12
Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ vé tã
(Mãrákõ 2:23-28; Lúkã 6:1-5)
1 Sâ ꞌdãri gé, Yẹ́sụ̃ pi ívé ꞌbá ꞌî pámvú ũbĩꞌbá rĩ pi be rikí ẹlịị́ mụzú ọ́mvụ́ ãnyá vé ni agásĩ ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé,*12:1 Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ: Ụ́ꞌdụ́ ꞌdĩri Yãhụ́dị̃ rĩ pi ní rizú uvuzú rĩ, ãzini kộpi ní rizú Múngú ri zịzú rĩ. Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri ụ́ꞌdụ́ ꞌdĩri vé tã ígá kínĩ, Múngú gbi ꞌbụ̃ pi vũ be nĩ, ãzini Múngú pa ĩ adringárá tụ́gẹ̃rị̃ rú rĩ agásĩ nĩ. Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri zị ụ́ꞌdụ́ ẹ́zị̂rị̃, ꞌbo Kẹ̃lị̃kọ́ rĩ pi ri zị ụ́ꞌdụ́ ázíyá. ꞌÍ lã Wụ̃ngárá 20:8-11; Dẽtõrõnómẽ 5:12-16. ẹ̃bị́rị́ fụ ĩrivé ꞌbá ĩri ã pámvú ũbĩꞌbá rĩ pi káyĩ, kộpi ní ãnyá rĩ pi ẽ drị̃ ucezú anyizú cizú. 2 Fãrụ́sị̃ rĩ pi kâ tã ꞌdĩri ndreé, kộpi ní ꞌyozú Yẹ́sụ̃ ní kínĩ, “Mívé ꞌbá mî pámvú ũbĩꞌbá rĩ pi ícókí té ãnyá rĩ pi ẽ drị̃ uceé ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé ku, ãꞌdiãtãsĩyã tãị́mbị́ Mósẽ vé rĩ ãꞌyĩ ku ĩ ní ẹ̃zị́ ngazú ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé.”
3 Yẹ́sụ̃ ní újázú kộpi ní kĩnĩ, “Ĩmi lãkí tã Dãwụ́dị̃ pi ní ꞌoó ívé ꞌbá rĩ pi be sâ ẹ̃bị́rị́ ní kộpi fụzú rĩ gé ꞌdãri kuyé? 4 Dãwụ́dị̃ fi Jó Múngú vé rĩ agá ꞌdãá, kộpi nyakí pánga ĩ ní ꞌbãá kuú Múngú vé jó agá rĩ ívé ꞌbá rĩ pi be, pánga ꞌdãri ꞌbãkí ꞌyéŋá kuú atala rĩ pi ní, kộpi ícókí kõdô nyaá ku. 5 Ĩmi lãkí tãị́mbị́ Mósẽ vé rĩ agá ꞌyozú kínĩ, atala rĩ pi ri ẹ̃zị́ nga Jó Múngú vé rĩ aga ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé ĩndĩ, kộpi tã ãkó ꞌdíni kuyé? 6 Á lẽ lũú ĩmi ní ꞌdíni, ꞌbá Jó Múngú vé rĩ ndẽépi rá rĩ nõgó anigé.†12:6 ꞌBá Jó Múngú vé rĩ ndẽépi rá rĩ nõgó anigé: ꞌBá Yẹ́sụ̃ ní ꞌyoó ndẽ Jó Múngú vé rĩ rá, ĩri nõgó anigé rĩ, ꞌbá ri Yẹ́sụ̃ ri ꞌi ꞌyo. 7 Ĩmi nị̃kí té dõ tã ĩ ní sĩí Búkũ Múngú vé rĩ agá ĩ ní ꞌyoó kínĩ, ‘Á lẽ ĩmî ẹ́sị́ ã adri ĩdríkídri, adri ꞌyozú kínĩ á lẽ ĩmi zãkí má ní rọ̃bọ̃ŋọ̃ yã ꞌdíni kuyé,’12:7 Õséyã 6:6 ꞌdĩri vé ífífí rá, ĩmi ícókí té tã lịị́ ꞌbá tã ãkó rĩ pi drị̃gé ũnjí ku. 8 Ma ꞌBá Mvá ꞌi, ma Úpí ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ‡12:8 Úpí ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ: Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ ígá kínĩ, Múngú gbi ngá ꞌbụ̃ gé rĩ pi vũ drị̃gé rĩ pi be céré ꞌdụ caá ụ́ꞌdụ́ ázíyá, kúru ĩri ní uvuzú ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé. Múngú ri ꞌyéŋá Úpí Sãbátã vé ni, kúru Yẹ́sụ̃ kĩnĩ ꞌi Úpí Sãbátã vé ni, kĩnĩ ꞌi Múngú ꞌi. ꞌÍ lã Wụ̃ngárá 20:8-11. drị̃gé ãmbúgú nĩ.”
Yẹ́sụ̃ ídrí ágó ãzi ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé
(Mãrákõ 3:1-6; Lúkã 6:6-11)
9 Kúru Yẹ́sụ̃ ní ngazú fũzú vũrã ꞌdãri agásĩ, ĩri ní mụzú fizú Jó Múngú ri Zịzú rĩ agá, 10 ị́sụ́ ágó ãzi ꞌdãá, drị́ ni ábá kuú ꞌbẽléꞌbéle. Fãrụ́sị̃ rĩ pi ní Yẹ́sụ̃ ri zịzú kínĩ, “Tãị́mbị́ ãꞌyĩ nyo ĩ ícó ꞌbá ídrí ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé rá?” Kộpi zịkí ĩri ꞌdíni, ĩ ị́sụ́kí rí tã ũnjí vú ni gé, ĩ tõkí rí ĩri ãní.
11 Yẹ́sụ̃ ní ꞌyozú kộpi ní kĩnĩ, “Ĩmi ãsámvú gé ꞌdĩgé, ꞌbá rĩ vé kãbĩlõ ꞌde dõ ꞌbụ́ agá ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé, ícó kãbĩlõ rĩ ísé ꞌbụ́ agá ꞌdãásĩ ãmvé ku?” 12 ꞌBo ꞌbá ndẽ kãbĩlõ ri tã sĩ rá! Tãị́mbị́ ãꞌyĩ rá, ĩ ícó tã múké ꞌo ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé rá.
13 Kúru Yẹ́sụ̃ ní ꞌyozú ágó rĩ ní kĩnĩ, “Mí ũjũ mî drị́.” Ágó rĩ ní ꞌî drị́ ũjũzú, drị́ ni gõ ícá múké sụ̃ ĩrivé drị́ ãzi rĩ tị́nị. 14 ꞌBo Fãrụ́sị̃ rĩ pi ní fũzú mụzú ãmvé ꞌdãá, kộpi rikí lẹ́tị ĩ ní lẽzú Yẹ́sụ̃ ri ꞌdịzú drãzú rĩ ndãá.
Yẹ́sụ̃ ri ãtíꞌbá, Múngú ĩpẽ ĩri nĩ
15 ꞌBo Yẹ́sụ̃ nị̃ tã kộpi ní lẽé ꞌoó rĩ rá, ĩri ní fũzú vũrã ꞌdãri agásĩ rá. ꞌBá kárákará ꞌdekí mụụ́ vụ́drị̃ ni gé sĩ, ídrí ꞌbá drã be rĩ pi céré, 16 ꞌbo ímbá kộpi kĩnĩ, lẽ kộpi ã lũkí ívé tã ꞌbá ãzi ní ku. 17 Tã ọ́tụ́ Múngú ní ẹzịị́, nẹ́bị̃ Ĩsáyã ní ꞌyoó rĩ nga ꞌi fũú tị ni gé gí kĩnĩ,
18 “Ĩri ãtíꞌbá mávé ni, má ĩpẽ ĩri nĩ,
á lẽ ĩri lẽlẽ, ma ĩri sĩ ãyĩkõ sĩ,
ma sẽ Índrí Uletere rĩ, ĩri ní ũkpõ sẽ,
ĩri ímụ́ ꞌyo ꞌbá ãngũ rĩ pi agásĩ rĩ pi ã ꞌokí tã pịrị.
19 Ícó ãwãá ꞌbá ãzi ní ku, dõku ícó útré ꞌbá ãzi drị̃gé ku,
ícó átá ụ́ꞌdụ́kọ́ ãsĩrã rú ni sĩ ꞌbá rĩ pi ãsámvú gé ku.
20 Ícó ꞌbá ẹ́sị́ be ŋõꞌbá gí rĩ pi ꞌoó ũnjí ku,
dõku ĩri ẹ́sị́ múké ꞌbã ꞌbá adriꞌbá ũkpõ ãkó rĩ pi ní,
ꞌbo ĩri ímụ́ ꞌbá rĩ pi vé tã lị pịrị.
21 Sụ́rụ́ ãngũ rĩ pi agásĩ rĩ pi céré ímụ́ ẹ́sị́ ꞌbã drị̃ ni gé.”12:21 Ĩsáyã 42:1-4
Yẹ́sụ̃ pi Bẽlẽzẽbúlã be
(Mãrákõ 3:20-30; Lúkã 11:14-23; 12:10)
22 Kúru ꞌbá rĩ pi ní ágó ãzi mị be ẹ̃sị̃ị́pi gí, átápi ku ni íjị́zú Yẹ́sụ̃ vúgá nõó, ágó rĩ índrí ũnjí be, Yẹ́sụ̃ ídrí ágó rĩ rá, ágó rĩ ẽ mị gõ ãngũ ndreé rá, gõ kpá átá rá. 23 ꞌBá rĩ pi ãrẽvú céré ngakí ãyãá tã ꞌdĩri sĩ ãyãyã, kộpi ní ꞌyozú kínĩ, “Ágó ꞌdĩri adri nyo Dãwụ́dị̃ Mvọ́pị ꞌi kuyé?”
24 Fãrụ́sị̃ rĩ pi kâ tã ꞌdĩri yịị́, kộpi kínĩ, “Ágó ꞌdĩri ri índrí ũnjí rĩ pi údró ũkpõ Bẽlẽzẽbúlã vé rĩ sĩ, Bẽlẽzẽbúlã ri ãmbúgú índrí ũnjí rĩ pi vé rĩ.”
25 Yẹ́sụ̃ nị̃ tã kộpi ní rií ụ̃sụ̃ụ́ rĩ rá, ĩri ní ꞌyozú kộpi ní kĩnĩ, “ꞌBá mãlũngã rụꞌbá rĩ pi rikí dõ ĩ fụụ́ ĩ drị̃kã sĩ, ĩri sẽ kộpivé mãlũngã ri ábá rá. ꞌBá kụ̃rụ́ agá rĩ pi, dõku ꞌbá ꞌbẹ̃tị́ ãsámvú gé rĩ pi rikí dõ ĩ fụụ́ ĩ drị̃kã sĩ, ĩri sẽ kụ̃rụ́ ꞌdĩri, dõku ꞌbẹ̃tị́ ꞌdĩri ábá rá. 26 Sãtánã dro dõ ꞌí ọ̃gụ̃pị́ị índrí ũnjí rĩ pi, kộpi ri ĩ fụ ĩ drị̃kã sĩ, ĩrivé mãlũngã ri ícó pá tu íngóni? 27 Ma dõ ri índrí ũnjí rĩ pi dro ũkpõ Bẽlẽzẽbúlã vé rĩ sĩ pírí, kúru ꞌbá ĩmivé rĩ pi ri índrí ũnjí rĩ pi dro ãꞌdi vé ũkpõ sĩ? ꞌBá ĩmivé rĩ pi ímụ́ ĩmivé tã lị, kộpi ꞌyo tã ĩmi ni ꞌyoó rĩ adri pịrị ku. 28 ꞌBo ma dõ ri índrí ũnjí rĩ pi dro Múngú vé Índrí Uletere rĩ vé ũkpõ sĩ, ĩri lũ ꞌyozú kínĩ mãlũngã Múngú vé rĩ ícá ĩmi ãsámvú gé gí.
29 “Dõku ꞌbá ri ícó fi ꞌbá ũkpõ be ni vé jó agá mụ ĩrivé ngá ali íngóni íngóni? Drị̃drị̃ ni, ĩri drĩ ꞌbá ũkpõ be ꞌdĩri rụ úmbé, ĩri kúru íbí mụ ngá ĩrivé jó agá rĩ pi ali ndõ.
30 “ꞌBá rĩ adri dõ má be trụ́ ku, ꞌbá ꞌdĩri mávé ãríꞌbá, ꞌbá rĩ úmú dõ kãbĩlõ rĩ pi adrií má be trụ́ ku, ꞌbá ꞌdĩri kãbĩlõ rĩ pi írérẽ. 31 Á lẽ ꞌyoó ĩmi ní ꞌdíni, ꞌbá rĩ ꞌo dõ ũnjĩkãnyã, ãzini ide dõ ꞌbá ãzi, ĩ ícó ĩri trũ rá, ꞌbo ꞌbá rĩ ide dõ Índrí Uletere rĩ vé tã, ícókí ĩri trũú ãluŋáni ku. 32 Ma ꞌBá Mvá ꞌi, ꞌbá rĩ átá dõ mávé tã ũnjí, ĩ ícó ĩri trũ rá, ꞌbo ꞌbá rĩ átá dõ Índrí Uletere rĩ vé tã ũnjí, ícókí ĩri trũú ku, íꞌdózú ãndrũ, dõku lókí ímụ́pi drị̃drị̃ ꞌdĩí rĩ gé.
Ĩ pẹtị rĩ nị̃ ámá ĩrivé ũꞌa sĩ
(Lúkã 6:43-45)
33 “Pẹtị rĩ dõ múké, ĩrivé ũꞌa ri adri múké, pẹtị rĩ dõ ũnjí, ĩrivé ũꞌa ri adri ũnjí, ãꞌdiãtãsĩyã ĩ pẹtị rĩ nị̃ ámá ĩrivé ũꞌa sĩ. 34 Ĩmi adriꞌbée sụ̃ ị̃nị̃ tị́nị riꞌbá ũnjĩkãnyã ꞌoꞌbá ꞌdĩꞌbée, ĩmi ícó tã múké átá íngóni? Tã ĩmi ní rií átá rĩ, ĩri íbí íngá ĩmî ẹ́sị́ agá. 35 ꞌBá adriípi múké rĩ, tã ĩri ní rií átá ĩfũú ꞌí ẹ́sị́ agásĩ rĩ pi céré múké, ꞌbá adriípi ũnjí rĩ, tã ĩri ní rií átá ĩfũú ꞌí ẹ́sị́ agásĩ rĩ pi céré ũnjí. 36 ꞌBo á lẽ ꞌyoó ĩmi ní ꞌdíni, ꞌbá riípi átángá átápi, tã ni ụ̃sụ̃ụ́pi drị̃drị̃ ku rĩ, ụ́ꞌdụ́ ĩ ní tã lịzú rĩ gé, ĩri ímụ́ tã ꞌí ní átá rĩ ũlũ ꞌî tị sĩ. 37 Átángá ĩfũúpi mí tị gé sĩ múké rĩ, ĩri sẽ ĩ mi trũ ãní rá, ꞌbo átángá ĩfũúpi mí tị gé sĩ ũnjí rĩ, ĩri sẽ ĩ tã lị ãní mí drị̃gé.”
Bị́lẹ́mị Yónã vé rĩ
(Mãrákõ 8:11-12; Lúkã 11:29-32)
38 Kúru Fãrụ́sị̃ ụrụkọꞌbée, ãzini ꞌbá tãị́mbị́ Mósẽ vé rĩ ímbáꞌbá rĩ pi ã ụrụkọꞌbée be, kộpi ní ꞌyozú ĩri ní kínĩ, “Ímbápi, ꞌbá lẽkí mî ꞌo ꞌbá ní tã ãyãzú ãyãyã ni.”
39 ꞌBo Yẹ́sụ̃ ní újázú kộpi ní kĩnĩ, “Úyú ũnjĩkãnyã be riꞌbá ọ̃wụ̃ ꞌbãꞌbée rĩ pi kínĩ mâ ꞌo ĩ ní tã ãyãzú ãyãyã ni! ꞌBo tã ãyãzú ãyãyã má ní lẽé ꞌoó kộpi ní rĩ, ĩri tã nẹ́bị̃ Yónã§12:39 Yónã: Yónã ri nẹ́bị̃, Múngú pẽ ĩri mụụ́ ụ́ꞌdụ́kọ́ múké ívé rĩ ũlũú ꞌbá Nĩnéwẽ vé adriꞌbá Yãhụ́dị̃ rú ku rĩ pi ní. Drị̃drị̃ ni Yónã ní drĩ mụzú Nĩnéwẽ gá kuyé rĩ gé, ị̃ꞌbị́ ãmbúgú te ĩri, la ị̃ꞌbị́ rĩ agá ꞌdãlé ụ́ꞌdụ́ na, Múngú pa ĩri rá. Tịkí ĩri ílí mụ̃dụ̃rụ̃lụ̃ ẹ́zị̂rị̃ pụ̃kụ́ tọ̃wụ́ (750) gé, ị́sụ́ ãkũdẽ tịkí drĩ Yẹ́sụ̃ ri kuyé. ꞌÍ lã Yónã 1:17; Mãtáyo 12:39-40; Mãtáyo 16:1-4; Lúkã 11:29-32. vé rĩ. 40 Sụ̃ Yónã ní laá caá ị̃ꞌbị́ ãmbúgú rĩ agá ụ̃tụ́ŋá na ị́nị́ŋá na rĩ tị́nị, kúru ma ꞌBá Mvá ꞌi, ma ímụ́ la ca ꞌbụ́ agá ụ̃tụ́ŋá na ị́nị́ŋá na. 41 Kúru ꞌbá Nĩnéwẽ vé rĩ pi ní ẹ́sị́ újá gí rĩ sĩ, kộpi ímụ́ úyú ãndrũ nõri tõ nĩ, ãzini kộpi tã lị úyú ãndrũ nõri drị̃gé nĩ, ãꞌdiãtãsĩyã kộpi újákí ẹ́sị́ tị Yónã ní sẽé rĩ sĩ gí, ꞌbo ꞌbá Yónã ri ndẽépi ãmbũgũ sĩ rĩ, ĩri nõgónõ. 42 ꞌBãgú ũkú rú ãngũ ándrélé rú rĩ gé rĩ úmvúlésĩ ímụ́ pá tu tã lị úyú ãndrũ nõri drị̃gé nĩ, ãꞌdiãtãsĩyã íbí ímụ́ ãngũ rárá rú ni gélésĩ, ímụ́ Sõlõmónã vé úmĩ tã ꞌozú rĩ yịị́, ꞌbo ꞌbá ãzi nõgónõ ndẽ Sõlõmónã rĩ ãmbũgũ sĩ rá.
Índrí ũnjí vé ĩgõngárá fizú ꞌbá rĩ ẹ́sị́ agá rĩ
(Lúkã 11:24-26)
43 “Índrí ũnjí ĩfũ dõ ꞌbá ãzi agásĩ gí, ĩri ꞌde mụ ãngũ ãꞌwí cínyáfã rú rĩ gé ꞌdãá, ĩri mụ vũrã uvuzú ni ndã, ꞌbo ị́sụ́ vũrã uvuzú ni ku. 44 Ĩri kúru ꞌyo, ‘Á lẽ ma újá gõó mụụ́ adrií jó má ní ĩfũzú rĩ agá.’ Ca dõ mụụ́ jó rĩ ã ꞌa ị́sụ́ kálámgbá rú, ꞌbá ãzi ꞌa ni agá ꞌdãáyo, wekí ꞌa ni kú uletere, 45 ĩri mụ ꞌî ọ̃gụ̃pị́ị índrí ũnjí be agaꞌbée rá ẹ́zị̂rị̃ ni pi bĩ, kộpi fi mụ adri jó rĩ agá ꞌdãá. ꞌBá ꞌdĩri vé adringárá ũnjĩkãnyã ni gõ drị̃drị̃ ꞌdãri agá rá. Tã ꞌdĩri ímụ́ ꞌi ngá úyú ũnjĩkãnyã be nõꞌbée rụ́ꞌbá gá.”
Yẹ́sụ̃ ẹ́ndrẹ́pị pi Yẹ́sụ̃ ẹ́drị́pị́ị be
(Mãrákõ 3:31-35; Lúkã 8:19-21)
46 Yẹ́sụ̃ kã rií átá ꞌbá bị́trị́ká rĩ pi ní, ẹ́ndrẹ́pị pi ẹ́drị́pị́ị be tukí pá kuú ãmvé ꞌdãá, kộpi lẽkí átá ĩri be. 47 ꞌBá ãzi ní lũzú Yẹ́sụ̃ ní kĩnĩ, “Mí ẹ́ndrẹ́pị pi mí ẹ́drị́pị́ị be tukí pá kuú ãmvé ꞌdãáꞌdã, kộpi lẽkí átá mí be.”
48 Yẹ́sụ̃ ní ágó rĩ zịzú kĩnĩ, “Má ẹ́ndrẹ́pị ri ãꞌdi ꞌi? Má ẹ́drị́pị́ị ãꞌdi pi?” 49 Yẹ́sụ̃ ní drị́ suzú mụzú ívé ꞌbá ꞌî pámvú ũbĩꞌbá rĩ pi vú ꞌdãá, ĩri ní ꞌyozú kĩnĩ, “Mávé ẹ́ndrẹ́pị, ãzini mávé ẹ́drị́pị́ị kộpi adriꞌbá nõ. 50 ꞌBá rĩ ꞌdụ dõ tã má Ẹ́tẹ́pị ꞌbụ̃ gé rĩ ní lẽé rĩ ngaá rá, ꞌbá ꞌdĩri ĩri adri má ẹ́drị́pị, ĩri adri má ọ́mvụ́pị, ĩri adri má ẹ́ndrẹ́pị.”
*12:1 12:1 Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ: Ụ́ꞌdụ́ ꞌdĩri Yãhụ́dị̃ rĩ pi ní rizú uvuzú rĩ, ãzini kộpi ní rizú Múngú ri zịzú rĩ. Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri ụ́ꞌdụ́ ꞌdĩri vé tã ígá kínĩ, Múngú gbi ꞌbụ̃ pi vũ be nĩ, ãzini Múngú pa ĩ adringárá tụ́gẹ̃rị̃ rú rĩ agásĩ nĩ. Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri zị ụ́ꞌdụ́ ẹ́zị̂rị̃, ꞌbo Kẹ̃lị̃kọ́ rĩ pi ri zị ụ́ꞌdụ́ ázíyá. ꞌÍ lã Wụ̃ngárá 20:8-11; Dẽtõrõnómẽ 5:12-16.
†12:6 12:6 ꞌBá Jó Múngú vé rĩ ndẽépi rá rĩ nõgó anigé: ꞌBá Yẹ́sụ̃ ní ꞌyoó ndẽ Jó Múngú vé rĩ rá, ĩri nõgó anigé rĩ, ꞌbá ri Yẹ́sụ̃ ri ꞌi ꞌyo.
12:7 12:7 Õséyã 6:6
‡12:8 12:8 Úpí ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ: Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ ígá kínĩ, Múngú gbi ngá ꞌbụ̃ gé rĩ pi vũ drị̃gé rĩ pi be céré ꞌdụ caá ụ́ꞌdụ́ ázíyá, kúru ĩri ní uvuzú ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé. Múngú ri ꞌyéŋá Úpí Sãbátã vé ni, kúru Yẹ́sụ̃ kĩnĩ ꞌi Úpí Sãbátã vé ni, kĩnĩ ꞌi Múngú ꞌi. ꞌÍ lã Wụ̃ngárá 20:8-11.
12:21 12:21 Ĩsáyã 42:1-4
§12:39 12:39 Yónã: Yónã ri nẹ́bị̃, Múngú pẽ ĩri mụụ́ ụ́ꞌdụ́kọ́ múké ívé rĩ ũlũú ꞌbá Nĩnéwẽ vé adriꞌbá Yãhụ́dị̃ rú ku rĩ pi ní. Drị̃drị̃ ni Yónã ní drĩ mụzú Nĩnéwẽ gá kuyé rĩ gé, ị̃ꞌbị́ ãmbúgú te ĩri, la ị̃ꞌbị́ rĩ agá ꞌdãlé ụ́ꞌdụ́ na, Múngú pa ĩri rá. Tịkí ĩri ílí mụ̃dụ̃rụ̃lụ̃ ẹ́zị̂rị̃ pụ̃kụ́ tọ̃wụ́ (750) gé, ị́sụ́ ãkũdẽ tịkí drĩ Yẹ́sụ̃ ri kuyé. ꞌÍ lã Yónã 1:17; Mãtáyo 12:39-40; Mãtáyo 16:1-4; Lúkã 11:29-32.