A.D (Anno Domini)

Latin Kalinedimo niga giuna banina ba Yesu ena tubuḡa kwalabuna a iyeiyevi wata. Ingilisimo ba Year of the Lord.

Anak (Anak or giants)

Lava nananaka, kaikaidakidi bi ḡaiḡailisidi Keinan dobunemo a miyamiya. Mousis tautigana 12 i giukamaḡedi te Keinan dobuna maso a tigane bi laḡannemo Anak lavedi a kitekitedi ba a naila. Bi Diyosuwa bi Keileb taudiḡa Bada ai sumaḡe te ḡemoḡemotina sa lauyovoḡedi. Nambas 13:1-3, 17-33 ko iyevi

B.C (Before Christ)

Before Christ mba muliḡa kaka Yesu ya tubuḡana, ḡome iyava ai tubu bi i yovo i nawa te dobu i tubutubuḡana ḡome i tava.

BADA (Yahweh)

Lava mote a ḡoeḡoe te Maimaituwa isana sa vato yabayababe, taunana aubaina laḡannemo Bada a vatona ba edi vivila a waimaḡati. Ḡibulu noponemo tana isa otina kitana niga mainana: YHWH. Bi muliḡa lava a gilumi vitale te niga mainana. Yahweh Tada Yahweh mote tama vatovato bi Bada ta vatovatona mba Yahweh ta vatovato.

Bal (Baal)

Bal ba Keinan lavedi edi maimaituwa olotona isana bi waivinina ba Asela. Tedi edi sumaḡemo Bal ba bayau maimaituwana.

Biliweloko (Prison, jail)

Ba gabu mba ḡome lava i miya i mogumogu lava pekipekina aubaina. Gabuna ba guduguduna kenakenana bi lavana ḡome i miyana eete a lau buwawa te soi sauginemo kaka a ka potiyovo, te lava vaitedi masagabomo i miya.

Bolu vanuwina (Synagogue)

Bolu Vanuwina i tubuḡana banina Babilon lavedi a tava temple Yelusalemmo a koi suwasuwa 587 BC noponemo bi aniwaiḡemota gabuna geḡa. Taunana aubaina Bolu Vanuwina a ḡala bi ḡome a laulaupali, a wailovelove bi a waibolu. Mba vanuwidi nopodiḡa olta geḡa bi sewasewa ani gabuna geḡa.

Buledi mote muuʼa vaitena (Bread with no yeast)

Islael lavedi Idip a potipotiyovo kamaḡena, tedi mote gavogavo te maso falawa muuʼa vaitena a vitale te i lusa. Taunana aubaina Maimaituwa i giuwedi te (yeast) mote falawa vaitena sima gwadai, banina a waipapalana. Tana i giuwedi te kwalabu matabuna niga soina sa voiye wata ani lainoḡotidi aubaina. Mba soinemo wiki pakanemo muuʼa matabudi vanuwa ḡemoḡemotaḡa nopodimo sai naḡasedi. (Potiyovo kamaḡa 12:14-20; 23:15; Mark 14:1)

Buyobuyona (Anoint)

Islael lavedi laḡannemo masi lava tunidimo a kailolona ba lavana sa vivile. Bi dabanemo a ḡinina ba waibada dididiga i vai, maibena Samuwel Sol dabanemo masi i ḡinina ba tana ḡalibona i tubuḡa.

Giugiukamaḡedi (Apostle)

Gulik kalinedimo giu apostle banina ba giugiukamaḡedi. Ingilisimo ba sent ones.

Iyoyoḡa (Hell)

Ba yoḡiyoḡi ani wai naḡasedi bi ani gabudi gabuna.

Keliso (Christ)

Gulik kalinedimo ba Christ bi Ḡibulu kalinedimo ba Messiah, bi banidi ḡemotina. Maibena tada kalinademo Vinevine kamaḡena. Taunana aubaina buka noponemo bamo ḡome Christ ba Keliso bi Messiah ba Vinevine kamaḡena.

Kwapibwali (Circumcision)

Banina ba mataila Maimaitua ena waianina ena lava lisidimo. Maimaituwa Ablaḡam i giuwe te ena tubulelesa yai lovedi te niga kauwina sa voiye. Laḡannemo libilibi oloolotodi sa tubuḡana ba lagan 8 mulinemo kuti mudukwapina sa bwali ḡavuki. Niga kauwina a voiye te tana ena dam sa tubuḡa ee ena lava otidi. (Pakanemo 17:10-14)

Mana (Manna)

Mana ba kani isana, kalakalalelemo Maimaituwa Islael lavedi olaolala onena i vitedi bi a kanikani. Bi suwala i poupoudidina ba mana a laulaulesalesa. Tedi kalinedimo giu mana banina ba niga bai. Banina a kita bi mote a sibe. Bi Keinan dobunemo a tavatavana ba mana kanina a kaigose. (Potiyovo kamaḡa 16:4, Diyosuwa 5:10-12)

Olta (Altar)

Dolinemo Diu lavedi ba gasagasana a voiye bi edi sewasewa a laulaupuyoedi. Muliḡa Mousis ena laḡannmo Maimaituwa ena giu luvanemo palai waiyawa noponemo olta blonsimo a voiyedi te ḡemota palai noponemo piupiu ani gabuna bi ḡesauna palai matanemo sewasewa anigabuna.

Pali vanuwina (Temple)

Pali vanuwina ba Ingilisimo temple. Buka noponemo ba pali vanuwina ya kenakena. Niga taunana Deivida natuna Solomon i ḡala. Buka noponemo gabu ḡesaudimo ba Maimaituwa ena vanuwa ya kenakena.

Palisi (Pharisees)

Diu damna nopodimo Palisi ba dam ḡemota dididiga otina. Tedi sa ḡoeḡoe te waiḡake matabuna sa kaiwata kauwe. Laḡannemo waiḡake tauwailovelovena scribes waiḡake a gilumidina ba edi lava palisi ai aninedi te a kaikaiwata kauwedi.

Palai waiyawa (Tabernacle, Tent)

Maimaituwa Mousis i giuwe te palai waiyawa sa voiyena ba ani waitaubanava aubaina ee mayavaina aubaina. Mba palaina noponemo ba guduboyo i waidawe te nakanaka labu, niga nevanemo bi noko nevanemo. Niga nevanemo ba kwadam kaina, bena bi olta ba piupiu ani gabuna. Bi noko nevanemo waianina bogesina i kenakena. Bi laḡannemo modina aubaina ba palaina a noku te a avali a nawanawa Maimaituwa kalinana luvanemo.

Pilisi saḡasaḡa guletina (High Priest)

Niga pilisina nadonemo pilipilisi a miyamiya, tedi taudidi lava edi sewasewa a gabugabudi bi palai waiyawa noponemo a saḡa a noyanoya bi mote guduboyo mulinemo. Guduboyo mulinemo ba Pilisi saḡasaḡa guletina taunaḡa i saḡasaḡa. Tana ḡamoḡamo kwasinina i vai te i saḡa bi lava aubaidi bi kota tana aubaina i laulausewasewa, kwalabu ḡemoḡemotaḡa nopodimo. (Ḡibulu 9:6-7)

Pentikost soina (Pentecost)

Isa Pentikost banina ba laḡan 50. Vawaitauli soina mulinemo a miya laḡan wai 50-nemo niga soina a voivoiye.

Sadisi (Sadducees)

Diu damdi nopodimo Sadisi ba dam ḡaubona. Niga lavedi ba Mousis ena buka taunaḡa a waisumaḡedi bi a iyeiyevidi bi buka ḡesaudi geḡa. Tedi pekimo kenamoito munaḡa mote a waisumaḡe.

Sisa (Caesar)

Tana Taunana Natuna (Son of Man)

Niga giuna Ingilisimo Son of Man ba Daniyela ena bukamo ya kenakena. Daniyela wailove i kitana ba oloto i nato Maimaituwa matanemo bi dobu matabuna waibadaena ḡailisina i vai. Bi Bamoda ta giuna gado, “Lava Natuna” ba kitana bena Yesu dobu taunaḡa lavana. Taunana aubaina ta giuna gado, Tana Taunana Natuna. Tana malamo bi dobumo aubaida ya waibada. (Daniyela 7:14,27)

Taugiuwatana (Prophet)

Taugiuwatana ba Maimaituwa kalinana taugiuwena. Bi walisaugemo mwali bai matademo ya natonatona a gei giuwe muliḡa kaka ya tubuḡa.

Vawaitauli soina (Passover)

Niga soina noponemo Diu lavedi edi noḡota i munaḡa te wala Idipmo Bada bainewa i waiyawasanidi bi Idip a potiyovo kamaḡena taunana a noḡonoḡoti. Banina laḡannemo aneya i tava bi kwasina gudu modonemo i kitana ba vanuwina i vawaitauli te i nawanawa ota. Niga soina ba kwalabu matabuna a voivoiye.

Waiḡake tauwailovelovena (Scribes, Teachers of the Law)

Tedi taudidi waiḡake taugilumidi bi kota lava a wai lovelovedi. Maimaituwa giuna lava ai nuwanainena ba tedi lisidimo a nawa bi a wailovelovedi. Bi bolu vanuwinemo tedi vaitedi a waibabada.

Waianina (Covenant)

Giu Waianina ba bainewa ta koi luvae. Eda vaivaimo

Waianina bogesina (Ark, Covenant Box)

Mba bogesina nopona bi taulina matabuna goldimo a pati yaḡosi. Bogesi noponeno ba ḡakima tabetabedi labu a kenakena bi dabedimo waiḡake 10 gilugilumidi. Maimaituwaena giu luvanemo laḡannemo modina a waitubu, ḡalavu ḡesauna nawa aubaina, ba Livai damna lavedi a avali bi a dolidoli. Mba bogesina ba waianina matailina Maimaituwa bi lava mododimo.

Tauyewa (Tomb)

Wala ba poʼa nananakidi gubedi nopodimo lava pekipekidi a nawa a wai dubudi. Mba gabuna taunana isana tauyewa poo'a doudou wai nononemo Yesu a sako.