Lijambu la Amboni ngati ejuandiki
Matei
Ulongulelu
Matei ndi kitabu simu kati jiitabu nsesi yeibii mu Lilaganu linyai lelilandi womi waka Yesu Kilisitu Nkombosi. Kila kitabu simu muitabu nsesi hei biikema “Injili” maana jaki “Lilaganu Linyai.” Baandika aka Matei na Maluko na Luka na Yohana baada jukukua Yesu. Abolewa ngaseamanyiki masoba boo gasakaka gukuandika Lijambu la Amboni ngati hejuandiki Matei, lakini kuwesika kitabu senze kiandikwi yaka 60 toka Yesu pajwasaliwa. Kabee pandu pabaandaki ngase pamanyikana, lakini bandu bingi ahobale kuwesikana baandiki ku Palesitina kabee kuwesikana ahandiki ku musi uku Yelusalemu.
Jojuandiki ndi Matei, jojwabi jojujopa kodi kwa bandu kabula Yesu ngaseanhagwi kuba mbolee waki. Kabee jwabia jumanyikana kuliina lengi lebilikema Lawi. Matei jwabia jumu kati ja banafunzi komi na abeli na jwaandakia lijambu leheli asomi biki Yaudi. Haga uwesa kugabona hotuhotu, ndaba alongali mumisitali jingi kupeta sitini mu Lilaganu la Mwandi. Matei julengiki kwaalangi bandu kupwaga Yesu ndi Kilisitu, na ndi Nkombosi jojuhaguliwi na Sapanga, jobundotila alota baka Sapanga kupwaga jutenda kuhika. Matei juandiki kabee majambu gingi mu lijambu mombo gagalongale Ubambu ukolongu waka Sapanga. Ayaudi baobalia Kilisitu jwiibia Bambu nkolongu jupundema pani ngati heabi aka bambu akolongu bangi bupunndema. Matei julonge kabee sakwaapala kupenga sebabia bakahobalia koni julandi Ubambu ukolongu ukunani kwaka Sapanga ndi wi kiloho.
Lijambu la Amboni ngati ejuandiki Matei ndi kitabu saa sapi kutumbuli mu Lilaganu Linyai ndaba jukombukii majambu gingi kuhuma mu Lilaganu la Mwandi. Sejuhandiki kilombanisa malaganu goka mabeli. Abolewa bingi apwaga ana, Matei kuwesikana julengiki kujiga ntindu wiitabu yaka Musa. Itabu yehei ndi itabu nhwanu yeitumbuli mu Lilaganu la Mwandi. Malandi gaka Yesu, gajwaalandila bandu kukitombi gagabii mu Lijambu la Amboni ngati ejuandiki matei mulipungu la Matei 5-7 galengana na Sapanga paampekia Musa Malagalaki kukitombi. Linga mulipungu Lukukomboka Malagalakilu 19:3-23:33.
Gagabi mukitabu senze ndi ganga
Matei jutumbuli kuandika Lijambu la Amboni lendenu sukulongale kusaliwa kwaka Yesu Kilisitu na hejwatumbulia lihengu laki, mulipungu 1-4.
Mweni katai Matei julandi lihengu laka Yesu na mabolee gaki gingi, mulipungu 5-25.
Matei julongale mahengu gaka Yesu kupete kuwa kwaki nukuyoka kwaki, mulipungu 26-28.
1
Lukolu lwaka Yesu Kilisitu
Luka 3:23-38
1 Ganga ndi mahina gaka hoku baka Yesu Kilisitu, jojabii mu kibeleku saka Daudi, jojabii nsoko waka Ibulahimu. 2 Ibulahimu ambelika Isaka na Isaka ambelika Yakobo na Yakobu ambelika Yuda naaka alongu baki. 3 Yuda ambelika Pelesi na Zela, nyongo wabu jwabii Tamali, Pelesi ambelika Heziloni na Heziloni ambelika Alami, 4 Alami ambelika Aminadabu na Aminadabu ambelika Nashoni na Nashoni ambelika Salumoni, 5 Salumoni ambelika Boazi, nyongoo waka Boazi jojabii Lahabu na Boazi na Lutu bakabii azazi baka Obedi na Obedi ambelika Yese. 6 Yese ambelika Bambu Nkolongu Daudi. Daudi ambelika Solomoni, nyongoo waki Solomoni bunkema Besisheba jojabii nhwanu waka Ulia. 7 Solomoni ambelika Leoboamu na Leoboamu ambelika Abiya na Abiya ambelika Asa, 8 Asa ambelika Yeoshafati na Yeoshafati ambelika Yolamu na Yolamu na Yolamu ambelika Uzia, 9 Uzia ambelika Yosamu na Yosamu ambelika Ahazi na Ahazi ambelika Hezekia, 10 Hezekia ambelika Manase na Manase ambelika Amoni na Amoni ambelika Yosia, 11 Yosia ambelika Yekonia na alongu baki, mu masoba gegala sakabii kipindi sa Ayaudi pabaapelika ku luhami ku Babeli.
12 Pababiya baapeliki Ayaudi ku luhami luku Babeli, na Yekonia ambelika Shealutieli na Shetieli ambelika Zelubabeli, 13 Zelubabeli ambelika Abiudi na Abiudi ambelika Eliakimu na Eliakimu ambelika Azoli, 14 Azoli ambelika Sadoki na Sadoki ambelika Akimu na Akimu ambelika Eliudi, 15 Eliudi ambelika Eleazali na Eleazali ambelika Matani na Matani ambelika Yakobu. 16 Yakobu ambelika Josepu, jojabii nndomi waka Malia, nyongoo waka Yesu joakema Kilisitu Nkombosi.
17 Ndienu kwabi niibeleku Komi nu nsesi kutumbuli Ibulahimu mbaka Daudi ni ibeleku komi nu nsesi tumbuka Daudi mbaka Ayaudi pabaakamula kujenda kuluhami ku Babeli, ni ibeleku komi nu nsesi toka pabaakamula kujenda kuluhami mbaka kusaliwa kwaka Kilisitu Nkombosi.
Kusaliwa kwaka Yesu Kilisitu
Luka 2:1-7
18 Yesu Kilisitu jwasaliwa ana, Malia nyongoo waka Yesu jwabia jusumbiki Josepu. Lakini pa babiya bakoni nganukutama pamu ngati nndomi nu nhwanumundu, Malia jabonikana jubii ni kitumbu kupete uwesu wa Loho jaka Sapanga. 19 Josepu ndaba jabii mundu waamboni palongi jaka Sapanga, ngasejapai kumpoalihamu Malia, ndi japala kundeka kinunukinunu. 20 Pajwabia jwakoni jwakawasaliya lijambu leheli, Ntumi jukunani waka Bambu ampitila mundotu ampwagila, “Josepu mwana waka Daudi, wijogopa kunzuku Malia kuba nhwanu wako, ndaba kitumbu saki jupatiki ku uwesu waka Loho jaka Sapanga. 21 Jwiibelika mwana mwanalomi nawe wankema liina laki Yesu, ndaba jombi ndi jojwaakombula bandu baki kuhuma mu mahakau gabu.”
22 Ndienu, haga goti gapitii ili litimia lilobi laka Bambu lejwapwaga kwi indela jaka mlota waka Sapanga, 23 “Linga, kamwali jwanga kuketanga na mwanalomi jwiitotula kitumbu, ambelika mwana mwanalomi, najombi bankema liina la Manueli.” Maana jaki, “Sapanga jubii pamu na twepani.”
24 Ndienu, Josepu pa jwajumuka mu lugonu jatenda ngati ntumi jukunani eampwagila, anzukua Malia nhwanu waki, nukujenda naku kunyumba jaki. 25 Lakini ngasejagoni naku mbaka Malia pajabelika mwana mwanalomi. Najombi Josefu ankema liina laki Yesu.