Bateli Houhouwena ge Bateli Vavaluna ali Hawawala Liwanina
Paeton Babiloni Yelusalema hi pakokovel ge Yudiya hi ahel hi mibwabwali Babiloni elana. Paetonina te baliman 586 mulaa abwe Keliso i masal (M.K.). Inoke saugena o panuwa ginebi ge Limi Bwabwalena hi pasamwalekaleka. Yaka abwe abalogugui Pesiya* Babiloni i ahe (Daniyela 5:25-28, 30-31) ge ana kin houwan Sailusa Yudiya i talamwagil nihi sikal wali labiya. Yaka Limi Bwabwalena hi tal pasikal (Esila awalehina 1 ana siga 6). Baliman hi gewi al i mowasi, abwe Nehemaiya ge alonau Yelusalema ana gana hi tal pasikal. Sauga o Yudiya iya abalogugui Pesiya ana polobins etega ge abalogugui o ana kin alana Ataseksis i logugui-agil. He Bateli Houhouwena liwanina i mowasiya to.
Saugena o Pesiya iya abalogugui bwabwatana hot panayawi pwatanaa, he i olaola ya to baliman wan handeled (100) ge i nok. Yaa tabam baliman 331 mulaa abwe Keliso i masal (M.K.), labi Gilik wali kin alana Aleksenda, Pesiya wali tolohaveyan i pakokovel. I pakokoveliya labi Gilis elana, yaka abwe i haveyan hek ge panuwa hi gewi hot i pakokovel i na labi Indiya ana sigaa. Inoke abwe Gilik analiya ge wali pagan ana aatena i bwata labi gegewel o elal. Aleksenda nuwana al ni na Indiya ni pakokovel, yaa wana tolohaveyan hi towa nok.
Sauga nige i yayapu Aleksenda i aliga, yaka wana tolohaveyan wali tohouwa bwabwatal esopali wana abalogugui hi waliwali-an gamwaliyaa. Yaa ali toto labui ya te wasaliya i bwata Yudiya liwaniliya elana. Etegana alana Selusis iya labi Babiloniya i ahe, mulaa abwe labi Siliya ge Ponisiya i pakokovel ge hi minaa wana abalogugui gamwanaa. (He panuwa Taya ge Saidoni hi minaa labi o elal.) Eluwana alana Tolemi Lagi iya Itipita i ahe, mulaa abwe labi Kenani i pakokove ge i minaa wana abalogugui gamwanaa. Boda Tolemi ge boda Selusid hi lohaveyan nemnowa. Yudiya i minaa Siliya ge Itipita ali luwaluwala inoke sauga hi gewi hi lohalohaveyana Yudiya wali labi eliyana.
Tolemi wali kin ona Yudiya hi logugui-agil baliman wan handeled (100) ge i nok. Tolemi wali pagan i waisi Yudiya gamagaliliyau elal. Sauga o gamwanaa Bateli Houhouwena hi pasikalem pana Hibilu elana i na pana Gilik. Hi ginol ola o kaiwena Yudiya hi gewi hi minaa Itipita ge labi enuna al elal Yudiya tolinaa. Heliya pana Gilik hi gobubun, yaa analiya pana Hibilu nige hi gogobubun. Papasikal toto ya alana ta ba “Septuagint.” Yudiya bolo hi minaa Yudiya tolinaa Gilik wali mumuga paganina hi vavasili-an ge hi minaan, yaa Yudiya bolo hi minaa labi Yudiya, hi gewi Gilik analiya ge wali pagan nige hi yayaliyaya-an.
Tabam baliman 200 mulaa abwe Keliso i masal (M.K.), boda Selusid ana kin etega alana Antiyokas Bwabwatana, boda Tolemi i pakokovel ge labi Yudiya i aheya eliyalil. Sauga o elana abalogugui Loma i bwatabwata i tatabwa abalogugui bwabwatana etega panayawiya. Antiyokas i na alonau Loma hi lohaveyan, yaa Loma Antiyokas alonau wana boda hi pakokovel, yaka hi ba gogomwau i bwata ni pwamola elal.
Baliman 175 M.K. Antiyokas Epipanis i tabwa boda Selusid wali kin ge Yudiya i logugui-agil. I pihigelgel-agil, inoke nuwana heliya ge wali tapwalolo ni apapanak-agil. Wana ginol enuna i ola hiwe. Bobu yovana i powonan Limi Bwabwalena ana abapowona inoke eliyana Limi Bwabwalena i papabiki-an. Yaka Gilik wali yabowaine gogoginol Susi kakanununa i pamilil Limi Bwabwalena gamwanaa. Yudiya nige i tatalamwagil nihi na nihi tapwalolo wali Limi Bwabwalena gamwanaa, ge i lopwalil bahi gotomwa yoho paganina nihi giginol natuliyau bolau elal, yaa bolo hi ginol ola o i lolil. Yudiya avaliyau natuliyau ali gewi tausan ge tausan i paliagil hi tabwa totuwalali loloyowanil. Yudiya wali Buki Bwabwalena i loyaagil ge bolo i pwawal i apapanak-agil. He valila baliman tili handeled ge pwatanaa al i mowasi, Daniyela i palopisai haba i ba “gamagal etega wana pagan nanakina hot” ni masal ge “toapapanak bwaibwaikikinina” ni pamilil Limi Bwabwalena elana. (Daniyela 11:21-31) Inoke sauga mulaa, Yudiya hi ba Antiyokas Epipanis bana te Daniyela i ba “gamagal etega wana pagan nanakina hot” ni masal, ge Susi kakanununa toto i pamilil bana te i ba “toapapanak bwaibwaikikinina.”
Yaka abwe topowon etega alana Matataiyas Hasmon Yudiya enuna i houwaagil hi lohaveyan sikal Antiyokas Epipanis elana, nuwaliya wana logugui nihi tagayoho. Wali lohaveyan o abwe hi telipuna-an inoke nige sauga i yayapu Matataiyas i aliga, yaka abana natuna etega alana Yudasa Mekabiyas i ahe ge i houwaagil. Haveyan i bwabwata nawa ge i gagasisi, inoke Yudasa alonau wana tolohaveyan hi gasisi Antiyokas Epipanis alonau wana tolohaveyan hi pakokovel, yaka panuwa Hebiloni ge Yelusalema hi ahel. Yaka baliman 165 M.K. Yudiya wali Limi Bwabwalena nakina i abubun ge i pwabwabwalena pasikal al. Inoke heyan ge heyan Yudiya hagali etega hi giginol pwabwabwalena pasikal o nuwahikanina. (Diyon 10:22) Baliman etega al i mowasi, inoke Antiyokas Epipanis i aliga, yaka saugena o boda Yudiya hi yaliyaya. Yudiya avaliyau ge boda Selusid hi lohalohaveyan ga baliman 20, yaa abwe Yudiya hi gasisi hot ge totoliya hi logugui-agil.
He Antiyokas Epipanis wana yaomal enaa, nige sauga i yayapu yaka Yudasa Mekabiyas i aliga haveyan etega elana. Yaka talina Diyonatan i tabwa Yudiya wali tologugui. I ola al abwe i tabwa topowon bwabwatal wali tohouwa. Inoke gamagal maisena o iya tapwalolo ge gabaman i kauni. Wana yaomal enaa, Yudasa talina etega alana Saimon aban labui o i ahel, yaka abwe aban labui o hi pakalapanet-an Saimon natuna eliyana alana Diyon Hilkanas. Yaka abwe aban labui hi papakalapanet-an Diyon Hilkanas natuna ge tubutubunau eliyalil i na ana siga baliman 37 M.K. ge Helodi i tabwa Yudiya wali kin.
Un Mekabiyas wali sauga logugui gamwanaa, boda o ebo ta ba pati labui wasaliya i bwata, Sadiusi ge Palisi. Boda labui o hi pihigelgel-agil. Bolo hi tubwi pati Sadiusi elana hi neem topowon gamwaliyaa. Nige ta aatena bubun, yaa totalisi enuna hi ba tage pati ya i telipunem Sadok elana, iya i topowon bwabwatana kin Deibid ge Solomon wali sauga elana.
Yaa bwagana heliya topowon, wali nuwanuwatu i bwatek politik ana nuwanuwatu eliyana. He hi ginol ola o ana siga Bateli Vavaluna ana sauga elana. Sadiusi* hi gewi heliya tovavasili waiwaisal ge hi gewi hi olak Gilik wali vavasili ge wali pagan eliyana.
Sauga Matataiyas Hasmon i telipuna i lohaveyan Antiyokas Epipanis eliyana gamagalau hi gewi bolo wali tapwalolo hi nuwahikan bubun hi tubwi eliyana. Gamagalau bolo ya hi gewi gamagal bwagabwaga ya, nige alaliya bwabwatana i oola. Boda Palisi i neem te gamagalau ololal o eliyalil. Tapwalolo ana logugui hi toulil bubun nunuwaliya hot pagan bolo hi sapu Yehoba matanaa nihi ginol. Gilik analiya ge wali pagan nige hi yayaliyaya-an. Abatelipuna eliyana hi tubwi bubun un Mekabiyas eliyalil, yaa sauga heliya aban toto topowon hi ahe hi minaan al, yaka Palisi nige hi yayaliyaya kaiweliya. Nige nuwaliya i oola gamagal maisena tapwalolo ge gabaman ni kauni.
Sauga Diyon Hilkanas i tabwa topowon ge tologugui, Palisi hi tubwi ga eliyana, yaa abwe hanahanal etega i gan Palisi ge Diyon Hilkanas ali luwaluwala. Inoke Diyon Hilkanas i olak Sadiusi eliyalil ge nuwana boda Palisi ni pwamowasel. Toto ya eliyana Sadiusi alaliya i bwatabwata.
Sauga i yaomal, abana natuna etega i ahe sauga kaukaubwana, yaka abwe natuna etega al alana Aleksenda Yanaiyas i milahe baliman 102 M.K. Yaka Palisi hi haveyan elana. Haveyan o gamwanaa Yudiya ali gewi pipti tausan (50,000) hi aliga. Wana sauga aliga eliyana i baek lagona elana ni na alonau Palisi maniniliya nihi abubun. Inoke hi ginol ola wana nuwatu ge hi talam natuna Hilkanas i tabwa topowon bwabwatana. Inoke toto o elana Palisi* wali gasisi i gan al wali panuwa Yudiya elana. Hilkanas i topowon ge hinana i tologugui.
Baliman 67 M.K. Hilkanas hinana i yaomal ge tage Hilkanas gabaman al ge ni kauni. Yaa talina alana Alistobulas nuwana ni tologugui, inoke tabam baliman eton gamwanaa Hilkanas ge wana boda avaliyau Alistobulas ge wana boda hi lohalohaveyan.
He abalogugui Loma wana gasisi i bwabwata nawa, inoke wali tolohaveyan wali tohouwa bwabwatana etega alana Pompei panuwa hi gewi iyaka i pakokovel ge i nem i vin Yudiya gegelinaa. Hilkanas alona talina iyoho hi lohalohaveyan ge sauga o talina wana tolohaveyan hi miminaa Yelusalema. Baliman 63 M.K. Pompei alonau wana tolohaveyan hi na Yelusalema, yaka abwe Hilkanas talina wana tolohaveyan hi pakokovel ge Yudiya ali gewi tuwel tausan (12,000) hi lolil. Inoke sauga o ge i nok Loma Yudiya hi logugui-agil.
Pompei i na i ulutuk Limi Bwabwalena gamwanaa aban bwabwalena hot elana. Wana ginol o kaiwena yaka sauga o ge i nok Palisi nige nuwaliya i oola Loma. Pompei Hilkanas i hile i tabwa topowon bwabwatana. Yaka sauga o enaa baliman enuna un Mekabiyas enuna hi topowon ge sauga enuna hi tologugui, yaa hi pelohalohaveyan-agil ge hi minaa Loma gabulaliyaa.
Un Mekabiyas ali tovelam etega alana Helodi i na Loma ge gasisi i ahe wali tologugui bwabwatal elal ni tabwa Yudiya wali kin. Inoke i sikal Yudiya, yaka wana tolohaveyan enuna i lovivina-agil ge bolo nuwaliya nihi tologugui i pakokovel. Baliman 37 M.K. Helodi alonau wana tolohaveyan Yelusalema hi ahe yaka i tabwa kin, alana ta ba Helodi Bwabwatana. He wana sauga kin gamwanaa te Yeisu hi ab.
Yudiya hi gewi nige nuwaliya iya ni kin, kaiwena ana lihu i neem Idom gamagaliliyau elal. He sauga gegewena i hinahinan eba gamagal etega ni lol, inoke toto o kaiwena i ba wana tolohaveyan gamagalau hi gewi hi lolil. Loma bolo wali aatena i bwata limi taltal elana, hi gewi i bugulagil, yaka limi bwabwatal ona hi talil. Helodi* toto e, iya te Limi Bwabwalena vavaluna ana taltal i telipuna-an. Yeisu wana sauga elana limi o hi papatuwalali, ge ana wauwau bwabwatana iyoho i minamina lan ebe.
* : Sauga enuna ta ba abalogugui Pesiya ge sauga enuna ta ba abalogugui toto Mediya ge Pesiya. * : He Sadiusi nu kite Baaba Ona ali Sapu ana Abaloya elana, Bateli Vavaluna lamwa 670. * : He Palisi nu kite Baaba Ona ali Sapu ana Abaloya elana, Bateli Vavaluna lamwa 668. * : He Helodi nu kite Baaba Ona ali Sapu ana Abaloya elana, Bateli Vavaluna lamwa 663.