Mushu bésharetning keng menisi, shübhisizki, Xudagha ishenmigenler öz-ara bir-birige yardem bérishken bolsimu, xudasiz bolghanliqi üchün bu yardem menggü dawamlashmaydu. Axirghiche üzlüksiz kélidighan, chéki yoq medetni bolsa peqet Perwerdigardinla tapqili bolidu.
□21:1 «Déngizning chöl-bayawini» — Babilni körsitidu (9-ayetni körüng). «Déngiz» bolsa, mushu yerde Babil shehiri jaylashqan, nahayiti keng Efrat deryasini kösitidu. Emdi némishqa «déngizning chöl-bayawini» déyilidu? Yeshaya belkim Babilni kinayilik gep bilen mazaq qilidu; Babil katta, büyük sheher bolghini bilen, heqiqet jehitidin yaki menggülük rohiy bayliqlar jehitidin éytqanda nahayiti bir chöl-bayawan, xalas.
□21:2 «Xain xainliq qiliwatidu... bulangchiliq qiliwatidu» — shübhisizki, Babilning üzlüksiz qiliwatqan qilmishlirini körsitidu. «I Élam, ornungdin tur, chiq! Média, muhasire qilip qorshiwal!» — ikki imkaniyet bar. Mushu bésharet yaki miladiyedin ilgiriki 689-yili Asuriye impératori Sennaxéribning Babilgha bésip kirip weyran qilghanliqini yaki miladiyedin ilgiriki 539-yili Parslar we Médialar Qoresh impératorining bashchiliqida bésip kirgenlikini körsitidu. Eger birinchi sherh toghra bolsa, u chaghda «Élam ornungdin tur, chiq! Média, muhasire qilip qorshiwal!» dégen sözlerni Babil padishahi Mérodaq-Baladan öz ittipaqdashliri Élam we Médiagha éytqan, bu sözler «Asuriyege hujum qil!» dégen menide bolghan bolidu. U chaghda Asuriyening impératori Sennaxérib meghlup bolghan. Kéyin u qaytidin hujim qilip Babilni ishghal qildi. Shu chaghda u Babilni pütünley weyran qilip, ularning hemme butlirinimu chéqip pare-pare qildi. Ikkinchi sherh toghra bolsa, mushu sözler Qoresh özining qoshunlirigha dégen gep bolidu (Babilgha hujum qil!). Bizningche bolsa bésharet Qoreshningki mushu hujumini körsitidu; biraq ikki qétimliq ishghal qilishning hemmiside oxshashla Yeshayaning körsetken körsetmisi, yeni «Babilgha ishenmenglar hem tayanmanglar!» dégini tekitlinidu. «Uning sewebidin kötürülgen hemme nale-peryadlarni tügitiwettim» — bu elwette Xudaning sözi bolushi kérek. Démek, Babilning xainliqi, tajawuzchiliq qilip olja alghanliqi, adilsizliqi, rehimsizliki qatarliqlar tüpeylidin xalayiq qattiq nale-peryadlarni kötürgenidi; Xuda ularning nale-peryadlirigha Xxatime béridu; chünki U Babilning özini tügeshtürgenidi.
□21:3 «Shunga ich-baghrim aghriq-azab bilen toldi, ... anglighinimdin parakende boldum» — bu sözler elwette peyghemberning öziningki bolushi kérek. Bashqa birxil terjimisi «Men azabtin tolghinip qariyalmidim; parakendichiliktin héchnémini angliyalmidim». Bir jehettin Yeshaya peyghember mushu körünüshte melum bir sheherning Xuda teripidin jazalinishini köridu, shundaqla bek azablinidu. Biraq bashqa bir jehettin we bashqa bir derijide, Babil shehiri pütkül dunyagha wekil bolsa, u Xudaning qiyamet künide gunahning özini qandaq dehshetlik jazalishini köridu, shundaqla intayin azablinidu. Shübhisizki, mushu bésharettin élishimiz kérek bolghan sawaq del mushudur.
□21:4 «Men zoq alidighan kéche» — buni chüshinish tes; belkim Xuda Yeshayagha shu körünüshni körgüzgen kéchide u ayali bilen bille muhebbetleshmekchi boldimikin.
□21:5 «Ular dastixan we gilem-körpilernimu salidu» — bashqa birxil terjimisi «Dastixan sélinglar, bir közetchi qoyunglar». «qalqan maylanglar!» — birxil urush teyyarliqi. Qalqan maylansa qilich-neyziler uningdin téyilip kétetti. Shunga Yeshaya mushu ayette belkim, Babilliqlar ziyapette olturghinida, düshmenning qoshunliri yolgha chiqip yürüsh qiliwatqanliqini körsitidu; shunga ziyapetning ornigha, urush teyyarliqi qilishqa toghra kéletti, dep bésharet béridu. Kéyinki (6-10) ayetlernimu körüng. Babilliqlarning ziyapetke qatnishishqa intayin amraqliqining dangqi chiqqanidi. Miladiyedin ilgiriki 539-yili, Babil ordisidikiler katta ziyapette bixud olturghan bir kéchide, Babil shehiri Médialiqlar teripidin ishghal qilindi (Tewrattiki «Daniyal» 5-babni körüng).-
□21:6 «eyni boyiche éytidighan bir közetchi» — démek, ishenchlik adem. Babilliqlar bixudliship olturghanliqi tüpeylidin, Xuda belkim Yeshayagha kinaye qilip, ular üchün bir közetchini belgilep qoyush kérek, démekchi. Bu «xiyaliy közetchi»ning xewerliri 7-9-ayetlerde xatirilinidu.
□21:7 «U jeng harwilirini, jüp-jüp atliq eskerlerni,... körgende,..» — bashqa birxil terjimisi: — «Bir qoshun atliq esker jüp-jüp atlar bilen,... körgende,...». «jeng harwilirini tögiler bilen körgende,...» — Pars impératori Qoresh jeng qilghanda tögilerni düshmen qoshunliri ichige heydiwétip, qalaymiqanchiliq chiqiratti. U birinchi bolup ashundaq taktikini ishletken.
□21:8 «Reb, men közet munarida üzlüksiz kün boyi turimen, Her kéchide közette turimen» — bu sözge qarighanda, Babilning weyran qilinishini ümid qilidighanlar uzunraq waqit kütüshi kérek bolidu. «Reb» dégenning bashqa xil terjimisi: «I xojam,...»
□21:9 «— We mana, u jeng harwiliri jüp-jüp atliq eskerler bilen kéliwatidu!» — yuqiriqi izahatni körüng. Belkim mushu yerde düshmen qoshuni ghelibe bilen qaytip bérip, Babilning meghlup bolup yoqitilghanliqi toghrisida xewer yetküzidu. «... U ularning ilahlirining herbir oyma mebudlirini ... pare-pare qiliwetti!» — «U» belkim Xudaning Özi.
■21:9 Yer. 25:12; 51:8; Weh. 14:8; 18:2
□21:10 «I Méning tépilgen danlirim, Méning xaminimdiki bughdaylirim,...» — mushu ikki ibare Israilning Xudagha sadiq bolghan, shundaqla pes orunda turidighan «qaldisi»ni körsitidu. Xudaning jaza-terbiyiliri ichide japa tartish bilen ular tawlinip, «sap bughday»dek bolghan.
□21:11 «Dumah» — bolsa ibraniy tilida «süküt» dégen menide. Umu Édomning kichik bir yézisi. Biraq mushu yerde Yeshaya yene «Édom» dégen isimni söz oyuni qilip tetürisiche «Dumah» dep atighan. Démek, kelgüside Édom köp issiq-soghaqlar bilen nahayiti «süküt»lük bir jay bolup qalidu. «Séir» — Édomning yene bir ismi. «i közetchi, kéchining qanchiliki ötti? I közetchi, kéchining qanchiliki ötti?» — közetchi (yaki jésekchi)ning wezipiliri birinchidin düshmenning hujumliridin xewer bérip hemme ademni oyghitish; ikkinchidin taktakchiliq qilip kéchining qaysi waqit bolghanliqini xalayiqqa uqturush idi. Közetchi mushu yerde shübhisizki, Yeshaya peyghemberning özidur. Uningmu mushu ikki wezipisi bar idi — xalayiqni Xudaning jazasidin agahlandurush hem shu jazagha qanche uzun bolup ketkenliki hem uning qanchilik dawamlishidighanliqi toghruluq xewer yetküzüsh idi. Mushu yerde belkim Édomdin chiqqan bir elchi kélip Yeshayadin Édomni qaplap turghan, qarangghu «kéche»dek bolghan balayi’apetler qachan tügeydu? — dep soraydu.
□21:12 «Közetchi jawaben mundaq deydu: ...» — jawabning üch qismi bar: — (1) «seher kélidu». Démek, mushu qarangghuluq tügeydu — biraq qachan tügeydighanliqini démeydu. (2) «kéchimu kélidu» — Édomgha, dunyagha nur kélidu (mesilen 7:18, 18:2ni körüng). Biraq yene bir kéche kélidu, u téximu qarangghu bolup, belkim qiyamet künliride bolidu (mesilen, 10:5, 13:10ni körüng). Yeshaya mushu toghruluq agahlanduridu. (3) «sorighing bolsa, ... manga yéqin kel!». Édom (jümlidin belkim bashqa Yehudiy emesler) mushu ishlarni éniqlimaqchi bolghan bolsa, erkinlik bilen Xudaning yénigha kélishke, Xudadin biwasite yaki peyghemberliridin sorashqa teklip qilinidu. Peqet öz yolliridin towa qilip yénip kelsila, Xuda ularni qobul qilidu.
□21:13 «Erebiyening kéchisi toghruluq» — ibraniy tilida «Erebiye toghruluq» hem «kéchide» dégen ikki menilik bolghan bir sözdur. Ikkinchi menisi «kéchide» bolghan bolup, belkim «Ereblerning qarangghuluq waqti»ni körsitidu. Emeliyette (Ereblerning tarixi anche xatirilenmigen bolghachqa) del qaysi yilni körsetkenlikini hazirche éniq dep bérelmeymiz. Miladiyedin ilgiriki 715-yili Sargon II Témadiki qebililer we pütkül «Erebiye yérim arili»gha qarshi urush qilghan. Miladiyedin ilgiriki 703-yili Erebler Babildiki Mérodaq-Baladan bilen ittipaq tüzgen we Asuriyelik Sennaxérib teripidin meghlup qilinip, qattiq ziyan tartqan. Bésharet bu chaghlarning birini körsetse kérek. «...janggalda qonup qalisiler» — démek, chong yoldin yiraq, melum bir düshmenning qorqunchidin pinhan jayda qonush kérek. Dédanliqlar bolsa Ereblerning bir qebilisi. Téma ularning bir karwansaray shehiri. Dédan, Téma we 16-ayettiki Kédarning qeyerlikini bilish üchün xeritilerni körüng.
□21:14 «... Su apirip béringlar! I Témadikiler, nanliringlarni élip qachqanlarni kütüwélinglar!» — Xuda Yeshaya arqiliq Ereblerge öz qérindashlirigha yardem bérish kéreklikini uqturidu. Démek, Erebler pat yéqinda köp awarichilikke yoluqidu (15-ayetni körüng).
□21:16 «Bir yil ichide medikar hésablighandek,..» — 16-bab, 14-ayettiki izahatni körüng. Medikar ishligen waqitni intayin toghriliq bilen hésablaydu, elwette.
□21:17 «Oqyachilarning qalduqliri, yeni Kédarning palwan-batur bolghan oghulliri az qalidu» — Kédar bolsa Erebistandiki chöllükning shimal teripide yashighan bir qebile. Mushu bésharetning keng menisi, shübhisizki, Xudagha ishenmigenler öz-ara bir-birige yardem bérishken bolsimu, xudasiz bolghanliqi üchün bu yardem menggü dawamlashmaydu. Axirghiche üzlüksiz kélidighan, chéki yoq medetni bolsa peqet Perwerdigardinla tapqili bolidu.