28
Bolnha ḻäwuŋal bäpiy, yurr bäyŋu ŋayi ŋunhi dhiŋganhany
Paul was bitten by a snake
Acts 28.1-10
Yo, bukmak yan ŋanapurr ŋunhi dhawaṯthurrnydja walŋamirr ŋunhiliyi wäŋaŋurnydja, yurr maḻŋ'maraŋalnydja napurr ŋunhi, ŋunhiyiny wäŋany dhakalnydja yäku Malta.* Malta Ga ŋunhiyi wäŋa-burumun'puy yolŋu walal mirithin dhika ŋanapurruŋ gumurr-ŋamathinany, mel-wuyurra manapar ŋanapurruŋ. Yurr marrtjin ŋunhi dharyurr yulŋuny waltjaṉdhu, ga ŋulwitj gan watany galkirrin. Ŋanapurrnydja guyiŋarryinan mirithinan, bala walal gan yan djäma gurthan ŋawmaraŋal, ŋanapurruŋ ḻithanmaranhaminyarawnha.
Bala ŋayiny Bolnydja marrtjinan ŋayipin gänan balan gurthawnha ŋal'maranharaw, ḻuŋ'maraŋalnydja ŋayi gurthany mala merrkuny, bala gäŋalnha. Gäŋalnydja ŋayi marrtjin ŋunhi, bala rarr'yurra gurthalila, bala ŋayiny ŋunhi dhawaraŋ'ŋurnydja beŋuryiny bäpin dhawaṯthurr, bala dhunupan ḻäwuŋala ŋanya goŋnha. Walalnydja ŋuriŋiwurruynydja ŋunhi yolŋuynydja walal nhäŋalnha ŋunhi bäpinhany Bolwalnydja, ŋayi gan dhaŋgaŋala nhanukal goŋŋura, bala walal yan waŋanhaminan bitjanminan, “Dhuwandja mak bäy yolŋu yätjkurr mirithirr; nhä mak ŋayi dhuwal moṉuŋu bäy, bili ŋayi dhuwal dhawaṯthurrnydja beŋurnydja ŋunhi gapuŋurnydja walŋa yan, yurr dhiyaŋuny bala ŋayi dhu dhuwal dhiŋgaman yan dhiyakuŋun bäpiwuŋun bala dhu ŋunhi rom-dhunupany djuḻkthunna.”
Yurr ŋayipiny gan Bolyuny ŋunhiyi bäpinhany mirithin yan bikpikthurr balan gurthalila, yupnha ŋunhiyi bäpiny gurthalila, nhäranan gan, yurr ŋayiny yaka Bolnydja rirrikthunany ŋula ŋuriŋiyiny. Ga ŋuriŋiwurruyyiny gan ŋunhi yolŋuynydja walal ŋanya nhäŋalnha Bolnhany, wanha balaŋ ŋayi ŋunhi goŋdja ḏulmuŋgurr'yunan bäpiwuŋuny ḻäwunhawuy; nhäŋalnydja walal gan ŋunhi gatjpu'yurra manapar nhanŋu galkirrinyarawnha dhiŋganharawnha yan. Märr-wiyin walal ŋanya gan ŋunhi nhäŋalnydja, galkurrnydja nhanŋu dhiŋganharawnydja nhä mak ŋula nhaku rirrikthunaraw. Yo, nhinanan walal gan, yurr bäyŋu warray ŋayi ŋula nhäny maḻŋ'thuna. Bala walal dhunupan yan ḻiyany bilyurra bala waŋanan bitjarra, “Wäy, dhuwandja dhuwal yolŋu waŋarr muka,” bitjarra.
Ga buŋgawany yäku Bapaliyatjtjany* Publius wäŋa-ŋunhiŋuwuyyiny, yurr wäŋany nhanŋu ŋunhi galki yan, ŋunhi banydji yan; ŋayin ŋanapurruny ŋuriŋiyin garr'yurrnydja balany nhanukiyingalnydja ŋayi wäŋalil, ga ŋunhiliyiny ŋanapurr nhinan nhanukalnydja wäŋaŋur ḻurrkun' walu.
Yurr bäpa'mirriŋu nhanŋu gan ŋurikiyi buŋgawaw rirrikthurr, ŋorran ŋayi gan yan, yurr mirithinan ŋayi gan ŋunhi rirrikthurrnydja gorrmur'yuny ga milŋiny'thuny. Bala ŋayiny ŋunhi Bolnydja dhunupan marrtjinan guwatjmara ŋanya. Bala ŋayi Bolnydja goŋ-ŋal'yurra nhanukal ŋurikalyiny yolŋuwal, bukumirriyaŋalnha manapar ŋayi nhanŋu. Ga dhunupan yan ŋayi ŋunhi yolŋuny walŋathinan ḏäwalayinan. Ga dhäŋur beŋuryiny bala wiripuwurruynydja yolŋuy walal muka gäŋal wiripuwurrunhany rerrimirriny mala balayi nhanukal Bolwal, bala yan gan bukmaknha ŋunhi yolŋuny walal walŋathinan.
10 Yo, wäŋa-ŋunhiŋuwuyyi yolŋuy walal gan ŋanapurruŋ gurrupar dharrwa mirithirr girriny' mala, ga ŋunhi ŋanapurr ganarrthaŋalnydja ŋunhiyiny wäŋa, bala wurrpuŋalnydja marthaŋaylila, bala walalnydja ŋanapurruŋ gan ŋunhi gurruparnydja dharrwan mirithirra ŋathany ga ŋula nhäny mala, gana' yan napurruŋ marrtjinyarawnha.
Bolnydja bunanan Rawumnha wäŋaŋur
Paul arrived in Rome
Acts 28.11-15
11 Yo, nhinanany ŋanapurr gan ŋunhi ŋunhiliyiny dhakalŋurnydja wäŋaŋur ḻurrkun' ŋaḻindi, gapuny ŋanapurr gan wapurarryaŋal, ga bäy ŋayi wapurarryin, bala napurr marrtjinan beŋuryiny wäŋaŋur marthaŋayyun, ŋuriŋiyi marthaŋayyu ŋunhi ŋayi gan ŋunhiliyi dhärran galkurr watany dharratharrany. Yurr marthaŋaynydja ŋunhi ŋunhaŋuwuy Yaliktjandiriyapuy* wäŋapuy, ŋunhi ŋayi makarrŋurnydja wäŋaŋurnydja Yetjipŋur.* Alexandria; Egypt Ga yäkuny ŋayi ŋunhi marthaŋaynydja “Yaŋara-märrma' Waŋarr”.
12 Marrtjinany ŋanapurr gan ŋunhi bala-a-a, yan bili ga ŋayathaŋal ŋunhiyi wäŋa yäku Djirakutj.* Syracuse Ga nhinan ŋanapurr ŋunhiliyiny wäŋaŋur ḻurrkun'nha munha, bala ŋanapurr marrtjinan. 13 Marrtjinan ŋanapurr gan ga ga ga ga, yan bili ga Retjamnha* wäŋaŋur bunan, makarrŋur Yitilin.* Ga wiripuŋuynydja waluy ŋayi watany gan galkirrin djalathaŋnha, yurr märr gaŋga, bala ŋanapurr marrtjinan yan bondin ga yan bili ga bunan ŋanapurr wäŋaŋur yäkuŋur Butiliyan,* Rhegium; Italy; Puteoli ga ŋunhiliyin ŋanapurr ŋunhi ganarrthaŋalnydja ŋunhi marthaŋaynydja.
14 Ga ŋunhiliyi wäŋaŋur yolŋu walal gan nhinan Garraywalaŋumirr mala, ga walal napurruŋ gumurr-ŋamathin ŋunhiliyi wäŋaŋur, bala ŋanapurruny walal gaḏaymara walalaŋgiyingala wäŋalil. Ga nhinanany ŋanapurr gan ŋunhiliyiny walalaŋgalnydja ŋula nhämunhan' walu. Ga dhäŋur beŋuryiny napurr marrtjin ḻukuynha balany Rawumlilnydja.* Rome 15 Ga ŋunhalnydja Rawumdja wäŋaŋur Garraywalaŋumirriy yolŋuy walal ŋäkul ŋunhi ŋayi Bolnydja bilin bunanan ŋunhaliyin, bala walal ḻaw'yurra beŋuryiny Rawumŋurnydja, ga wäŋgaŋalnydja marrtjin balan bitjarra, gumurr'yurra nhakun nhanŋu Bolwun, yan bili ga gandarrŋurnydja ŋanapurr gumurr-bunanhaminan. Ga ŋunhi nhakun ŋayi Bolyu nhäŋalnydja walalany, bala yan ŋayi buku-gurrparnha God-Waŋarrnhan. Bala ŋayi ŋunhi Bolnydja dhunupan yan marrparaŋdhinan mirithinan walalaŋgal ŋuriŋi märr-ŋamathinyaraynydja.
Bolyu gan lakaraŋal Djesunhany ŋunhalnha Rawumnha wäŋaŋur
Paul preached about Jesus in Rome
Acts 28.16-31
16 Marrtjinany ŋanapurr gan beŋuryiny, ga yan bili bala napurr ŋayathaŋala Rawumnha* Rome wäŋa. Bala walal ŋunhiliyiny Rawumdja wäŋaŋur nhanŋuny Bolwuny gurrupar wäŋan, yurr miriŋuny nhanŋu gan ŋunhi bitjarr bili yan djäga ŋunhiliyiny.
17 Ḻurrkun' walu ŋayi ŋunhi Bolnydja nhinan ŋunhiliyiny wäŋaŋur, ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi dhäruk-djuy'yunminan ŋurikiwurruŋgun ŋunhi ŋurru-warryunayŋuwnha yolŋuw walalaŋ Djuw malawnha. Yo, ḻuŋ'maraŋalnydja ŋayi walalany balan nhanukiyingalnha ŋayi wäŋalilnydja, bala yan ŋayi Bolnydja waŋanan walalaŋgal bitjarrnha, “Wäwa walal, yaka ŋarra dhuwal ŋula nhä yätjkurruyanhany djäma limurruŋgalaŋawnydja malaw, ga yaka ŋarra ŋula bakmaranha ŋunhi rom ŋunhi limurr märraŋal limurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhayŋuwal walalaŋgal. Yänan walal ŋarrany ŋunhi ŋayathaŋalnydja ŋunhalnydja Djurutjalamdja ŋula nhämiriwŋura yan, ŋurrumiriwŋura, ga goŋ-gurrupar walal ŋarrany Rawumbuywal* Romans buŋgawawal. 18 Dhä-birrka'yurrnydja walal ŋarrany gan ŋunhi, yurr bäyŋu walal ŋunhi maḻŋ'maranhany ŋula nhä yätjkurr ŋarrakalnydja. Ŋayiny balaŋ ŋunhi Rawumbuyyuny ŋurruḏawalaŋuy dhunupan ŋarrany dhawaṯmaranhan. 19 Yurr walalnydja ŋunhi Djuw malany yolŋu walal waŋanhamin bunharaw warray ŋarrakuny; yaka walal ganha djälthinya dhawaṯmaranharaw ŋarraku yänaŋuwnydja. Bala ŋarrany waŋanan bitjarrnha, ‘Ŋarrany djäl ŋarra dhu marrtji balan ŋunhi ŋurruŋuwalnha buŋgawawal wäŋa Rawumbuywalnha,* Emperor ŋayin dhu ŋarranhany dhä-birrka'yun ŋunhala wäŋaŋur Rawumnha.’ Yurr yaka ŋarra ga dhuwal waŋa ŋula nhaltjandja yätjkurruyamany ŋurikiwurruŋguny ŋunhi ŋarrakalaŋawnydja malaw. 20 Ga dhiyakiyi ŋunhi ŋayaŋuwnydja ŋarra nhumalaŋ wäthurrnydja, gaḏaymar räliny, märr ŋarra dhu ga waŋa nhumalany, bili dhuwandja ŋarrany ḏapmaranhawuy yolŋu, rranhdhiŋmirr ga nhina, bili ŋarra ŋuli ga ŋunhi lakaram ŋunhiyin yolŋuny, ŋunhi walal ga Djuw mala yolŋu walal dhukarr-nhäma gatjpu'yunna bunanharawnha nhanŋu.”
21 Ga walalnydja ŋunhi Djuw bäpurruny yolŋu mala waŋan nhanukal Bolwal bitjarr, “Bäyŋu warray ŋanapurr dhuwal märranha djorrany' beŋurnydja Djudiyaŋurnydja* Judea lakaranhawuynydja marŋgikunhawuynydja nhokalaŋuwuy, ga yaka ŋula yol beŋuryi marrtjinya dhäwu-gänhamirr räli dhipal napurruŋgal. Yaka napurr nhuna dhuwal ŋänha yätjkurrulilnydja djämalil. 22 Yurr ŋanapurrnydja dhuwal djäl nhokalaŋawnha dhärukku ŋänharaw, nhä nhe dhu ga ŋanapurruŋ lakaram, bili ŋunha bawalamirriŋurnydja wäŋaŋur yolŋuny walal ŋuli marrtji lakaranhamirra dhäwuny' yätjkurra nhumalaŋgalaŋuwuynydja, ŋunhi nhumany ga yuwalk märr-yuwalkthirr ŋurikiyi yolŋuw yäkuw Djesuwnydja.”
23 Ga walu walal lakaranhamin guwatjmanaraw nhanŋu Bolwu. Ga wiripuŋuynha waluy, bala walal ŋunhi Djuw malany yolŋu mala waŋgany-manapanminan marrtjin ŋunhiliyin nhanukala Bolwala wäŋalilnydja, dharrwan mirithirra ŋunhi ḻuŋ'thurrnydja. Bala ŋayi gan Bolyuny walalaŋ dhäwun lakaraŋal beŋur ŋurruyirr'yurr goḏarr'ŋur ga yan bili ga munhawuyin; yuwalkkuŋala yan ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja dhawaṯmaraŋalnydja God-Waŋarrwuny romdja, ga bitjarryi bili ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalyi maŋutji-dhunupamirriyaŋal ŋanyanhany Djesunhany beŋurnydja ŋunhi Mawtjitjkalnydja romŋur, ga beŋur ŋunhi djawarrkmirriwuŋuny walalaŋguŋ wukirriwuy.
24 Ga wiripuwurruynydja yolŋuy walal ŋanya ŋunhi dhäruk Bolnha märraŋal, bala märr-yuwalkthinan Djesuwnydja. Yurr wiripuwurrnydja yaka märr-yuwalkthinya, yaka walal ganha djälthinya ŋurikiyi dhäwuw. 25 Bala ŋayi Bolnydja dhawar'maraŋalnydja dhäruk waŋan walalaŋ, ga ŋuriŋi dhärukthu ŋunhi Djuw bäpurruny barrkuwatjkuŋal märrma'lil malalil. Ga ŋunhi walal ganarrthaŋal Bolwuny wäŋa, bala walal marrtjin waŋanhaminany dhä-ŋurrkanhaminan, bili wiripuwurr ŋunhi yolŋu walal märr-yuwalkthinan ga wiripuwurrnydja bäyŋun. Ga dhuwanna ŋayi ŋunhi dhä-ḏaw'yurrnydja Bolyu lakaraŋal gam', “Yuwalk yan dhuwal yulŋuny ŋunhi ŋayi gan God-Waŋarrwal Dhuyu-Birrimbirryu lakaraŋal ŋäthil ŋurikal dhäwu-gänhamirriwal yäkuwal Yitjayawal, ga ŋunhi ŋayi lakaraŋalnydja ŋurikiwurruŋgalnydja nhumalaŋgalaŋuwalnydja mala-ŋurrkanhayŋuwal walalaŋgal bitjarr gam',
26 ‘Gatjuy Isaiah 6.9-10 marrtjin, ga lakaraŋ dhiyakuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ biyakun gam',
Ŋäma warray nhuma dhu dhuwaliyi dhäruktja,
yurr yakan nhuma dhu ŋunhi ŋämany dharaŋandja;
Nhäma warray nhuma dhu ŋunhi yulŋuny nhumalaŋgiyingal nhuma maŋutjiynydja,
yurr bäyŋun nhuma dhu nhämany ŋamathamany.
27 Yo, nhumany dhuwal ḻiya-dhumukmirr yan warrpam',
bili nhuma ga gunganhamirr buthuru nhumalanhawuynha nhuma ŋänhaŋur,
ga maŋutji nhuma bambaythin nhänhaŋur,
bili yaka nhuma djäl märranharaw dhiyakiyi dhäwuw.
Ŋuli nhuma balaŋ märranhany dhuwaliyiny dhäruk,
nhumany balaŋ ŋunhi ŋänhan warray dharaŋanan,
ga maŋutjiynydja balaŋ nhuma nhänhan yuwalkkunhan,
ga muḻkurrnydja balaŋ nhumalaŋ ḻapthunan yuwalkkuny dharaŋanaraw,
bala nhuma balaŋ bilyunan ŋarrakalnha,
ga ŋarrany balaŋ ŋunhi ḏukmaranhan nhumalany ga walŋakunhan.’
Ga bitjarr ŋayi gan God-Waŋarrnydja waŋan.”
28 Bala ŋayi Bolnydja waŋan dhawar'maraŋalnydja bitjarra, “Yo. Nhumany ŋunhi Djuw malany yolŋu walal gänaŋ'thurr warray dhiyakiyi God-Waŋarrwalaŋawnydja dhärukku, yaka nhuma märranha, bala ŋayi God-Waŋarryuny djuy'yurrnydja dhuwaliyiny walŋamirrnydja dhäruk ŋurikiwurruŋgun ŋunhi Djan'tayilwun yolŋuwnydja walalaŋ. Walalnha dhu ga ŋunhi ŋämany, ga märramany dhu ga.” 29 Bala walal yan ŋuriŋiwurruyyiny Djuw bäpurruynydja yolŋuy walal ganarrthaŋala ŋanyanhany Bolnhany, yurr walal gan ŋunhi dhä-ḏälthinyaminan waŋanhaminan walalawuynydja.
30 Ga ŋayiny Bolnydja gan nhinan ŋunhiliyiny wäŋaŋur wiyinnha, märrman' dhuŋgarra-ŋurrkaŋal, ga dharrwaynha yolŋuynydja walal gan gumurr-guwatjmarnydja ŋanya marrtjinany, ga ŋayiny gan gumurr-ŋamathin yan nhäŋal walalany bukmaknha yan. 31 Bitjarr bili ŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja Godkalaŋawuynha yan rombuynydja, ga marŋgikuŋal ŋayi walalany gan lakaraŋal Garraynha Djesu-Christnha, dhawaṯmaraŋala nhakun ŋayi ŋanya gan ŋunhi yäkuny yindikuŋala, ga yakan ŋanya ŋula yolthuny ḏaḏawmaranha.

*28:1 Malta

*28:7 Publius

*28:11 Alexandria; Egypt

*28:12 Syracuse

*28:13 Rhegium; Italy; Puteoli

*28:14 Rome

*28:16 Rome

*28:17 Romans

*28:19 Emperor

*28:21 Judea

28:26 Isaiah 6.9-10