toƣruluⱪ nemǝ dǝysǝn? Pǝyƣǝmbǝrmusǝn yaki Huda ǝwǝtidiƣan Mǝsiⱨ-ⱪutⱪuzƣuqimusǝn» degǝndǝk iqki mǝnisi bar idi. Lekin ular uning bǝrgǝn jawabiƣa ixinixkǝ tǝyyar ǝmǝs idi. Mǝsilǝn, «Mat.» 21:25-27ni kɵrüng. «kaⱨinlar bilǝn Lawiylar» — «kaⱨinlar» ibadǝthanida ⱪurbanliⱪ hizmitini ⱪilƣuqilar idi; «Lawiylar» («Lawiy» ⱪǝbilisidin bolƣanlar) kaⱨinlarƣa Yardǝmqi rolda idi. «Tǝbirlǝr»ni kɵrüng.

■1:19 Yⱨ. 5:33.

□1:20 «U etirap ⱪilip, ⱨeq ikkilǝnmǝy... dǝp eniⱪ etirap ⱪildi» — «ⱨeq ikkilǝnmǝy» grek tilida «inkar ⱪilmay» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu.

■1:20 Yⱨ. 3:28; Ros. 13:25.

□1:21 «sǝn ⱨeliⱪi pǝyƣǝmbǝrmusǝn?» — bu soal Musa pǝyƣǝmbǝr aldin’ala eytⱪan, ɵzining ornini basidiƣan, xundaⱪla ɵzidin yuⱪiri turƣan pǝyƣǝmbǝrni kɵrsitidu («Ⱪan.» 18:15-22). Əmǝliyǝttǝ bolsa, Musaning «xu pǝyƣǝmbǝr» toƣruluⱪ bexariti Mǝsiⱨning ɵzidǝ ǝmǝlgǝ axuruldi.

□1:23 «Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr burun eytⱪandǝk, qɵldǝ «Rǝbning yolini tüz ⱪilinglar» dǝp towlaydiƣan awazdurmǝn!» — Yǝxaya ɵz kitabidiki 40:3-ayǝttǝ bayan ⱪilƣan «Pǝrwǝrdigarning yoli» yaki «Rǝbning yoli» bolsa, Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning yolini kɵrsitidu. Demǝk, Yǝⱨyaning hizmiti Rǝb Əysa üqün towa ⱪilidiƣan hǝlⱪni tǝyyarlaxtin ibarǝt idi. U ⱨǝtta kǝmtǝrlik bilǝn ɵzi toƣruluⱪ «Mǝn pǝyƣǝmbǝr» demǝydu, «Mǝn naⱨayiti bir awazmǝn, halas» dǝydu.

■1:23 Yǝx. 40:3; Mat. 3:3; Mar. 1:3; Luⱪa 3:4.

□1:24-25 «Yerusalemdin ǝwǝtilgǝnlǝr Pǝrisiylǝrdin idi» — «Pǝrisiylǝr» Yǝⱨudiy diniƣa tǝwǝ bolƣan, Tǝwrat tüzümlirigǝ ⱪattiⱪ riayǝ ⱪilixⱪa tirixidiƣan mǝzⱨǝptiki kixilǝr. «nemǝ dǝp kixilǝrni suƣa qɵmüldürisǝn?» — Yǝⱨudiy hǝlⱪining arisidiki «Rabbilar» (ustazlar) heli burun mundaⱪ bir adǝt bekitkǝnki, ǝgǝr baxⱪa millǝtlǝr («yat ǝllǝr»)din bolƣanlar «Tǝwrat-Zebur etiⱪadi»ni ⱪobul ⱪilay desǝ, awwal hǝtnǝ ⱪilinixi, andin birhil «suƣa qɵmüldürüx» ⱪobul ⱪilixi kerǝk idi. Lekin ⱨazir «suƣa qɵmüldürüx» ⱪobul ⱪilixi kerǝk bolƣanlar butpǝrǝs «yat ǝllǝr» ǝmǝs, bǝlki ɵzliri ⱪobul ⱪilixi kerǝk! Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr yürgüzgǝn «suƣa qɵmüldürüx» kixilǝrning ɵz gunaⱨliriƣa bolƣan iⱪrar-towisini, xundaⱪla Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning kelixigǝ bolƣan etiⱪadini ipadilǝx yoli idi (mǝsilǝn, «Mat.» 3:2-12ni kɵrüng).

■1:24-25 Ⱪan. 18:18.

■1:26 Mat. 3:11; Mar. 1:7; Luⱪa 3:16; Ros. 1:5; 11:16; 19:4.

□1:29 «pütkül dunyaning gunaⱨlirini elip taxlaydiƣan...» — grek tilida «pütkül dunyaning gunaⱨini elip taxlaydiƣan ...». «pütkül dunyaning gunaⱨlirini elip taxlaydiƣan Hudaning ⱪozisi!» — Tǝwrattiki ⱪurbanliⱪlar Mǝsiⱨ bilǝn ahirlixidu, qünki u ǝng ahirⱪi «ⱪurbanliⱪ ⱪoza»dur. Bu toƣruluⱪ «Yar.» 22:7-8, «Mis.» 12:1-3, «Yǝx.» 53:7 wǝ Tǝwrattiki baxⱪa yǝrlǝrdǝ bexarǝt berilgǝn.

■1:29 Yǝx. 53:5, 7; Yⱨ. 1:36.

□1:30 «Mǝndin keyin kǝlgüqi birsi bar, u mǝndin üstündur, qünki u mǝn dunyada boluxtin burunla bolƣanidi» — demisǝkmu, Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr Əysa Mǝsiⱨdin altǝ ay burun tuƣulƣan («Luⱪa» 1:26-45ni kɵrüng); lekin Mǝsiⱨ «uning bolƣinidin ilgiri bolƣan».

□1:32 «Mǝn Roⱨning pahtǝk ⱨalitidǝ asmandin qüxüp, uning üstigǝ ⱪonƣanliⱪini kɵrdüm» — «Roⱨ» — Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨi.

■1:32 Mat. 3:16; Mar. 1:10; Luⱪa 3:22.

□1:33 meni kixilǝrni suƣa qɵmüldürüxkǝ Əwǝtküqi — «Yǝⱨyani suƣa qɵmüldürüxkǝ Əwǝtküqi» — Hudadur. «Sǝn Roⱨning qüxüp, kimning üstigǝ ⱪonƣanliⱪini kɵrsǝng,...» — «Roⱨ» — Hudaning Muⱪǝddǝs Roⱨi. «Sǝn Roⱨning qüxüp, kimning üstigǝ ⱪonƣanliⱪini kɵrsǝng, u kixilǝrni Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa qɵmüldürgüqi bolidu!» — Yǝⱨyaning muxu guwaⱨliⱪi Mǝsiⱨni kɵrstidu; qünki Mǝsiⱨ Muⱪǝddǝs Roⱨini tɵküxi bilǝn nijat elip kelidiƣan «yengi ǝⱨdǝ»ni tüzgüqidur («Yǝr.» 31:31-34, «Əz.» 36:25-27, «Yǝx.» 32:15-20 wǝ baxⱪilar).

□1:34 «Hudaning Oƣli» — bu nam ⱨǝrgizmu Huda bilǝn Əysa otturisidiki jismaniy jǝⱨǝttiki ata-baliliⱪ munasiwǝtni ǝmǝs, bǝlki roⱨiy jǝⱨǝttiki munasiwǝtni bildüridu. «Tǝbirlǝr»nimu kɵrüng. «Hudaning Oƣli» bǝzi kona kɵqürülmilǝrdǝ «Hudaning talliƣini» deyilidu.

■1:36 Yǝx. 53:7; Yⱨ. 1:29; Ros. 8:32

□1:39 «oninqi saǝt» — Yuⱨanna bayanida «Rim waⱪti»ni ixlitidu (buningƣa ispat bar). Xunga bu waⱪit ǝtigǝn saǝt on bolsa kerǝk.

□1:41 ««Mǝsiⱨ» ibraniyqǝ sɵz bolup, grek tilida «hristos» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu» — «Hristos» dǝrwǝⱪǝ grek tilida «mǝsiⱨ ⱪilinƣan», «may sürülgǝn» degǝn mǝnidǝ. Keyin, dunyawi etiⱪadqi jamaǝtning bǝzliri Əysani «Əysa Mǝsiⱨ», baxⱪa bǝziliri (grek tilidiki tǝlǝppuzƣa ǝgixip) «Yǝysus Hristos» dǝydu. Yǝⱨudiy etiⱪadiqlar: «Yǝxua Mexiyaⱨ» dǝydu.

□1:42 «Sǝn Yunusning oƣli Simon» — «Yunus» grek tilida «Yonaⱨ». Bǝzi kona kɵqürmilǝrdǝ «Yuⱨanna» xǝklidǝ kɵrülidu. «keyin «Kifas» dǝp atilisǝn» — «Kifas» ibraniyqǝ sɵz bolup, grek tilida «Petrus» dǝp tǝrjimǝ ⱪilinidu; lekin «Kifas» ibraniy tilida ⱨǝr türlük taxni bildüridu, «Petros» grek tilida ⱨǝrhil kiqik taxni bildüridu.

■1:42 Mat. 16:18.

■1:44 Yⱨ. 12:21.

□1:45 «Filip Nataniyǝlni tepip,...» — «Nataniyǝl» Injildiki baxⱪa bayanlarda «Bartolomay» (Tolmayning oƣli) dǝp elinidu.

■1:45 Yar. 3:15; 22:18; 26:4; 49:10; Ⱪan. 18:18; 2Sam. 7:12; Yǝx. 4:2; 7:14; 9:5; 40:10, 11; 53:1-12; Yǝr. 23:5; 33:14; Əz. 34:23; Dan. 9:24; Zǝk. 6:12; 9:9.

□1:49 «Ustaz» — grek tilida «rabbi».

□1:51 «Insan’oƣli» — Muⱪǝddǝs yazmilarda (Tǝwratta) «Insan’oƣli» degǝn ibarǝ aldin eytilƣan, dunyani ⱪutⱪuzuzⱪa kelidiƣan «Mǝsiⱨ»ni kɵrsǝtkǝnidi (mǝsilǝn, «Dan.» 7:13-14). Tǝwrat-Zǝbur boyiqǝ, bu Əwǝtilgüqining Hudaning küq-ⱪudriti wǝ xan-xǝripi bilǝn ǝrxtin qüxüp, pütkül insanlarni mǝnggü baxⱪuridiƣanliⱪi aldin eytilƣan. Uningdin muⱨimi, bizningqǝ, Əysa Mǝsiⱨning bu namni ɵzi ⱨǝⱪⱪidǝ kɵp ixlitixi ɵzining toluⱪ insan ikǝnlikini, insaniyǝt bilǝn bir ikǝnlikini tǝkitlǝx üqün idi. Qünki ǝrx tǝripidin eytⱪanda ajayib ix xuki, gǝrqǝ u ǝzǝldin «Hudaning Oƣli» bolƣan bolsimu, u ⱨazir yǝnǝ «insanning oƣli»mu idi. «Tǝbirlǝr»ni kɵrüng. «silǝr asmanlar eqilip, Hudaning pǝrixtilirining Insan’oƣlining üstidin qiⱪip-qüxüp yüridiƣanliⱪini kɵrisilǝr!» — muxu yǝrdǝ bizningqǝ Mǝsiⱨ «Yar.» 28:12ni kɵzdǝ tutidu. Ⱨǝzriti Yaⱪup alamǝtlik bir qüxni kɵrgǝn. Qüxtǝ u yǝr üstidǝ turup asmanƣa yetidiƣan bir pǝlǝmpǝyni kɵrgǝn, pǝrixtilǝr uning üstidin «qiⱪip-qüxüp turatti». Demǝk, Əysa Mǝsiⱨ ɵzi dǝl xu «asmanƣa yetidiƣan pǝlǝmpǝy»dur.

■1:51 Yar. 28:12.