JONO
Temane Peangamo JONOne Torumu Bokumu
I Bokumunge Ungu Pulu Mare
Ungu pulu mare inie yakondo gomo 1 molemo.
Ibokumu torumu yemo yu “Yesusini konopu mondorumu lombili andoli yemo” (13:23-24, 19:26, 20:2, 21:7,20,23-24). ‘Akumu lombili andoli ye Jono.’ ningu pilimele. We lombili andolimenga imbime bokune molemo nalo Jononga imbimu naa molemo. 1:35-42, 18:15-16, 20:2-8 kananila. Jono Pitaselo sike wale mare tapu toko andoringili ungu mare LLuku 22:8,13, Lipe Mundorumu Yema 3:1,3-4,11, 4:1,3,7,13,19 molemo.
Jonone konopu lepalie boku torumu ungu pulumu Jono 20:30-31 molemo. Yesusi yu Pulu Yemonga malo kepe, yu Pulu Yemone ‘Yemboma lipe tapondopa ‘Mindili naa nangi.’ nimbe kolo wangopa kolondopili.’ nimbe lipe mundorumu ye nomi Mesaya Kirasimu kepe, yu mindi konde molko mindi punge ulu pulumu kepe, aku sipe molemo mele ‘Yembomane “Sike aku sipe molemo. Sike nanga nimbe aku sipe tenderimu.” ningu tondolo munduku piliengi!’ nimbe Jonone ibokumu torumu. “Akumu sike.” nimbu tondolo mundupu pilipulie, pe mindili naa nombo, konde molopa mindi puli ulu pulumu limolo. (Jono 1:7,12-13,17,29,35,40-42, 3:13-18, 4:10,13-14,25-26,39-42, 7:37-41, 5:21,24-27, 6:33,35,40,47-48,51,53-58, 8:12, 10:7,9, 10:11,14-15, 11:25, 14:6, 15:1,5, 8:42-47,51,56-58. Mare pea molemonje nuni nunu koroyo.) Boku ambolkonomonga alsena paa anjokondo ungu pulu mare “8. bilip”, “24. laip”, “27. Mesaia”, “23. Krais” kinie molemo.
Jono kolomongo awili 13-17 pali molemo ungume Jonone mindi boku torumu.
Yesusini ungu iko topa yu yuyu molorumu mele, mele yepoko pakera nirimu aku ungume Jonone nimbe sirimu: “Gamo molio.” nirimu Jono 6:35 molemo; “patelimu” 8:12; “ulke kerepulumu”; “kongi sipisipi tapu tepa kondolimu” 10:7,9; 10:11,14-15; “kololime topa makinjindelimu kinie molopa mindi puli ulu pulumu kinie” 11:25; “aulkemo, sike ungumu, konde mololi ulu pulumu” 14:6; “unjo waenemo” 15:1,5. “Na akume molio.” nirimu.
Jono yuni pepá yepoko topa mundupe, Lipe Ora Sirimu bokumu torumula.
Ya ungu pulumu pora nikimu.
1
Kolomongo Awili 1 PULU YEMONGA UNGUMU YE A LEPA YEMBOMA KINIE OMBA MOLORUMU TEMANEMO
1:1-18 Yesusi Kirasi, Pulu Yemonga Ungumu, Mana Ye A Lierimu Temanemo
1 Paa koronga-ou, ⸤mulu maselo kepe melte naa liepili,⸥ Ungumu molorumu. Aku Ungumu Pulu Yemo kinie moloringili. Aku Ungumu yu Pulu Yemo.*bokumunge alsena anjokondo “13. God”. 2 Paa koronga-ou, melte mana naa liepili, yu Pulu Yemo kinie moloringili. 3 Ungumu yuni yuyu melema pali terimu. Melte we pora naa purumu. Mele wendo orumume pali yuni terimu-ne wendo orumu. 4 Mololi ulu pulumu yu-kinie mindi perimu.†bokumunge alsena anjokondo “24. laip”. Kanu mololi ulu pulumu yembomanga patendelimu.‡inie anjokondo 8:12, 9:5, 12:46. 5 Aku patelimuni sumbulu tolemomo patendelemo. Sumbulu tolemomone altopa patelimu manda pipi sipe sumbulu altopa naa tomba.
6 Ye te orumumu Pulu Yemone lipe mundorumu-ne orumu, yunge imbi Jono. ⸤Yu No Lindeli Jono kanumu.⸥§Boku Jono sukundu pali imbi “Jono” molemo akumu “No Lindeli Jono” yumindi. Boku torumu ye Jononga imbimu yuni yuyu bokune paa naa torumu. 7 Jonone patendelimunge pulumu nimbe simbe orumu. ‘Yembomane “Nondopa ombá yemo yu sike aku patendelimu.” ningu tondolo munduku piliengi!’*bokumunge alsena anjokondo “8. bilip”. nimbe omba nimbe sirimu. 8 Jono yu aku patendelimu molo. Yu aku patendelimu ombá mele nimbe simbe orumu.
9 Jonone yemboma ungu nimbe sipe molopili paa sike patendelimuni yemboma pali patendelemo kanumu mana ombá orumu.
10 Yu ma koleana omba molorumu. Yuni yuyu ma koleamo terimu nalo ma koleana yembomane yu kanokolie ‘Yu ma kolea terimu Pulu Yemo.’ ningu naa kanoko ‘Yuwe mana ye te.’ ningu pilieringi. 11 Yu yunge koleana omba molorumu nalo yunge yembomane “Nu olionga Awilimu okono kene olio ongo nokoko molou.” ninaa niringi.†inie anjokondo 12:38-38. 12 Nalo yundu “Nu sike ⸤Pulu Yemone lipe mundorumu-ne orunu yemo kene⸥‡bokumunge alsena anjokondo “28. nem”. olio nokani pea molamili ou.” ningu yunge ungume tondolo munduku pilku lsingi yemboma yuni “Pulu Yemonga ambolangoma molangi.” nirimu.§inie anjokondo 3:3,7; bokumunge alsena anjokondo “31.3. pikinini bilong God”. 13 Nalo kanu yemboma Pulu Yemonga ambolangoma a lieringi, aku ulumu kangimunge kongonomo molo. Anupili lapalini “Pulu Yemonga ambolangoma meamili.” ni naa niringila. Pulu Yemone yuyu mindi enondo “Nanga ambolangoma.” nirimu.*inie anjokondo 20:17, LLuku 11:2.
14 Ungumu ⸤Pulu Yemo pea moloringilimu⸥ manie omba mana ye a lepa olio kinie pea wale wallo-kolte molorumu. Yu mana omba molorumu kinie neme-neme nimbu kanopolie, yu ye paa peanga, imbi molemo ye tondolomo, kanopo pilierimulu. Kanu ye paa peanga tondolomo Malo telu molorumumu Lapa molorumune yu pea molkololie mana manie orumumunge yu ye paa peanga lepa imbi paa ola mololi ye tondolomo mindi kanopo pilierimulu. Yu kondo kololi ulu pulumu kinie sike nili ulu pulumu kinie yunge konopune pepa tengepea terimu yemo.
15 ⸤Jono yemboma no lindipe molopili Yesusi Pulu Yemonga Ungumu orumu kinie⸥ Jono yuni yemboma kanu yemo lipe ora sipe yu molorumu mele nimbe sirimu. Yuni ru nimbelie nimbendo: “I yemo nane enondo ou “Nondopa ombá.” nimbu sirindu kanu yemo imu. Na naa molambo iyemo yu koronga-ou Pulu Yemo kinie molorumu kulu “Yu ye nomi awilimu na paa we koropamo.” nirindu†inie 1:30, LLuku 3:16. kanu yemo imu.” nirimu.
16 Yuni olio we kondo kolemo ulu pulumu yu-kinie pelemomonga yuni olio alieli kondo kolopa mindi molopa olio ‘Konopu waengo siengi.’ nimbe taki-teki sewe anjilimo. 17 Mosisini olio Pulu Yemonga ungu mane sirimume mindili sipu tepo molorumulu.‡inie anjokondo 5:39,45, Romo 5:12-21. Nalo olio we kondo kololi ulu pulumu kinie sike ungume kinie aku ulume Yesusi Kirasi yu-kinie mindi pepili orumu. 18 Mana yembo tene ou kepe, kinié kepe, Pulu Yemo naa kanolemele. Pulu Yemonga Malo telu mindi molemo, akumu Lapa kinie pea tapu toko molembele, akumuni mindi ‘Pulu Yemo molemo mele kanangi.’ nimbe yu lipe ora sirimu.
1:19-28 No Lindeli Jononga Temane Te
19 Juda yemboma⸤nga ye awili⸥§Jonone Giriki ungune “Juda yemboma” nimbe bokune torumu akumu weyembomando naa nirimu. Wale awisili Juda yembomanga ye awilimendo nirimumunge pilipulie aku sipu sumbi sipu torumulu molemo (2:18,20, 5:10, 11:8, 19:7, 20:19, mare awisili pea). kolea awili Jerusalleme moloringi ⸤kanu yemane⸥ Pulu Yemo popo tondoringi ye pokore kinie,*bokumunge alsena anjokondo “34. pris”. LLipai ye pokore kinie Jono no lindipe molorumune liku mundukulie, “Jonondo “Nu naweye?” ningu walsiku piliengi paa.” niringi. 20 Eno ongo yu walsiku pilieringi kinie yuni kolo naa topa sumbi sipe nimbelie nimbendo: “Pulu Yemone ‘Olio nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.’ nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu†bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”. na molo.” nirimu.
21 Enone “Nu aku yemo molo liemo nu naweye? Nu Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Illainja, ⸤Pulu Yemone ou olando lsimu akumu⸥‡Illainja naa kolopili Pulu Yemone yu mulu koleana olando lsimu temanemo Pe Kingime 2:11. Naa kolorumumunge Juda yembomane pilkulie, ‘Yu kelepa manie omba ma pora nimbé walemo nimbe simbe.’ konopu leko moloringi. nu kelko onuye?” ningu walsiku pilieringi.
Yuni “Na akumu molo.” nirimu.
Enone ningendo: “Aku liemo ‘Pulu Yemone ungu umbutondorumume pilipe yemboma nimbe simbe ye te peombá.’ ⸤ou niringi yemo⸥ nuye?”§Ungu Manema 18:15,18; bokumunge alsena anjokondo “35. profet”. niringi.
Yuni “Molo!” nirimu.
22 Kanu kinie enone yundu ningendo: “Nu naweye? Olio liku mundongi yemane ‘Ongo ningu singe.’ ningu nokoko molemele kene nunge imbi leko si. Nunu nawe konopu lekenoye?” niringi.
23 Jonone nimbendo: “Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Aisayane koronga-ou nimbendo:
“Kolea ku lieline ye tene
“Awilimunge ombá aulkemo sumbi sindei.”
nikimu pilkiru.”*Aisaya 40:3.
nirimu. Aisayane kanu ou pilierimu ungumu nane kinié nikiru.” nimbe Jonone nirimu.
24 ⸤Kanjollomane⸥ mundoringi ongo moloringi yemanga Parisi ye mare moloringila.†bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”. 25 Aku Parisi yemane yundu walsiku pilkulie ningendo: “Nu ye nomi Kirasimu molola, Illainja molola, ‘Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe simbe ye te pe ombá.’ ou niringi yemo molola. Pe kinié nu nambemune yembo no lindilinoye?” niringi.
26 Jonone enondo topondopa nimbendo: “Na sike nolindilio nalo nanga kongonomo manie. Ye te olionga koleana sukundu molemo akumu eno kanokolie ‘we yere’ konopu leko, kanoko imbi naa silimele, 27 akumu na lombili akili lepa okomo yemo. ⸤Yembo awilimenga kongono keri teli yembomane sike enonga awilimenga kongono keri tendengendo enonga kimbu-su ka pilke tokosu wendo lindilimele nalo⸥ iye na lombili akili lepa okomomonga kimbu-su ka pilke topo su wendo lindimbo kongonomo kepe paa olandopa mele, nane manda naa tendembo. Na ye paa keri mele; yu ye paa nomi awilimu.” nirimu.
28 Iulu wendo orumume Betani taono, no Jodane nekendo lemo koleana, wendo orumu. Jonone akune yembo no linderimu.
1:29-34 Jonone Yesusindu “Pulu Yemonga Kongi Sipisipi Walomo” Nirimu Temanemo
29 Opalikundu ⸤No Lindeli⸥ Jono molorumune Yesusi ombá orumu kanopalie nirimumuni, yembomando nimbendo: “Kaname! Pulu Yemonga Kongi Sipisipi Walomo‡bokumunge alsena anjokondo “44.3. pikinini sipsip”. okomo. Yu yembomanga pali ulu pulu keri teringi telemelema kulu tondolemo tondomba yemo okomo.” ⸤nirimu⸥. 30 “Ou nane ye te nirindu kanumu andikomo ye akumundu nirindu. Ou nane nimbondo: “Yenalombili ombá ye te na naa molambo yu koronga-ou molorumu kulu yu olandopa na maniendopa.” nirindu kanumu iyemo. 31 Na kepe yu naa kanorundu nalo ‘Isirele yemboma yu kanokolie piliengi lipu ora siembo.’ nimbu na ombo yemboma no lindilio.” nirimu.
32 Jonone yundu ungu te pea nimbendo: “Yu no lindipu molopo kanondu kinie Mini ⸤Kake Telimu⸥ kera waembono mele mulu koleana maniendo omba yu molomune omba molomu kanondu. 33 Nane yu kanopolie yu imbi naa pilipu ‘Yu we yere.’ konopu lelka nalo nando “Yemboma no lindi-pou.” nimbe lipe mundorumu yemone na nimbe sipelie nimbendo: “Mini ⸤Kake Telimu⸥ manie omba ye tenga kangi tenga ola omba molomba kanoni kinie aku yemone yemboma Mini ⸤Kake Telimu⸥ lindimbe yemo.” nirimu kulu pilipulie yu kanopo imbi sipulie 34 enondo “Yu Pulu Yemonga Malo.” nilio.” nirimu.
1:35-42 I Bokumu Torumu Ye Jono Kinie§Ye tenga imbimu naa nimbe para sirimumunge yembomane ‘Ibokumu torumu ye Jono yu.’ konopu lemele. Boku Jono pulu pulune gomo 449 akumunge ungu pulu te molemo. Enderu Kinie Pita Kinie Yesusi Lombili Puringi Temanemo
35 Opalikundu ⸤No Lindeli⸥ Jono no Jodane kelo akune altopa angilipelie nirimumuni, yu lombili andolimenga*bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”. ye talo pea angilieringi. 36 Kanu kinie Yesusi omba purumu kinie yuni kanopalie nimbendo: “Kanale! Pulu Yemonga Kongi Sipisipi Walomo†ungu pulumu inie yakondo 1:29. omba pukumu.” nirimu.
37 Yu lombili andoliselo yuni nirimumu pilkululie Yesusi lombili puringili.‡Te Pillipu, inie 1:40 aku sipe nilimo. Te naweye? Inie nondopa yando ungu pulu te kanokolie piliení.
38 Yesusi topele topa elo yu lombili oringili kanopalie elondo nimbendo: “Nambolka korokombeleye?” nirimu.
39 Yuni elondo “Kanangili wale.” nirimu. Elo yu perimune puku kanokololie ipupene po killoko mele terimu kulu kanu enamonga yu pea peringi.
40 Ye talo Jonone nirimumu pilkululie Yesusi lombili puringili yeselonga te Enderu, Saimono Pitanga angenu. 41 Yu sumbi sipe pupe angenu Saimono koropa kanopa lendepalie yundu nimbendo: “Pulu Yemone “olio nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” nimbe mako torumu ye nomi Mesayamo*inie anjokondo 4:25, bokumunge alsena anjokondo “27. Mesaia”. kanopo lendemulu.” nirimu. (‘Mesaya’ akumu Juda yembomanga ungu te. Mesayamondo Giriki ungune ‘Kirasimu’ nilimele.)
42 Aku nimbelie Enderuni angenu Saimono Yesusi molorumune meli purumu. Yesusini yu kanopalie nimbendo: “Nu Saimono, ‘Jono’ nili ye tenga malo. Nunge imbi te ‘Sipasi’ ningu lenge.” nirimu. (Sipasindu ‘Pita’ niringila. Juda yembomanga ungune ‘Sipasi’ ningu, Giriki ungune ‘Pita’ nilimele, aku unguselonga pulumu ‘kou mulu’.)
1:43-51 Yesusini Pillipu Kinie Nataniele Kinie “Na Lombili Wale.” Nirimu Temanemo
43 Opalikundu Yesusi ‘Kolea Gallilli disiriki pambo.’ konopu lepa pumbe purumu. Pupelie Pillipu aulkena angilierimu kanopalie, “Na lombili ou.” nirimu. 44 Pillipu kepe Besaida taono yemo, Enderu kinie Pitaselonga koleamo.
45 Pillipu Nataniele kanopa lendepalie yuni yundu nimbendo: “Mosisini boku torumu bokumenga†bokumunge alsena anjokondo “26. lo”. ‘Ye te ombá.’ nimbe temane torumu kanu yemo kepe, Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yando ningu siringi yemane enonga bokumenga ‘Ye te ombá.’ ningu temane toringi kanu yemo kepe, kinié olio kanopo lendemulu. Yu Nasarete taono ye Yesusi, Josepo malo.” nirimu.
46 Nalo ‘Aku kolea kelóna ye awili te manda wendo naa ombá.’ nimbe pilipelie Natanielene Pillipundu nimbendo: “Nasarete taonona ulu peanga te manda wendo ombáye?” nirimu.
Pillipuni Natanielendo nimbendo: “Ongo kanou.” nirimu.
47 Kanu kinie Nataniele ombá orumu kinie Yesusini kanopalie, yundu nimbendo: “I ye okomomo paa sike Isirele yemo, yu kolo toli ungu te paa naa pelemo yemo.” nirimu.
48 Natanielene Yesusindu nimbendo: “Nuni na nambeko kanoko imbi sikulie aku nikinuye?” nirimu.
Yesusini topondopa nimbendo: “Molo. Pillipuni nu ou naa walsepili nu unjo piki pulune molonu kinie nu kanopo imbi sindu.” nirimu.
49 Aku nirimu kinie Natanielene tondolo mundupe nimbendo: “Rapai,‡‘Rapai’ ungu pulumu inie yakondo 1:38*. nu Pulu Yemonga Malo,§14 bokumunge alsena anjokondo “32.2 Pikinini Bilong God”. olio Isirele yembomanga ye nomi kingimu*inie anjokondo 12:13, 18:33-37, 19:3,19-22. lepamo.” nirimu.
50 Yesusini nimbendo: “Nane ‘Nu unjo piki pulune molonu kinie kanondu.’ nindu kanumunge nuni na ‘Pulu Yemonga Malo molemo.’ ningu pilkinuye? Kinié nane nundu nindu mele maniendopa. Pe ulu tondolo paa olandopama wendo ombá kanoni.” nirimu. 51 Aku nimbelie Yesusini ungu te pea nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Pe mulu koleana anjo yando pupe, Pulu Yemonga angelloma Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo†bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”. molombana olando puku maniendo ongo tenge kanonge.” nirimu.‡OuPuluPulu 28 (28:12).
*1:1: bokumunge alsena anjokondo “13. God”.
†1:4: bokumunge alsena anjokondo “24. laip”.
‡1:4: inie anjokondo 8:12, 9:5, 12:46.
§1:6: Boku Jono sukundu pali imbi “Jono” molemo akumu “No Lindeli Jono” yumindi. Boku torumu ye Jononga imbimu yuni yuyu bokune paa naa torumu.
*1:7: bokumunge alsena anjokondo “8. bilip”.
†1:11: inie anjokondo 12:38-38.
‡1:12: bokumunge alsena anjokondo “28. nem”.
§1:12: inie anjokondo 3:3,7; bokumunge alsena anjokondo “31.3. pikinini bilong God”.
*1:13: inie anjokondo 20:17, LLuku 11:2.
†1:15: inie 1:30, LLuku 3:16.
‡1:17: inie anjokondo 5:39,45, Romo 5:12-21.
§1:19: Jonone Giriki ungune “Juda yemboma” nimbe bokune torumu akumu weyembomando naa nirimu. Wale awisili Juda yembomanga ye awilimendo nirimumunge pilipulie aku sipu sumbi sipu torumulu molemo (2:18,20, 5:10, 11:8, 19:7, 20:19, mare awisili pea).
*1:19: bokumunge alsena anjokondo “34. pris”.
†1:20: bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.
‡1:21: Illainja naa kolopili Pulu Yemone yu mulu koleana olando lsimu temanemo Pe Kingime 2:11. Naa kolorumumunge Juda yembomane pilkulie, ‘Yu kelepa manie omba ma pora nimbé walemo nimbe simbe.’ konopu leko moloringi.
§1:21: Ungu Manema 18:15,18; bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.
*1:23: Aisaya 40:3.
†1:24: bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.
‡1:29: bokumunge alsena anjokondo “44.3. pikinini sipsip”.
§1:34: Ye tenga imbimu naa nimbe para sirimumunge yembomane ‘Ibokumu torumu ye Jono yu.’ konopu lemele. Boku Jono pulu pulune gomo 449 akumunge ungu pulu te molemo.
*1:35: bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”.
†1:36: ungu pulumu inie yakondo 1:29.
‡1:37: Te Pillipu, inie 1:40 aku sipe nilimo. Te naweye? Inie nondopa yando ungu pulu te kanokolie piliení.
§1:38: Rapainge ungu pulumu ya kinie 20:16 kinie molopa, Mateyu 23:7-8 molemo. Akumu i-sipe mele: Yembomane ‘Eno manie, enonga ungu mane silimu molo ye te yu ola. Yu pilipe konginjeli pelemo yemo.’ ningu yunge ungume komu tendeko pilku limele ungu mane sili ye te imbi lengendo “Rapai.” niringi. Yu we imbi molo. Giriki ungune “Rapai” akumunge wale mare Kewa ungune Rapai molopa, Tisa molopa, Ye Awilimu molo Ye Nomimu molemo. NoLindeliJonondo akumu niringi mele Jono 3:26. Yesusindu niringi Jono 1:38,49, 3:2,26, 6:25. Ye Parisimene ‘Yembomane olio imbi liku ola mundundungendo “Rapai.” niengi.’ niringi ungumu Mateyu 23:7 molemo. Nalo Yesusini “Yembomane eno imbi leko ‘aku siku naa niengi.’ nieme.” nirimu ungumu Mateyu 23:8 molemo. Jono 20:16 akune “Raponai” molemo akumunge pulumu “Nanga Rapai” mele, molo “Nanga Ye Paa Awilimu”, molo “Ungu Mane Sili Paa Awilimu”. Mako 10:51 Giriki ungu telumu.
*1:41: inie anjokondo 4:25, bokumunge alsena anjokondo “27. Mesaia”.
†1:45: bokumunge alsena anjokondo “26. lo”.
‡1:49: ‘Rapai’ ungu pulumu inie yakondo 1:38*.
§1:49: 14 bokumunge alsena anjokondo “32.2 Pikinini Bilong God”.
*1:49: inie anjokondo 12:13, 18:33-37, 19:3,19-22.
†1:51: bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.
‡1:51: OuPuluPulu 28 (28:12).