Nau Mhe Mhan Ueh
Yôhan
Nchih
Nau bôk ăn bu gĭt lor
Yôhan kôranh oh mon Brah Yêsu, ndrel ma i oh Yakơ đŏng, khân păng bar hê nây i kon Sêƀêđê, a lor nơh khân păng bunuyh jan kar văng ka dơm (Mat 4:21). Yôhan mâu ôh mbơh rnha păng nơm ta samƀŭt dja, păng mbơh dơm ma păng nơm i ‘Oh mon i Brah Yêsu de rŏng’. Bu ŏk mân lah, păng nchih samƀŭt dja klăp lah 40 năm jêh Brah Yêsu dâk rêh, ta năm 70-95, yơn ma bunuyh aƀă mân lah, păng nchih samƀŭt dja ê lor ma năm 70, yơn ma dâng lĕ bunuyh mân lah, păng nchih samƀŭt dja bơh kơi dâng lĕ samƀŭt nau mhe mhan ueh a êng. Păng jêng nơm nchih samƀŭt Yôhan rơh 1, rơh 2, rơh 3 ndrel ma samƀŭt Nau Tâm Mpơl đŏng. Ta dâng lĕ kôranh oh mon Brah Yêsu, Yôhan dơm bu mâu ôh nkhât yor ma nau mbơh nkoch nau mhe mhan ueh Brah Yêsu.
Nau ŭch ntrŏng Yôhan
Samƀŭt nau mhe mhan ueh Yôhan êng băl ngăn đah ma samƀŭt nau mhe mhan ueh a êng. Yôhan nơm lah, păng nchih samƀŭt dja ăn ma dâng lĕ bunuyh i rŏ samƀŭt păng dja, kuăl khân păng ‘Khân ay may’: ‘Gay ma ŭch ăn khân ay may rŏ, n'ho ma iăt Brah Yêsu jêng Brah Krist i Kon Kôranh Brah ngăn, jêh ri ŭch ăn khân ay may nsing, gay ma khân ay may geh nau rêh n'ho ro yor ma Păng’ (Yôh 20:31). Ta samƀŭt dja păng nchih pơh tơ̆ nau khlay Brah Yêsu (Yôh 2:1-11; 4:46-54; 5:1-15; 6:5-13; 6:16-21; 9:1-7; 11:1-44). Jêh ri pơh tơ̆ i Brah Yêsu lah ma săk Păng nơm ‘Gâp i dja jêng...’, ntât lah ‘Gâp i dja jêng nŭmpăng i ăn nau rêh’ (Yôh 6:35; 8:12; 10:7; 10:11; 11:25; 14:6; 15:1), dâng lĕ nau Păng ngơi i nây nkah nau Kôranh Brah mbơh ma rnha Păng nơm, i Kôranh Brah lĕ mbơh ăn ma Môsê nơh (NNg 3:14). Păng nchih ma nau nsing, ma nau rêh n'ho ro, ma nau rŏng, nđâp ma nau Brah Huêng Ueh. Păng mâu ôh nchih ma nau Brah Yêsu deh, nđâp ma nau Satăng ndơm Brah Yêsu.
Yôhan kuăl Brah Yêsu lah: ‘Rnha nau ngơi’. Brah Yêsu i Kon Kôranh Brah Bơ̆, Păng lĕ njêng dâng lĕ ăp ntil ndơ, Păng gĭt dâng lĕ nau mân gĭt blao i Kôranh Brah Bơ̆ Păng nơm, jêh ri Păng jŭr deh ta neh ntu dja jêng săk bunuyh, gay ma ăn bunuyh bân gĭt năl Kôranh Brah Bơ̆.
‘Nau mhe mhan ueh Yôhan nchih’ rŏ dơh, yơn ma geh nau khlay jru ngăn. Iăt ma rŏ du nau du nau, rŏ rkhĭch ăn ŏk tơ̆, nđâp ma gŭ nklŏn. Jêh ri Brah Yêsu lah: ‘Brah Huêng Ueh leo khân ay may ăn gĭt vât nau ngăn ta ăp ntil ndơ’ (Yôh 16:13).
Mbơh nau khlay ta nkô̆ ta samƀŭt dja
- Nau ntơm mbơh nkoch (1:1-18)
- Yôhan-Ƀaptem, ndrel ma mpôl oh mon bôk dak Brah Yêsu (1:19-51)
- Brah Yêsu jan kar ta phung ƀon lan (2:1-12:50)
- Brah Yêsu ta ƀon kuŏng Yêrusalem, ndrel ma rŏ ƀon jê̆ jê̆ jŭm chiao ma (13:1-19:42)
- Brah Yêsu dâk rêh jêh Păng khât, ndrel ma nhhơ săk Păng ăn bu say (20:1-31)
- Brah Yêsu hăn mâp mpôl oh mon ta meng dak nglao Galilê (21:1-35)
1
Nau ntơm mbơh nkoch
Bơh ntơm saơm saam nơh lĕ ơm geh jêh rnha Nau Ngơi* 1:1: ‘Rnha Nau Ngơi’, mâu lah ‘Nau’. Yôhan ngơi Nau i nây ngơi ma Brah Krist.. Nau Ngơi i nây gŭ ndrel Kôranh Brah nơm, Nau Ngơi i nây jêng Kôranh Brah 1:1: Mâu lah ‘Jêng tâm ban ma Kôranh Brah’. Ta nau ngơi Grek lah: ‘Jêng brah’..* 1:1-2: Yôh 17:5; Phi 2:6 Bơh saơm saam ngăn, Nau Ngơi i nây gŭ ndrel Kôranh Brah nơm. Dâng lĕ ntil ndơ Kôranh Brah njêng, Kôranh Brah ăn Păng i rnha Nau Ngơi njêng dadê, mâu geh ôh du ntil ndơ i rnha Nau Ngơi mâu njêng.* 1:3: NNt 1:3, 6, 9; 1Kô 8:6; Kôl 1:15-16; Hêb 1:2 Rnha Nau Ngơi nơm tơm nau rêh, nau rêh rnha Nau Ngơi ăn ang ta nuih n'hâm dâng lĕ bunuyh.* 1:4: Yôh 5:26; 1Yô 1:2 Nau Ang i nây ăn ang ta nau ngo, jêh ri nau ngo mâu ôh dơi ma Nau Ang 1:5: ‘Jêh ri nau ngo mâu ôh dơi ma Nau Ang’, mâu lah ‘Yơn ma nau ngo mâu ŭch ôh sŏ dơn Nau Ang’..* 1:5: Yôh 3:19
Geh du huê bu klô, Kôranh Brah đă păng hăn mbơh nkoch Nau Ang i nây, rnha bu klô i nây Yôhan-Ƀaptem.* 1:6: Mat 3:1 Păng văch jêng tơm mbơh nkoch ăn bu gĭt năl Nau Ang i nây, gay ma ăn dâng lĕ bunuyh nsing ma Nau Ang i nây tă bơh nau păng mbơh nkoch.* 1:7: Yôh 1:32; 5:33-36 Yôhan-Ƀaptem mâu ôh jêng Nau Ang i nây, păng văch gay ma jêng tơm mbơh nkoch Nau Ang i nây dơm.* 1:8: Yôh 1:20 Nau Ang i nây văch ta neh ntu dja, jêng Nau Ang ngăn, ang ta nuih n'hâm dâng lĕ bunuyh ta neh ntu dja.* 1:9: Yôh 8:12 10 Nau Ang du huê bunuyh gŭ ta neh ntu dja, Păng i nơm rhăk njêng neh ntu yor ma tă bơh Kôranh Brah đă, tih ma bunuyh ta neh ntu dja mâu ôh gĭt năl Păng. 11 Păng văch gŭ ta bri Israel i bri dak Păng nơm, tih ma phung ƀon lan Păng nơm mâu ŭch ôh rom Păng. 12 Yơn ma bu moh i hôm rom Păng, jêng nơm i nsing ma Păng, bunuyh i nây Păng ăn jêng kon Kôranh Brah nơm.* 1:12: Rôm 8:14-15; 1Yô 3:1 13 Bunuyh i nây jêng kon Kôranh Brah, mâu ôh deh tă bơh săk jăn, bơh nau bunuyh kơnh, păng jêng kon tă bơh Kôranh Brah nơm ăn.* 1:13: Yôh 3:5-6; 1Pê 1:23
14 Rnha Nau Ngơi i nây jêng săk jăn bunuyh, n'ho ma gŭ rêh ndrel bunuyh bân. Hên lĕ say nau chrêk lơp Păng, Păng tă bơh Kôranh Brah nơm i Bơ̆ Păng. Kôranh Brah geh Kon i nây nguai ơ̆ dơm, nau chrêk lơp Kon i nây kuŏng, Păng geh nau ueh dŭt hô ngăn, nau ngơi Păng nau ngơi ngăn nâng neng.* 1:14: Yôh 14:6; Gal 4:4; Phi 2:7; 1Yô 4:2 15 Yôhan-Ƀaptem lĕ mbơh nkoch jêh nau khlay ta Păng, Yôhan-Ƀaptem lah: “Păng dja i gâp lĕ mbơh nơh: ‘Păng văch bơh kơi gâp, yơn ma geh nau khlay rlau gâp ngăn, yorlah Păng lĕ ơm geh nau rêh lor gâp’.”* 1:15: Yôh 1:30
16 Nau ueh Păng mâu ôh blao lĕ mâu ôh blao dŭt, dâng lĕ bân nơh lĕ sŏ dơn ndơ ueh tă bơh Păng lơ ma ŏk lơ ma ŏk.* 1:16: Kôl 1:19; 2:9 17 Nau vay phung Israel Kôranh Brah lĕ ăn ta Môsê, yơn ma ueh rlau ma nau vay i nây, jêng nau ueh, nau ngăn i Păng lĕ ăn ta Brah Yêsu Krist.* 1:17: Yôh 7:19; 14:6; Rôm 6:14; 10:4 18 Mâu geh ôh du huê bunuyh lĕ say Kôranh Brah, geh du huê Kon Kôranh Brah nơm nguai ơ̆ dơm lĕ leo bân ăn năl Kôranh Brah, yorlah Păng nơh gŭ tâm dăch ndrel Bơ̆ nơm, Păng Kôranh Brah đŏng.* 1:18: Yôh 6:46; 14:8-9; NNg 33:20; Mat 11:27
Yôhan-Ƀaptem jan ƀăptem mbơh nkoch ma Brah Krist
(Mat 3:1-12; Mar 1:1-8; Luk 3:1-18)
19 Geh du nar ri mpôl kôranh phung Israel đă phung bunuyh jan brah, ndrel ma phung Lêvi§ 1:19: Phung Lêvi jêng du mpôl ta 12 mpôl phung Israel, jêh ri khân păng jêng nơm nti nau vay phung Israel, ndrel ma jan kar ta nhih jan brah ma Kôranh Brah. i phung kơl jan kar ta nhih jan brah ma Kôranh Brah, đă khân păng hăn tă bơh ƀon Yêrusalem ăn tâm mâp đah Yôhan-Ƀaptem, gay ma ôp păng: “May bu moh? May Brah Krist ƀah?” 20 Păng ơh sŏng ma khân păng, păng mâu ôh pôn mo, păng lah n'hêl nanê̆ ngăn: “Gâp mâu ôh di Brah Krist i nơm rklaih tă bơh Kôranh Brah de njuăl.”* 1:20: Yôh 1:8 21 Jêh ri khân păng ôp tay păng: “Lah ndri may bu moh? May Êliya i bunuyh ntơyh nau ngơi Kôranh Brah bơh kăl e nơh i bu lĕ mbơh nkoch păng mra plơ̆ văch ê lor ma Brah Krist văch bơh?” Păng ơh “Mâu ôh.” Khân păng ôp tay đŏng: “Lah ndri may i bunuyh ntơyh nau ngơi Kôranh Brah i tâm ban ma Môsê i bân hôm gŭ kŏp ƀah?” Păng ơh: “Mâu ôh.”* 1:21: Mal 4:5-6; NVa 18:15, 18 22 Khân păng ôp tay păng: “Lah ndri may bu moh? Dăn may mbơh nkoch êng săk may nơm, yorlah hên ŭch tăng nau may mbơh nkoch, gay ma hên mbơh nkoch ma bunuyh đă hên hăn dja nơh.” 23 Yôhan-Ƀaptem lah ma khân păng: “Gâp dja i bunuyh Êsai i bunuyh ntơyh nau ngơi Kôranh Brah kăl e nơh lĕ nkoch lor, păng nchih lah:
‘Geh du huê bunuyh nter ta bri rdah:
‘Ndrăp hŏm nuih n'hâm ăn ma Kôranh Brah, tâm ban ma bunuyh nsŏng trong ăn ma kađăch hăn’’ 1:23: Êsa 40:3.”
24 Phung i bu đă hăn ta Yôhan-Ƀaptem nây, aƀă phung Pharisi,* 1:24: Phung Pharisi khân păng jêng phung Israel đŏng, khân păng nti nau vay phung Israel ŏk ngăn, nđâp ma nau vay i che khân păng nơm bơh kăl e nơh ŏk jât. 25 khân păng ôp tay păng: “Lah may mâu yŏng Brah Krist, mâu yŏng Êliya, mâu yŏng i bunuyh ntơyh nau ngơi Kôranh Brah i tâm ban ma Môsê, lah ndri mơm dâng may jan ƀăptem yŭk ma dak ăn bu?” 26 Yôhan-Ƀaptem lah ma khân păng: “Gâp jan ƀăptem yŭk ma dak, yơn ma geh du huê Kôranh gŭ ta dâng lĕ phung khân may, khân may mâu ôh gĭt năl Păng. 27 Păng i nây văch bơh kơi gâp, yơn ma Păng jêng kôranh dŭt kuŏng ngăn. Bol lah gâp sơm droh ntô jot Păng, hôm mâu di đah nau jan kar ma Păng đŏng.” 28 Dâng lĕ nau geh lah i nây ta ntŭk ƀon Ƀêthani, jêng ntŭk Yôhan-Ƀaptem jan ƀăptem yŭk ma dak, mpeh bơh lôh nar dak rlai Yôrđăn nây.
Brah Yêsu jêng Kon Be Biăp Kôranh Brah
29 Tât nar ôi tay, Yôhan-Ƀaptem say Brah Yêsu hăn jât păng, păng lah: “Ri moh, Păng i nây i Kon Be Biăp Kôranh Brah, yor ma Păng tâm ban ma be biăp bu nkhât jan brah gay ma Kôranh Brah yô̆ mâu hôm kơp nau tih, Păng sŏ lơi nau tih dâng lĕ bunuyh ta neh ntu dja.* 1:29: Yôh 1:36; NNg 12:3-14; KLê 4:32-35; Êsa 53:7; 1Kô 5:7; 1Pê 1:19; 1Yô 2:2; NTM 5:6 30 Păng i nây i gâp lĕ mbơh nkoch ma khân ay may nơh: ‘Geh du huê bu klô văch bơh kơi gâp, Păng geh nau khlay rlau gâp ngăn, yorlah Păng lĕ ơm geh nau rêh lor bơh năp gâp’.* 1:30: Yôh 1:15, 27 31 Ntơm nơh, gâp mâu ôh gĭt năl Păng Brah Krist. Yơn ma gâp văch jan ƀăptem yŭk ma dak, gay ma phung ƀon lan Israel gĭt năl Păng i Brah Krist.”
32 Yôhan-Ƀaptem mbơh nkoch ndơ păng lĕ say ăn ma bu: “Gâp lĕ say Brah Huêng Ueh tâm ban ma plŭk jŭr bơh kalơ trôk drŏm gŭ ta Păng.* 1:32: Êsa 11:2 33 Bol lah ntơm nơh gâp mâu ôh gĭt năl Păng i Brah Krist, yơn ma Kôranh Brah nơm tơm đă gâp văch jan ƀăptem yŭk ma dak, Păng lah ma gâp: ‘Bunuyh i may say Brah Huêng Ueh jŭr drŏm gŭ ta Păng, Păng i nây jan ƀăptem ma Brah Huêng Ueh i kloh ueh’. 34 Gâp lĕ say kơt nây ngăn, gâp ŭch mbơh nkoch, Păng i nây Kon Bu Klô Kôranh Brah ngăn ngên.”* 1:34: Yôh 1:49; 5:19-23; 10:36; 11:27; 20:31; Mar 15:39; Rôm 1:3-4
Oh mon bôk dak tâng Brah Yêsu
35 Tât nar ôi tay, Yôhan-Ƀaptem hôm gŭ ta ntŭk ơm nây đŏng, ndrel ma bar hê oh mon păng. 36 Păng say Brah Yêsu hăn rŏ nây, păng lah: “Nây Kon Be Biăp Kôranh Brah.”* 1:36: Yôh 1:29 37 Bar hê mpôl oh mon nây tăng păng lah, jêh ri khân păng tâng Brah Yêsu ro. 38 Brah Yêsu n'gâl jât kơi, say bar hê khân păng tâng Păng, jêh ri ôp: “Moh ndơ khân may joi?” Khân păng ơh: “Ơ Rabi!” - ‘Rabi’ nây nau ngơi Hêbrơ rblang lah ‘Nơm nti’ - “May ah ntŭk gŭ mêh?” 39 Brah Yêsu lah: “Hăn hŏm gay ma say.” Nôk nây lĕ mong puăn kêng măng, jêh ri khân păng hăn tâng Brah Yêsu, say ntŭk Păng gŭ nar nây khân păng gŭ ndrel Păng. 40 Ta bar hê khân păng nây lĕ tăng nau Yôhan-Ƀaptem lah nơh, jêh ri tâng groi Brah Yêsu, ta nây du huê rnha Ŏndrê, i oh Simôn i bu kuăl lah Pêtrôs đŏng.* 1:40-42: Mar 1:16-18 41 Jêh ri Ŏndrê hăn ro, mbơh nkoch ma nô păng Simôn lor, păng lah: “Ơ nô, hên lĕ say Brah Mêsi i Nơm Rklaih tă bơh Kôranh Brah de njuăl!” - Nau ‘Mêsi’ nây jêng nau ngơi Hêbrơ, rblang ta nau ngơi Grek lah ‘Krist’. 42 Jêh ri păng leo Simôn hăn mâp Brah Yêsu. Brah Yêsu uănh jât păng, jêh ri lah: “May rnha Simôn kon Yôhan 1:42: Samƀŭt ơm i nchih ma ti aƀă geh nchih lah: ‘Yônais’.. Ta nar jât năp tay, may rnha ‘Kêphas’ ” - Nau ‘Kêphas’ nây jêng nau ngơi Aramêĭch, rblang ta nau ngơi Grek lah ‘Pêtrôs 1:42: Rnha ‘Kêphas’, ndrel ma rnha ‘Pêtrôs’, nây geh nau khlay lah ‘Rlat lŭ kuŏng’.’.* 1:42: Mat 16:18
43 Tât nar ôi tay Brah Yêsu lĕ ŭch hăn ta bri Galilê. Păng joi say Philip, Păng lah: “Hô̆ hăn tâng Gâp.” 44 Philip nây tă bơh ƀon Ƀêtsaida, jêng ntŭk ƀon Ŏndrê, ndrel ma ntŭk Pêtrôs gŭ đŏng. 45 Philip hăn mbơh nkoch ma Nathanel: “Hên lĕ say i Bunuyh Môsê de lĕ nchih ta samƀŭt Nau Vay§ 1:45: Samƀŭt Nau Vay geh prăm ơ̆, tă bơh samƀŭt Nau Ntơm tât ma samƀŭt Nau Vay Rkhĭch. kăl e nơh, ndrel ma mpôl bunuyh ntơyh nau ngơi Kôranh Brah lĕ nkoch lor ma Păng kăl e nơh đŏng. Păng rnha Yêsu tă bơh ƀon Nasaret, Păng i kon Yôsep.”* 1:45: NVa 18:15; Êsa 9:5-6; Yêr 23:5 46 Nathanel lah: “Moh ndơ nau ueh lôh tă bơh ƀon Nasaret nây bơh?” Philip lah: “Hăn may tâng gâp, may nơm say ro.”* 1:46: Yôh 7:41 47 Tât Brah Yêsu say Nathanel hăn ta Păng, Păng lah: “Bunuyh dja jêng ƀon lan Israel ngăn ngên, yorlah ta păng mâu ôh geh nau mƀrôh rlăm.” 48 Nathanel ôp Brah Yêsu: “Mơm dâng May gĭt năl gâp?” Brah Yêsu ơh: “Gâp lĕ năl may bơh ê hŏ Philip hăn kuăl may ngăn, Gâp say may nôk hôm gŭ ta nâm tơm Rvi nơh jât.” 49 Nathanel lah ma Brah Yêsu: “Ơ Nơm Nti* 1:49: Ta nau ngơi Grek lah: ‘Rabi’, dăn uănh ta trong 1:38., May dja Kon Kôranh Brah ngăn, May jêng kađăch ma phung Israel ngăn ro.”* 1:49: Yôh 1:34; 12:13 50 Brah Yêsu lah ma păng: “Ach ma Gâp lah ‘Gâp say may nôk hôm gŭ ta nâm tơm Rvi nơh’, kơt ndri dâng may lĕ nsing ma Gâp ƀah? Yơn ma nar jât năp tay, may say nau khlay kuŏng rlau i dja jât.” 51 Brah Yêsu lah tay: “Gâp lah n'hêl nanê̆ ngăn ma khân may, jât dja tay khân may say trôk pơk bŏng lahưr, jêh ri say phung tông păr Kôranh Brah hao bơh Gâp jât kalơ trôk, ndrel ma jŭr ta kalơ Gâp i Kon Bunuyh tă bơh Kôranh Brah.”* 1:51: NNt 28:12

*1:1 1:1: ‘Rnha Nau Ngơi’, mâu lah ‘Nau’. Yôhan ngơi Nau i nây ngơi ma Brah Krist.

1:1 1:1: Mâu lah ‘Jêng tâm ban ma Kôranh Brah’. Ta nau ngơi Grek lah: ‘Jêng brah’.

*1:1 1:1-2: Yôh 17:5; Phi 2:6

*1:3 1:3: NNt 1:3, 6, 9; 1Kô 8:6; Kôl 1:15-16; Hêb 1:2

*1:4 1:4: Yôh 5:26; 1Yô 1:2

1:5 1:5: ‘Jêh ri nau ngo mâu ôh dơi ma Nau Ang’, mâu lah ‘Yơn ma nau ngo mâu ŭch ôh sŏ dơn Nau Ang’.

*1:5 1:5: Yôh 3:19

*1:6 1:6: Mat 3:1

*1:7 1:7: Yôh 1:32; 5:33-36

*1:8 1:8: Yôh 1:20

*1:9 1:9: Yôh 8:12

*1:12 1:12: Rôm 8:14-15; 1Yô 3:1

*1:13 1:13: Yôh 3:5-6; 1Pê 1:23

*1:14 1:14: Yôh 14:6; Gal 4:4; Phi 2:7; 1Yô 4:2

*1:15 1:15: Yôh 1:30

*1:16 1:16: Kôl 1:19; 2:9

*1:17 1:17: Yôh 7:19; 14:6; Rôm 6:14; 10:4

*1:18 1:18: Yôh 6:46; 14:8-9; NNg 33:20; Mat 11:27

§1:19 1:19: Phung Lêvi jêng du mpôl ta 12 mpôl phung Israel, jêh ri khân păng jêng nơm nti nau vay phung Israel, ndrel ma jan kar ta nhih jan brah ma Kôranh Brah.

*1:20 1:20: Yôh 1:8

*1:21 1:21: Mal 4:5-6; NVa 18:15, 18

1:23 1:23: Êsa 40:3

*1:24 1:24: Phung Pharisi khân păng jêng phung Israel đŏng, khân păng nti nau vay phung Israel ŏk ngăn, nđâp ma nau vay i che khân păng nơm bơh kăl e nơh ŏk jât.

*1:29 1:29: Yôh 1:36; NNg 12:3-14; KLê 4:32-35; Êsa 53:7; 1Kô 5:7; 1Pê 1:19; 1Yô 2:2; NTM 5:6

*1:30 1:30: Yôh 1:15, 27

*1:32 1:32: Êsa 11:2

*1:34 1:34: Yôh 1:49; 5:19-23; 10:36; 11:27; 20:31; Mar 15:39; Rôm 1:3-4

*1:36 1:36: Yôh 1:29

*1:40 1:40-42: Mar 1:16-18

1:42 1:42: Samƀŭt ơm i nchih ma ti aƀă geh nchih lah: ‘Yônais’.

1:42 1:42: Rnha ‘Kêphas’, ndrel ma rnha ‘Pêtrôs’, nây geh nau khlay lah ‘Rlat lŭ kuŏng’.

*1:42 1:42: Mat 16:18

§1:45 1:45: Samƀŭt Nau Vay geh prăm ơ̆, tă bơh samƀŭt Nau Ntơm tât ma samƀŭt Nau Vay Rkhĭch.

*1:45 1:45: NVa 18:15; Êsa 9:5-6; Yêr 23:5

*1:46 1:46: Yôh 7:41

*1:49 1:49: Ta nau ngơi Grek lah: ‘Rabi’, dăn uănh ta trong 1:38.

*1:49 1:49: Yôh 1:34; 12:13

*1:51 1:51: NNt 28:12