5
Neboⱪadnǝsarning nǝwrisi padixaⱨ Bǝlxazarning ziyapiti
Bir küni padixaⱨ Bǝlxazar ǝmir-esilzadilǝrdin ming kixini tǝklip ⱪilip katta ziyapǝt berip, ularning aldida xarab iqip, ǝyx-ixrǝt kǝypini sürdi. «padixaⱨ Bǝlxazar ǝmir-esilzadilǝrdin ming kixini tǝklip ⱪilip...» — padixaⱨ Bǝlxazar Neboⱪadnǝsarning nǝwrisi idi. Əmǝliyǝttǝ xu künlǝrdǝ u «muawin imperator» idi; atisi Nabonidus imperator idi, lekin u adǝttǝ Babilda turmaytti. «... Ularning aldida xarab iqip, ǝyx-ixrǝt kǝypini sürdi» — bu babtiki 30-31-ayǝtlǝrdin ⱪariƣanda, xu qaƣda Pars ⱪoxunliri Babil xǝⱨirini alliⱪaqan ⱪorxiwalƣanidi. Əmdi Babillar nemixⱪa ziyapǝt ⱪilidu? Tarihxunaslarning tǝⱨlili boyiqǝ Babil xǝⱨiri (a) intayin mustǝⱨkǝm, sepili egiz xǝⱨǝr; (ǝ) uningda yirgirmǝ yilliⱪ ozuⱪ-tülük toplanƣanidi. Xunga padixaⱨ ɵzini tolimu bihǝtǝr, dǝp ⱪaraytti. Padixaⱨ Bǝlxazar xarabni tetip kɵrüp, ɵzi, ǝmir-esilzadiliri, ɵz hotun-kenizǝkliring xarabni atisi Neboⱪadnǝsar Yerusalemdiki muⱪǝddǝs ibadǝthanidin oljiƣa alƣan altun-kümüxtin yasalƣan jam-ⱪaqilarda iqixigǝ xu jam-ⱪaqilarni elip qiⱪixni buyrudi.
Nǝwkǝrlǝr dǝrⱨal berip Hudaning Yerusalemdiki muⱪǝddǝs ibadǝthanisidin elip kelingǝn altun jam-ⱪaqilarni elip qiⱪti; padixaⱨning ɵzi, ǝmir-esilzadiliri, uning hotunliri wǝ kenizǝkliri ularda xarab iqti. Ular xarab iqkǝq, altun, kümüx, mis, tɵmür, yaƣaq wǝ taxlardin yasalƣan butlarni mǝdⱨiyilǝxti.
Dǝl xu pǝyttǝ adǝm ⱪolining bǝx barmiⱪi pǝyda bolup, qiraƣdanning udulidiki ordining tam suwiⱪiƣa hǝt yezixⱪa baxlidi. Padixaⱨ hǝt yazƣan ⱪolning kɵrüngǝn ⱪismini kɵrüp, «... qiraƣdanning udulidiki ordining tam suwiⱪiƣa hǝt yezixⱪa baxlidi» — ⱪiziⱪ bir ix xuki, arheologlar ⱪazƣan asar’ǝtiⱪilǝrgǝ asasǝn, Babil ordiliridiki tamlar üstigǝ ularning ǝng uluƣ ƣǝlibǝ-muwǝppǝⱪiyǝtliri sürǝt wǝ sɵzlǝr bilǝn hatirilǝngǝn. Padixaⱨ ziyapǝt ⱪilƣanda, mahtinix üqün ɵzining yeⱪindin buyanⱪi uruxlardiki ƣǝlibisini wǝ muwǝppǝⱪiyǝtlirini yorutux üqün, qiraƣdan bu rǝsimlǝrning uduliƣa ⱪoyƣuzulatti. qirayi tatirip, kɵnglidǝ intayin alaⱪzadǝ bolup kǝtti. Put-ⱪolliri boxixip, putliri titrǝp kǝtti. «put-ⱪolliri boxixip,...» — aramiy tilida: «bǝl-saƣrisining boƣum-ügiliri boxixip,..». Bu ix-wǝⱪǝ «Yǝx.» 45:41tiki bexarǝtning bir ǝmǝlgǝ axuruluxi. «putliri titrǝp kǝtti» — aramiy tilida: «tizliri bir-birini ⱪaⱪⱪili turdi». Padixaⱨ ⱪattiⱪ warⱪirap, pir-ustazlar, kaldiylǝr wǝ munǝjjimlarni qaⱪirixni buyrudi. Babildiki danixmǝnlǝr kǝlgǝn ⱨaman padixaⱨ ularƣa:
— Kimki tamdiki bu hǝtlǝrni oⱪup mǝnisini manga dǝp berǝlisǝ, uningƣa sɵsün rǝnglik bir ton kiygüzülüp, boyniƣa altun zǝnjir esilip, padixaⱨliⱪta üqinqi mǝrtiwǝ berilidu, — dedi. «uningƣa sɵsün rǝnglik bir ton kiygüzülüp,...» — ⱪǝdimki zamanlarda sɵsün rǝng «xaⱨanǝ rǝng» dǝp ⱨesablinatti.
Padixaⱨning danixmǝnlirining ⱨǝmmisi ordiƣa ⱨazir boldi; lekin ular nǝ hǝtlǝrni oⱪuyalmaytti nǝ padixaⱨⱪa mǝnisini qüxǝndürüp berǝlmǝytti. Bǝlxazar tehimu alaⱪzadǝ bolup, qirayi tehimu tatirip kǝtti. Əmir-esilzadilǝrmu ⱪandaⱪ ⱪilixni bilǝlmǝy ⱪaldi.
10 Padixaⱨ wǝ ǝmir-esilzadilǝrning warⱪiraxⱪan awazini angliƣan hanix ziyapǝt zaliƣa kirip, padixaⱨⱪa mundaⱪ dedi:
— I aliyliri, mǝnggü yaxiƣayla! Alaⱪzadǝ bolup kǝtmigǝyla, qirayliri tatirap kǝtmigǝy. «...warⱪiraxⱪan awazini angliƣan hanix ziyapǝt zaliƣa kirip,...» — «hanix» muxu yǝrdǝ Bǝlxazarning anisi yaki qong anisi (Neboⱪadnǝsarning ayali) bolsa kerǝk. 11 Padixaⱨliⱪlirida bir kixi bar, uningda muⱪǝddǝs ilaⱨlarning roⱨi bar, atiliri tǝhttiki waⱪtida, bu kixidǝ yoruⱪluⱪ, danaliⱪ wǝ ǝⱪil-parasǝt, yǝni ilaⱨlarƣa has ǝⱪil-parasǝt namayan ⱪilinƣanidi. Atiliri Neboⱪadnǝsar, yǝni padixaⱨ atiliri uni pütün rǝmqi-palqilar, pir-ustazlar, kaldiylǝr wǝ munǝjjimlarning bexi ⱪilip tǝyinligǝn. Dan. 2:47, 48 12 Bu kixidǝ alaⱨidǝ bir roⱨiy hususiyǝt, bilim, ⱨekmǝt, qüxlǝrgǝ tǝbir berǝlǝydiƣan, tepixmaⱪlarni yexǝlǝydiƣan wǝ tügün-sirlarni aqalaydiƣan ⱪabiliyǝt bar idi. Xu kixining ismi Daniyal bolup, padixaⱨ uningƣa Bǝltǝxasar dǝpmu isim ⱪoyƣan. Xunga bu Daniyal qaⱪirtilsun, u qoⱪum bu hǝtlǝrning mǝnisini yexip beridu.
 
Daniyalning tamdiki hǝtning mǝnisini qüxǝndürüxi
13  Xuning bilǝn Daniyal padixaⱨning aldiƣa elip kelindi, padixaⱨ Daniyaldin:
— Padixaⱨ atam Yǝⱨuda ɵlkisidin sürgün ⱪilip kǝlgǝn Yǝⱨudiylar iqidiki ⱨeliⱪi Daniyal sǝnmu? — dǝp soriwidi, 14 — Sǝn toƣruluⱪ hǝwirim bar, sǝndǝ muⱪǝddǝs ilaⱨlarning roⱨi, xundaⱪla yoruⱪluⱪ, danaliⱪ wǝ alaⱨidǝ ǝⱪil-parasǝt bar ikǝn dǝp anglidim. 15 Əmdi danixmǝnlǝr wǝ pir-ustazlarni tamdiki hǝtni oⱪup, mǝnisini manga qüxǝndürüp bǝrsun dǝp aldimƣa qaⱪirtip kelindi; lekin bu ixning sirini ⱨeqⱪaysisi yexip berǝlmidi. 16 Biraⱪ sǝn toƣruluⱪ angliƣanmǝnki, sǝn sirlarni qüxǝndürǝlǝydikǝnsǝn wǝ tügünlǝrni yexǝlǝydikǝnsǝn. Əgǝr bu hǝtlǝrni oⱪup, mǝnisini qüxǝndürüp berǝlisǝng, sanga sɵsün rǝnglik ton kiygüzülidu, boynungƣa altun zǝnjir esilidu, padixaⱨliⱪta üqinqi dǝrijilik mǝrtiwigǝ erixisǝn, — dedi.
17 Daniyal padixaⱨⱪa mundaⱪ jawab bǝrdi:
— Aliylirining in’amliri ɵzliridǝ ⱪalsun, mukapatlirini baxⱪa kixigǝ bǝrgǝyla. Əmdiliktǝ mǝn aliyliriƣa bu hǝtni oⱪup, mǝnisini qüxǝndürüp berǝy. 18 — I aliyliri, Ⱨǝmmidin Aliy Huda atiliri Neboⱪadnǝsarƣa padixaⱨliⱪ, uluƣluⱪ, xan-xǝrǝp wǝ ⱨǝywǝt bǝrdi. 19 Uningƣa berilgǝn uluƣluⱪtin ⱨǝrⱪaysi ǝl-yurt, ⱨǝrⱪaysi taipilǝr wǝ ⱨǝrhil tilda sɵzlixidiƣan ⱪowmlarning ⱨǝmmisi uning aldida titrǝp ⱪorⱪup turatti; u kimni halisa xuni ɵltürǝtti, kimni halisa xuni tirik ⱪoyatti; kimni halisa xuni mǝrtiwilik ⱪilatti, kimni halisa xuni pǝs ⱪilatti. 20 Lekin u kɵnglidǝ tǝkǝbburlixip, roⱨ-ⱪǝlbidǝ mǝƣrurlinip mijǝzi tǝrsalixip, padixaⱨliⱪ tǝhtidin qüxürülüp, izzitidin mǝⱨrum ⱪilindi. 21 U kixilǝr arisidin ⱨǝydiwetilip, uningƣa yawayi ⱨaywanlarning ǝⱪli berildi. U yawa exǝklǝr bilǝn billǝ makanlixip, kalilardǝk ot-qɵp yegüzüldi, teni xǝbnǝmdin qiliⱪ-qiliⱪ ⱨɵl bolup kǝtti, taki u Ⱨǝmmidin Aliy Hudaning insan padixaⱨliⱪini idarǝ ⱪilidiƣanliⱪini wǝ U padixaⱨliⱪning ⱨoⱪuⱪini Ɵzi talliƣan ⱨǝrⱪandaⱪ kixigǝ beridiƣanliⱪini bilip yǝtküqǝ xu ⱨalǝttǝ boldi. Dan. 4:22
22 Əy Bǝlxazar, Neboⱪadnǝsarning oƣli turup ɵzliri bularning ⱨǝmmisidin hǝwǝrliri bolsimu, lekin ɵzlirini tɵwǝn ⱪilmidila. 23 Əksiqǝ tǝkǝbburlixip ǝrxtiki Rǝbgǝ ⱪarxi turdila. Sili Uning muⱪǝddǝs ibadǝthanisidin olja alƣan jam-ⱪaqilarni elip kelip, ɵzliri, ǝmir-esilzadiliri, ɵz hotunliri wǝ kenizǝklirimu ularda xarab iqtinglar andin kɵrmǝydiƣan, anglimaydiƣan wǝ ⱨeqnemini qüxǝnmǝydiƣan altun, kümüx, mis, tɵmür, yaƣaq wǝ taxlardin yasalƣan butlarni mǝdⱨiyilidilǝ. Ⱨalbuki, silining nǝpǝslirini Ɵz ⱪolida tutⱪan wǝ silining barliⱪ ⱨǝrikǝtlirini Ɵz ilkidǝ tutⱪan Hudani uluƣlimidila. 24 Xunga, Huda bu ⱪolning kɵrüngǝn ⱪismini ǝwǝtip bu hǝtlǝrni yazdurdi.
25 Bu hǝtlǝr: «Mene, mene, tǝkǝl, upⱨarsin» degǝndin ibarǝt. «Mene» — «sanax» yaki «ⱨesablax» degǝn sɵzi bilǝn, «tǝkǝl» — «tarazida tartix» degǝn sɵzi bilǝn, «upⱨarsin» — «parqilinix» degǝn sɵzi bilǝn aⱨangdax bolidu.
Aramiy tilidin ibraniy tiliƣa tǝrjimǝ ⱪilinsa «Bir mina, bir xǝkǝl, yerim mina» degǝn bolidu. Mina wǝ xǝkǝl ibraniylarning pul birlikliri idi.
26 Buning qüxǝndürülüxi: — «Mene» — Huda silining padixaⱨliⱪlirining ⱨesabini ⱪilip, uni ayaƣlaxturdi.
27 «Tǝkǝl» — sili tarazida tartiliwidila, kǝm qiⱪtila. 28 «Pǝrǝs» — padixaⱨliⱪliri parqilinip, Medialiⱪlar bilǝn Parslarƣa tǝwǝ ⱪilindi. «pǝrǝs» — «upⱨarsin» degǝn sɵzning birlik xǝkli (25-ayǝttǝ «upⱨarsin» kɵplük xǝkildǝ). «Pǝrǝs» («upⱨarsin») degǝnlik «Pars» sɵzi bilǝn yiltizdax bolup, bu yǝrdǝ ikki bisliⱪ mǝnǝ bildüridu. Uning padixaⱨliⱪi ⱨǝm parqilanƣan ⱨǝm Parslarƣa mǝnsup bolidu, degǝnni bildüridu.
29 Xuning bilǝn Bǝlxazar dǝrⱨal nǝwkǝrlirigǝ ǝmr ⱪiliwidi, ular Daniyalƣa sɵsün rǝnglik tonni kiydürüp, boyniƣa altun zǝnjirni esip ⱪoydi; u u toƣruluⱪ: «Padixaⱨliⱪ iqidǝ üqinqi dǝrijilik mǝrtiwigǝ igǝ bolsun» dǝp jakarlidi.
30 Xu keqǝ kaldiylǝrning padixaⱨi Bǝlxazar ɵltürüldi. 31 Padixaⱨliⱪ bolsa Medialiⱪ Dariusning ⱪoliƣa ɵtti. U tǝhminǝn atmix ikki yaxta idi. «Padixaⱨliⱪ bolsa Medialiⱪ Dariusning ⱪoliƣa ɵtti» — aramiy tilida «Medialiⱪ Darius padixaⱨliⱪni ⱪobul ⱪildi».
Babil xǝⱨirining ⱪandaⱪ ixƣal ⱪilinƣanliⱪi ⱨǝⱪⱪidiki ⱪiziⱪ tema toƣruluⱪ «Yǝrǝmiya»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ, «Babil xǝⱨirining ɵrüwetilixi toƣruluⱪ bexarǝtlǝr» degǝn bayanlirimizni kɵrüng.
 
 

5:1 «padixaⱨ Bǝlxazar ǝmir-esilzadilǝrdin ming kixini tǝklip ⱪilip...» — padixaⱨ Bǝlxazar Neboⱪadnǝsarning nǝwrisi idi. Əmǝliyǝttǝ xu künlǝrdǝ u «muawin imperator» idi; atisi Nabonidus imperator idi, lekin u adǝttǝ Babilda turmaytti. «... Ularning aldida xarab iqip, ǝyx-ixrǝt kǝypini sürdi» — bu babtiki 30-31-ayǝtlǝrdin ⱪariƣanda, xu qaƣda Pars ⱪoxunliri Babil xǝⱨirini alliⱪaqan ⱪorxiwalƣanidi. Əmdi Babillar nemixⱪa ziyapǝt ⱪilidu? Tarihxunaslarning tǝⱨlili boyiqǝ Babil xǝⱨiri (a) intayin mustǝⱨkǝm, sepili egiz xǝⱨǝr; (ǝ) uningda yirgirmǝ yilliⱪ ozuⱪ-tülük toplanƣanidi. Xunga padixaⱨ ɵzini tolimu bihǝtǝr, dǝp ⱪaraytti.

5:5 «... qiraƣdanning udulidiki ordining tam suwiⱪiƣa hǝt yezixⱪa baxlidi» — ⱪiziⱪ bir ix xuki, arheologlar ⱪazƣan asar’ǝtiⱪilǝrgǝ asasǝn, Babil ordiliridiki tamlar üstigǝ ularning ǝng uluƣ ƣǝlibǝ-muwǝppǝⱪiyǝtliri sürǝt wǝ sɵzlǝr bilǝn hatirilǝngǝn. Padixaⱨ ziyapǝt ⱪilƣanda, mahtinix üqün ɵzining yeⱪindin buyanⱪi uruxlardiki ƣǝlibisini wǝ muwǝppǝⱪiyǝtlirini yorutux üqün, qiraƣdan bu rǝsimlǝrning uduliƣa ⱪoyƣuzulatti.

5:6 «put-ⱪolliri boxixip,...» — aramiy tilida: «bǝl-saƣrisining boƣum-ügiliri boxixip,..». Bu ix-wǝⱪǝ «Yǝx.» 45:41tiki bexarǝtning bir ǝmǝlgǝ axuruluxi. «putliri titrǝp kǝtti» — aramiy tilida: «tizliri bir-birini ⱪaⱪⱪili turdi».

5:7 «uningƣa sɵsün rǝnglik bir ton kiygüzülüp,...» — ⱪǝdimki zamanlarda sɵsün rǝng «xaⱨanǝ rǝng» dǝp ⱨesablinatti.

5:10 «...warⱪiraxⱪan awazini angliƣan hanix ziyapǝt zaliƣa kirip,...» — «hanix» muxu yǝrdǝ Bǝlxazarning anisi yaki qong anisi (Neboⱪadnǝsarning ayali) bolsa kerǝk.

5:11 Dan. 2:47, 48

5:21 Dan. 4:22

5:25 «Mene» — «sanax» yaki «ⱨesablax» degǝn sɵzi bilǝn, «tǝkǝl» — «tarazida tartix» degǝn sɵzi bilǝn, «upⱨarsin» — «parqilinix» degǝn sɵzi bilǝn aⱨangdax bolidu. Aramiy tilidin ibraniy tiliƣa tǝrjimǝ ⱪilinsa «Bir mina, bir xǝkǝl, yerim mina» degǝn bolidu. Mina wǝ xǝkǝl ibraniylarning pul birlikliri idi.

5:28 «pǝrǝs» — «upⱨarsin» degǝn sɵzning birlik xǝkli (25-ayǝttǝ «upⱨarsin» kɵplük xǝkildǝ). «Pǝrǝs» («upⱨarsin») degǝnlik «Pars» sɵzi bilǝn yiltizdax bolup, bu yǝrdǝ ikki bisliⱪ mǝnǝ bildüridu. Uning padixaⱨliⱪi ⱨǝm parqilanƣan ⱨǝm Parslarƣa mǝnsup bolidu, degǝnni bildüridu.

5:31 «Padixaⱨliⱪ bolsa Medialiⱪ Dariusning ⱪoliƣa ɵtti» — aramiy tilida «Medialiⱪ Darius padixaⱨliⱪni ⱪobul ⱪildi». Babil xǝⱨirining ⱪandaⱪ ixƣal ⱪilinƣanliⱪi ⱨǝⱪⱪidiki ⱪiziⱪ tema toƣruluⱪ «Yǝrǝmiya»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ, «Babil xǝⱨirining ɵrüwetilixi toƣruluⱪ bexarǝtlǝr» degǝn bayanlirimizni kɵrüng.