Anutu ano iwaanoŋ iwoi ii 1) toroya ano 2) qaita moŋ: Anutunoŋ toroya laligoro siŋgisoŋgonanaa iroŋa nonombabotiwaajoŋ toroko moma ku-usuŋa romoŋgoniŋ jenenana oroŋkeja. Zioz ano ejemba ii 3) soraaya, jewoŋgia qaa. Miri, jigo, kambaŋ ano samoŋ ii 4) kowoga: Miri kowoga ii meŋ tiloowoŋatiwaa so qaago. Kambaŋ kowoganoŋ gawoŋ mewombotiwaa soŋgo eja. Samoŋ kowoga ii siŋgisoŋgonana mende jokolooŋ eeŋ tondu newoŋatiwaa so qaago. Nanamemeŋ ano gawoŋ ii 5) solaŋa: Gawoŋ solaŋa ii siŋgisoŋgo qaganoŋ mewombaajoŋ amamaawoŋa. Nanamemeŋ solaŋa iikayadeeŋ mono Anutuwaanoŋ sokonja. Anutuwaa gejatootoo ejemba ii 6) tak-kootoya ano 7) tiriŋkootoya kolooju. Holy (set apart) qaa tosaaŋa ii 8) Anutuwaa buŋa, 9) tiriŋkootoya. Buŋa Tere Buk ii tiriŋkootoya.

Holy qaawaa kania ii kokaeŋ: Iwoi moŋ ii bologa kuuya iikanoŋa gosiŋ mendeeŋgi siŋgisoŋgonoŋga soraiŋ qaita moŋ kolooŋ yaŋodeeŋ (set apart) Anutuwaajoŋ noŋ qeŋ eja. Anutunoŋ mombaa siŋgisoŋgoya mesaoji eeŋ, iinoŋ mono solaŋaniŋ diŋgoro Uŋaya Toroya uutanoŋ ano koloŋaniŋ morota ano soraaya koloowaa.

Uŋa Toroya ii Anutuwaanoŋ Uŋaya. Iwaanoŋ jewoŋa me kokojinjiŋa moŋ mende totooŋ eja. Iinoŋ ejemba uugia meleeŋgiti, ii inaaŋ sololooŋ nonono uumeleeŋ laaligo laligojoŋ.

Anana iwoi awaa buŋa qeŋ aowoŋatiwaa so mende koloojonto, Anutunoŋ kileŋ uusiiŋaa so eeŋ kiaŋkomuŋ niniima kobooŋ kaleŋa honoŋa qaa nonomambaajoŋ moja.

Iwoi ii akadamuyawo. Ejemba qabuŋagiawo. Anutu asamararaŋawo ano ku-usuŋawo.

Jon 3.36 Siŋgisoŋgo aniŋ Anutuwaa iriŋa soono kazia qanananoŋ ano uma ewaa. Jopagoŋ nonomakejato, siŋgisoŋgonanaajoŋ iriŋa soomakeja.

Anutu Toroyaa uusiiŋa qeŋ uugujoŋi, ii iwoi kanjaŋawo. Iriŋa soono iroŋa meleeno qanananoŋ uja. Koposo (mistake) ii qaa afaaŋa. Anutuwaa qaa jakewaajoŋ oŋanoŋ jenenana oroŋkeja.

omeyawo, andoleiŋawo, omenoŋ buuta somoŋgoro qaamuuŋ kolooja

Moŋnoŋ kere yoŋoo borogianoŋ kemero alianoŋ ii metogoŋ waŋa somoŋgoja. Iikawaa so bologa ama Satambaa boronoŋ kemeŋ tiwilaawombaajoŋ ama uunana meleemboŋati eeŋ, Jiisasnoŋ mono siŋgisoŋgonana mesaoŋ hamo qeŋ nonoma koomunoŋga metogoŋ nunuama laaligo kotiganoŋ nonoombaa. Gere sianoŋ kemebombotiwaajoŋ aŋgoŋ koma nonono letoma qeaŋgoŋ Siwewaa buŋa kolooŋ eu uma oyaŋboyaŋ oompeleleŋ laligowoŋa.

Iinoŋ siŋgisoŋgo, qinji, ji, kokojinjiŋ, lombo, jiŋjauŋ, siiŋserereŋ toroko momo, koomu ano bologa tosaaŋa kuuya iikanoŋa doŋhamo qeŋ nonoma laaligo doŋgoga nonono kotiiŋ laligowoŋa. Gejatootoo ejembanoŋ Hamoqeqe Toyanoŋ asugiwaatiwaa qaa waladeeŋ jegiti, Jiisasnoŋ iikawaa so asugiro.

Moŋnoŋ kania bologa moma kotoŋgo siŋgisoŋgo laaligoya gema qeŋ Anutunoŋ ii mesaowaatiwaajoŋ qama kooliŋ uusiiŋa otaamambaajoŋ jeja.

Kawaa leeya woi: I) Siŋgisoŋgonana jeŋ asuginiŋ (jokolooniŋ) II) Anutunoŋ ii mesaoro moma laarijoŋ. Moma laariŋ “Ii oŋanoŋ,” jeŋ moniŋ Anutu Siwenoŋ laligoji, iinoŋ aŋo jeŋ solaŋaniŋ nononja, mono iikaeŋ koloowaa.

Tania karooŋ: 1) Kana soŋginiŋi, ii nononanodeeŋ aasaŋgoyanoŋ Anutuwaajoŋ jeŋ asugiwoŋa (jokoloowoŋa), 2) Anutuwaa gawoŋ meme mombaajoŋ lombonana jeŋ asuginiŋ (jokolooniŋ) aasaŋgoyanoŋ ewaa, 3) uumeleeŋ kanageso yoŋoo jaagianoŋ siŋgisoŋgonana asuganoŋ jeŋ koloowoŋa. Kraistnoŋ siŋgisoŋgo somoŋgowombaajoŋ ama isambombaa ku-usuŋa me kiiya woi ii gowoko nonoo boronananoŋ anota eja. Mat 16.19; Jon 20.22-23

Uuwaa ala ilailaa nononoŋ Anutuwaa uusiiŋaa qaawaa so gawoŋ meniŋ balonoŋ ano Siwenoŋ hoŋawo kolooŋkeja. Poŋ Jiisasnoŋ aŋo meŋkeji, mono iikawaa so amakeja. Kawaajoŋ jojopaŋ qaa qotogoŋ siŋgisoŋgo anjoŋi, ii mono moma boliŋ aoŋ laaligo bologa gema qeŋkeboŋa. Kaeŋ aniŋ siŋgisoŋgonana jeŋ solaŋanigi mombo horoŋ uumeleeŋ kanagesowaa sopa uutanoŋ nonoomakeja. Kaento, moŋ moronoŋ uumeleeŋ mende ama laŋ laligoji, iwaa siŋgisoŋgoya mono ano qaganoŋ eŋ samoŋ toroya kowoga newombotiwaajoŋ aŋgoŋ koma nonomakeja.

Nonoo momonana kotiga kania kania ejato, Anutu moma laarijoŋi, iikanoŋ mono uunana koloŋaniro laaligonananoŋ utegoro letomboŋa. Selenana meleŋqeleeŋ ama wanana qembonoŋ laariŋkejoŋi, iikawaa so uunana meleema Anutuwaanoŋ laariwoŋa. Anutunoŋ momalaari kaleŋaga nonono iikanoŋ mono naŋgoŋ nonoma nunuama iyaŋaa bentotoŋ uutanoŋ nonoombaa. Momalaari qaganoŋ qama kooliniŋ aŋgoleto kolooŋkeja. Momakotikotii qaa ii mesaowoŋa. Ii uuwoiyawo.

Ejemba tuuŋ woi laligojoŋ: uumeleeŋ me momalaari ejemba ano leegeŋanoŋ uumeleembaa gadokopa me yaŋgiseŋ ano qaa qootogo ejemba.

(iwoi koloowaatiwaajoŋ) jejeromoŋromoŋ ama mambonja

Anutuwo amiŋmomo. Anutuwaajoŋ qaanana ijoniŋ qaaya jero momakejoŋ. Mindimindiri qa qamakooli iikawaa uutanoŋ qamakooli koi kaaŋa kaaŋa eja: Uunana meŋ kululuuŋ ananaajoŋ 1) welema 2) qisiŋ 3) daŋgiseŋ jeŋ 4) mepeseeŋ (praise) 5) Anutuwaa waeya meŋ (worship) 6) tosaaŋa yoŋoojoŋ ama qama kooliŋkejoŋ (intercession).

Anutu uujopa Toyanoŋ jopagoŋ nonono moma meleema Anutu jopagoŋ qaaya teŋ koma ejemba tosaaŋa kaaŋagadeeŋ jopagoŋ oŋomakeboŋa. Uujopawaa ku-usuŋa ii uuta ano tetegoya qaa. Ii kazi ano bologa kuuya haamo ama uŋuuguŋkeja. 1 Kor 13

Anutu jopagoŋ muboŋa me qaago, iinoŋ kileŋ (tawaya qaa) pondaŋ jopagoŋ nonomakeji, ii agape love. Ejanoŋ embawaajoŋ siiŋa moro horoji, ii eros love. Agimiŋ aojaoti, ii sex love. Ala-ala meŋ aoŋkejoŋi, ii fileia love. Kantrinana me gomanana uukaleŋ ama muŋkejoŋi, ii uusoomoŋgo (filantropic love). -Dear: wombo ala, komunjua ala, jojopaŋ ala.

Oligaa Buŋa ii motooŋgo ano eja fooyanoŋ ii oogiti, qagia Matyuu, Maak, Luuk ano Jon. -Law: Kana qaa. -Prophets: Gejatootoo yoŋoonoŋ Buju Tere

Gejatootoo ejemba me qaa takapola-kaya ii gisomaso, doogoya, iriŋqiriŋa, umaqeŋ-kamaaŋqeŋawo; fruitless: gipeya, auta, gorosoŋa

Ii gomaŋ me totoŋ moŋ qaagoto, ejemba uugia meleema Satambaa ometotoŋa mesaoŋ Anutuwaanoŋ qokotaagi galeŋ koma oŋono qaaya baatanoŋ totoŋ iikanoŋ laaligo kombombaŋa laligoju. Kanageŋ iikawaa tania kuuya qaita moŋ ii Siwe uutanoŋ uma iiboŋa.

Satan ii beŋ qaago. Kawaajoŋ iwaa totoŋaajoŋ ometotoŋ jejoŋ. Deiwidwaa kantri totoŋ (Kingdom of David); Papua Nuginiwaa kantri totoŋ

Kerenoŋ alanana qelanjiŋ mero tawa ama doweya meniŋ isano eleema kawaa. Jiisasnoŋ iyaŋaa sele busuya ama dowenana mero.

Aŋo tawa ano qaanana komuro Anutuwo ala-ala koloowoŋa, qewolonana koma konjoratija.

Moŋnoŋ moma boliŋ aoro Jiisaswaa sayanoŋ turuŋ muro Anutu-noŋ sa iikawaajoŋ ama siŋgisoŋgoya mesamesaoya ii mombo mende iibaa. Siŋgisoŋgonoŋ uuwaa opo malekuya meŋ jewo-ŋawo kolooro sayanoŋ soŋgbano tualalakota kolooro iikayadeeŋ iibaa. Kaeŋ kolooro Anutuwaa iriŋsoŋsooŋanoŋ olomooro uuta-noŋ tegowaa. -Unrighteous: doogoya qewoloŋawo

Nononano jewoŋ aŋgonjorananawo laligojonto, Jiisaswaa sayanoŋ soŋgbama nonono Anutuwaa jaanoŋ soraaya koloowoŋa. Soraaya kolooŋ nanamemeŋ solaŋa (holy) otaawoŋa. Laaligo jewoŋawo ii oŋanoŋ sisia meŋ togoŋkeboŋa. Ii uuwoi qaagoto, pondaŋ Jiisaswo qokotaaŋ namboŋa. Hib 10.10

Anutunoŋ saŋe amakeji, ii uugejanananoŋ moboŋa. 1 Tim 1.5, 19 Uugejanananoŋ kanianana ninisaama qaanana naŋgoŋ jeŋkeja. Apo 24.16 Aŋaa uu(geja) iikanoŋ Anutuwaa qaa naŋgoŋ jeŋkeja. Jon 8.9 Anutunoŋ moŋ iima “Sokonja,” jero uugejianoŋ moro qeaŋgoja. Apo 23.1 Uuwoi mesaoŋ uunananoŋ tiloowabotiwaajoŋ galeŋ meŋ aoŋkeboŋa. 1 Tes 3.9

Uumeleeŋ kanageso (congregation), uumeleeŋ miri (toroya miri), uumeleeŋ ajoajoroo (Sande lotu), Uumeleembaa Buŋa Tere (Bible, Christian Sriptures), uumeleeŋ ejemba (Christians)

Gowoko ii boiwaa gematanoŋ otaaŋ ainjoloŋ laligoŋ momoya kuma aoŋ gawoŋ meŋ koma gbiligi laaligogianoŋ letoma utegoŋkeja.

Gejatootoo ejemba ii iwoi koloowaa, kolooja me kolooroti, iikawaa bujuya ano kania ii Anutunoŋ uugianoŋ ano moma iwaa jetamemeya kolooŋ ejemba ananaajoŋ ninisaama asuganoŋ jeŋkeju. Kambaŋ tosaaŋanoŋ ejembanoŋ gejanono ii togoŋ temboma kema uŋugi komugi. Jiisas iyaŋaa gomaŋurutanoŋ gejatootoo qaaya meŋ kamaaŋ aŋgi.

Siwe gajoba yoŋonoŋ Anutu-waa jeta teŋ koma omejiilaŋ tuarenjeŋ ama ejemba ilaaŋ weleŋ qeŋ nonomakeju. Hib 1 Tosianoŋ qele aŋgi tosianoŋ manja qegi tosianoŋ gawoŋgia kania kania meŋkeju.

Kambaŋ so apu ariŋkejonto, oomulu ii Anutuwaanoŋ muŋgeŋ aiwese. Ii iwoi somata. Ii onjonbonjoŋ laaligoyawo (sacrament). Buŋa qaawo mende mindiriŋ apunondeeŋ mulu meŋ nonombuyagati eeŋ, ii mono apu tooŋ omayaga koloonaga. Buŋa qaanoŋ apu tooŋ iikanoŋ jeniŋ turuŋ kotuegoro iikanoŋ hoŋa kolooŋkeja. Oomulu meniŋi, nononoŋ mono weeŋ so siŋgisoŋgonanaajoŋ moma boliŋ aoŋ uunana meleemakeboŋa. Uunana walaganoŋ mono apunoŋ kemeŋ neŋ olaaŋ powogoro tani kolooro kitianoŋ uu dologanoŋ koloŋaniŋ somariiro Anutuwo kooroŋ laligoŋkeboŋa. Room 6.4; Tai 3.5-7 Oomulu ii uunana meleembombaajoŋ indiŋa motooŋgo meŋ nonoŋgi Uŋa Toroyaa esuŋanoŋ uunananoŋ gawoŋ meŋkeja. Oomuluwaa kania mende teŋ koma uunana mende meleemboŋati eeŋ, mono kileŋ tiwilaawoŋa.

Pombaa samoŋ kowoga (toroya): Poŋnana Kraist Jiisas iyaŋaa sa busuya alauruta anana bered ano wain apuyawo newombaajoŋ aŋo ama jeŋ tegoŋ nonono. Luuk 22.14-20 Ii onjonbonjoŋ laaligoyawo (sacrament). Qaa koi kanoŋ hoŋaga jeŋ asarija: Oŋoo dowegia meŋ togoro ano oŋoo siŋgisoŋgogia solaŋaniwaatiwaajoŋ jeŋ tegoŋ ano. Moŋnoŋ qaa iikawaajoŋ uuwoi anji eeŋ, iinoŋ samoŋ newaatiwaa so mende kolooja. Kawaajoŋ Pombaanoŋ qaa moma laariŋ hoŋa mokoloowoŋa. Uunana oŋanoŋ mende gosiŋ meleema Pombaanoŋ samoŋ kowoga tondu newoŋati eeŋ, Anutunoŋ mono iroŋa meleeno lombo qanananoŋ ubaa. Tosianoŋ mono komugi. 1 Kor 11.30; Apo 5.5, 10

Kotumotue ii jeŋqeeaŋgo qaa. Iwoiwaajoŋ Anutu qama kooliniŋ iyaŋaa ku-usuŋ qaganoŋ jero me kotuegoro toomoriambo koloowaa. Wala “mosogoja” jeninto, Jiisasnoŋ moso jeje ejaga qaago. Iinoŋ ku-usuŋ kuuyaa Toya koloojiwaajoŋ moso mende anjato, kotumotueya mendeema nonomakeja.

Gejatootoo eja Daniel ano Ezekiel yoronoŋ qa ii qama “Anutunoŋ Hamoqeqe Toya wasiro namonoŋ asugiwaa,” jeŋ oori. Jiisasnoŋ iyaŋaa qata aasaŋgoya kaeŋ qaro Juuda yoŋonoŋ ii mende moma asarigi. Eja kuuya anana ejawaa meriaga laligojoŋi, iikawaajoŋ mende jeja. Jiisasnoŋ baloŋ eja ananaa so sa busuyawo kolooŋ kileŋ Anutuwaa Meria kaaŋagadeeŋ laligoro. Kawaajoŋ Anutuwaa jeta kambaŋ so teŋ koma siŋgisoŋgo moŋ mende ama laaligo kombombaŋa namonoŋ laligoro. Baloŋ eja hoŋa laligorotiwaajoŋ ama ejemba ananaa lombonana saanoŋ modaboroŋ bosimakeja.

Jen 2.24 Loemba laaligo ii Anutunoŋ jeŋ kotoro loemba koloowotiwaa qaa ii Anutu ano ejemba jaagianoŋ asuganoŋ jewoŋatiwaa so. Uusiiŋgaranoŋ asuganoŋ asugiro jojopaŋ qaagara jeri yoroojoŋ qama kooliniŋ Anutuwaa kotumotueyanoŋ yorowo nambaa. Kaeŋ goda qeŋ oroniŋ sisau oloŋkalu mende koloowaa. Loemba laaligo ii soraaya, (kowoga) ano kana soŋgiri lombo qagaranoŋ ubaa. Tosianoŋ ji somata mokoloogi. Jen 12.17 Mamaganoŋ tapekokoro ama laligogi. Hib 13.4 Loemba ii kalaŋ koma qaqaaŋgoŋ aoŋ laligoŋ uma komuwao. Jiisasnoŋ meŋ soraiŋ sopa somoŋgoŋ oroma Poŋgaraga kolooja. Mesaoŋ aoao ii Anutuwaa uusiiŋa qaagoto, oloŋkaluwaajoŋ ama kileŋ kolooŋkeja. Maak 10.2-12. Moŋnoŋ uuta meleema uumeleembaa gadokopa emba me eja moŋ mende mewa. 1 Kor 7.39b

uunana meagoŋ meŋ kotiiŋ aowoŋa, uunana naŋgoŋ mozozoŋgoŋ meŋ kotiiwoŋa

Baal ii Keinan kantri yoŋoo beŋgia. Yoŋonoŋ ii usugoŋ waeya meŋ mepeseegi Israel yoŋonoŋ kagi. Anutunoŋ gadokopa kanageso ii uŋuŋ Baal alatagia ama tando lopioŋgia kondeembutiwaajoŋ jeŋ kotoŋ oŋonoto, yoŋonoŋ qaa ii qotogogi tosianoŋ kanaiŋ Baal qama kooliŋ mepeseeŋ laligogi Anutuwaa iriŋa soono.

Hib boŋ 8, 9 Siŋgisoŋgo aniŋ ejemba ano Anutu batunananoŋ jawo kolooro iriŋa soono kazi qanananoŋ uma eji, ii moronoŋ qewagoro Anutuwo uumotooŋ ama ala-ala amboŋati, iikawaa soomoŋgo qaa areŋa. Mooseswaa kambanoŋ Anutunoŋ soomoŋgo areŋ ano walaga kolooroto, Jiisasnoŋ soomoŋgo areŋ gbiliaa galeŋa kolooŋ komuro. -Ark of Covenant: soomoŋgo arembaa bokisya. Iikawaa uutanoŋ soomoŋgo arembaa iwoiya kuuya galeŋ koŋgi.

Kambaŋ kokaamba siimoloŋ mende ooŋkejoŋiwaajoŋ uumeleeŋ jigo jeŋkejoŋ. Siwenoŋ siimoloŋ mende ooŋ uumeleŋmeleeŋ tegoro iikawaa jigoya qata mepemepesee jigo jeŋkejoŋ. Isa 3.12; 21.22

Awutambaŋ (bow down, kneel before God) Anutu awutambaŋa qeŋ kosianoŋ keniŋ kiaŋkomuŋ nonoma kaleŋmoriaŋa nonombaa.

Baloŋ qararaŋ koŋkoŋanoŋ kaŋ jiwowoŋ jigo tawatawaya ii opo selnoŋ megi. Ii afaaŋgoŋ kokosiiŋ meŋ aŋgoŋ kema kemp gbilianoŋ mombo kuuŋ korereŋgoŋ laligogi. Keinan balonoŋ kaŋ Jerusalem kanoŋ jiwowoŋ jigo kotiga meŋ opo sel kuuŋ ii mesaogi.

Anutuwaanoŋ qaa gawoŋ iikawaa leeya woi.

Iinoŋ ejemba ano Anutu batunananoŋ komakonjorati gawoŋ meŋ qama kooliŋ gejanono jeŋ siimoloŋ ooro nanduŋ aŋgi meŋ kululuuŋ batuya iyaŋaajoŋ meŋ laligoro.

Anutunoŋ jeŋ kotoro Liwaiwaa kera-suru yoŋonoŋ jiwowoŋ jigowaa weleŋqeqeuruta koloogi. Kawaa-joŋ baloŋ bakaya mende oŋoŋgi tuuŋ tosaaŋa yoŋonoŋ baloŋ-giawo laligoŋ naŋgoŋ oŋoma laligogi. Hamoqeqe gawombaa areŋanoŋ utegoro soomoŋgo areŋ gbiliaa kambaŋ kokaamba qagia Buŋa gawoŋ eja (deacon) ano Buŋa gawoŋ emba (deaconess) jeŋkejoŋ.

Uukuukuu eja iinoŋ Anutuwaa qaaya jeŋ asariŋ ejembanoŋ uugia meleembutiwaajoŋ kuuŋ oŋomakeja. Tosianoŋ uugia meleema siŋgisoŋgogia jokoloogi ilaaŋ qambaŋmambaŋ oŋomakeja.

Kantriwaa jetame-meya yoŋoo qaa jake uuta ii Juuda yoŋoonoŋ “parliament.” Qaa galeŋgia ii jigo gawoŋ galeŋ waŋa. Kantriwaa jetamemeya 70, paatigia kania kania, yoŋonoŋ ajoajoroogia ama qaa gawoŋ meŋ jeŋ somoŋgoŋ kanageso jeŋ kotoŋ oŋoma laligogi. Ku-usuŋ hoŋa ii Room waba ejemba yoŋoo borogianoŋ ero.

Farisii yoŋonoŋ paati moŋ laligogi. Yoŋoonoŋga mamaganoŋ jigo kaunsol tuuŋ (sanhedrin) uutanoŋ kantriwaa jetamemeya kolooŋ laligogi. Mooseswaa Kana qaaya awaagadeeŋ moma toroqeŋ iyaŋgiaa jeŋkootogia seiseiya mokolooŋ mindiriŋ ii kaaŋagadeeŋ otaagi. Qaa kuuya ii kaparaŋ koma “Anutuwaa jaanoŋ sokonja,” jeŋ kaeŋ moma laariŋ ejemba kuma oŋoŋgi. Kuma oŋoma ejemba tosianoŋ jeŋkooto qaagia ii mende moma haŋqaŋ laligogiti, ii meŋ kamaaŋ ama oŋoma iyaŋgiaa selegia meŋ uma (selememe) laligogi. Kaeŋ laligoŋ awaagadeeŋ Anutuwaa qama kooliŋ nene siŋgi laligoŋ nanduŋ ama borogia soŋgbama iikaaŋa kanoŋ doŋhamo meŋ aoŋ laligogi. Iikaaŋa kanoŋ Anutu hamoqeqeyaa kania hoŋa mende moma asariŋ Jiisas uuguŋ jinjauŋ aŋgi. Ejemba tosianoŋ Jiisaswaa gematanoŋ kema otaagiti, ii iŋiima temboŋgi. Jiisasnoŋ Anutuwaa aŋgoleto mero mepaegoŋ “Kana qaa uuguja,” jegi. Jiisas qaawaa timbinoŋ horoŋ aŋgobato meŋ mubombaajoŋ kaŋ osoŋkakale qaa mamaga jeŋ tuarenjeŋ ama mugi.

Yoŋonoŋ Mooseswaa Kana qaaya qokotaaŋ “Farisii yoŋonoŋ jigo gawoŋ awaagadeeŋ mende meŋkejuti,” jegi paati gbilia kanaigi. Farisii yoŋonoŋ qamakooli miri so kuma oŋoŋgi Sadusii boi yoŋonoŋ mindimindiri jiwowoŋ jigo waŋanoŋ kaparaŋ koŋgi. Yoŋoo kondokondoogia ii jigo gawoŋ galeŋ qata Saadok. “Komugi yoŋonoŋ mende waabuya,” jeŋ Uŋa Toroya ano Siwe gajoba mende laligojuti, iikaaŋ moma laarigi. Yoŋonoŋ kantriwaa jetamememeya kolooŋ jigo kaunsol uutanoŋ Farisii yoŋowo jenoŋkooli jeŋ aŋgowowo ama laligogi. Kaeŋ laligogito, Jiisas qegi komu-waatiwaa qaaya jeŋ tegoŋ kambaŋ iikanoŋ uumotooŋ aŋgi.

Gawana qata Herod iinoŋ kanagesoya ano alauruta yoŋowo paati moŋ ama Room gawmaŋ yoŋoonoŋ politik teŋ koma otaaŋ laligogi.

Nesenel Zelot paati yoŋonoŋ Room mindimindiri gawmaŋ tuarenjeŋ ama aŋgiodeeŋ nanaŋ mewom-baajoŋ tompe politik meŋ laligogi. Jiisaswaa gowokoya moŋ qata Saimon ii Zelot politik ejaga laligoro.

Siisa-kiŋ ii Room mindimin-diri kantri (empire) galeŋ koma oŋoma eja poŋgiaga laligoro. Kiŋ Herod ano gawana Pailot ii iwaa jawiŋwoita kolooŋ Juuda ejemba galeŋ koma oŋoŋgi.

Jon 7.2 Juuda yoŋoonoŋ yambuyambu korisoro kendoŋ ii gbani so kokaeŋ aŋgi: Wain gawoŋgianoŋ kema gere seŋa meŋ halihali qeŋ iikanoŋ eŋ weeŋ 8 aisooŋ kendoŋ rama laligogi. Weeŋ konoganoŋ korisoro uuta aŋgi. Wala eeŋanoŋ baloŋ qararaŋkoŋkoŋanoŋ gbani 40 kawaa so opo kuuŋgianoŋ eŋ kaŋ laligogiti, ii romoŋgoŋ aisoogi. Lew 23.33-36, 39-43; Dut 16.13-15

Faithful qaa tosaaŋa: membiriqembiria qaa, misi metetaŋa qaa nama kaparaŋ koma meŋgadeeŋ meja, noŋ meŋkeja, tororo gawoŋ meja, momalaarianoŋ mende sologoro zeŋ nanja

koronsoŋ meŋkeja, nama kotiija, pek nanja

Ala-ala tani qaa awaa saanoŋ jero koloojato, hoŋa qaa.

Siŋgisoŋgowaa tawaya ii tapekokoro.

seŋguruŋ kawalia, qebugoŋ nene, iimabaago. Moŋnoŋ iwoiya eji, ii tosaaŋa yoŋoojoŋ mendeema oŋomambaajoŋ togoŋ iyaŋaajoŋgadeeŋ aŋgoŋ komakeja. Ii loloogendeeŋ (generous) qaago.

(doŋ) nepaqepalo, iimabaago. Iwoiya (baloŋ, nene, apu, gere, miri gawoŋ) edaborojato, kileŋ tosaaŋa yoŋoonoŋga ii toroqeŋ buŋa qeŋ aomambaajoŋ koposoŋgoŋkeja. Iyaŋaajoŋ amanagaju oroŋgaju amakemambaajoŋ momakeja. Iwoi kuuya iyaŋaajoŋadeeŋ buŋa qeŋ aomambaajoŋ bobo momakeja. Ef 4.19 Iwoi eŋ mujato, kileŋ ii toroqeŋ amanagaju oroŋgaju memambaajoŋ kaparaŋ komakeja. Tosaaŋa mende romoŋgoŋ oŋomakejato, iyaŋaa buŋayanoŋ somariiwaatiwaajoŋ manja qeŋkeja. Ii kantri kuuya ananaanoŋ lombonana waŋa.

iimasiiŋ moja, iima siiŋa moja

mombaa iwoiya memambaajoŋ koposoŋgoja

Tosaaŋa tiligoŋ oŋombaatiwaa so momakootoya somata eŋ muja.

Moŋnoŋ alianoŋ uuguŋ qeaŋgoŋ toomoriaŋ awaa mokolooro iwaajoŋ ama momaboboli momakeja. Qaa jejenoŋ nuuguna guuguwe, qaa kiisaŋ jeŋ gemaqeqe anja, mombaajoŋ uuta qeja.

Ejemba kuuyanoŋ Buŋa gawoŋ ii me woi meŋkeju. Tosianoŋ omejiilaŋ meŋ looriŋ oŋombombaajoŋ gawoŋ meŋkejuti, iikawaa qata animism. Maslim, Hindu, Komyunist ano tuuŋ tosia yoŋonoŋ momogiaa so buŋa gawoŋgia meŋ uumeleembaa komagbiligbiligia (religion) amakeju. Ŋaa gawoŋ yoŋonoŋ ii momogiaa so meŋkeju. Mamaganoŋ Anutuwaanoŋ qaa ano balombaa momo tosia ii mindiriŋ oroŋgi siliqalu kolooŋkeja (syncretism).

Kraist kaaŋa laligomam-baajoŋ koma meŋ gbilija, Anutuwaa laaligo kombombaŋa koma gbilija, Anutu buŋa qaayaa so laaligo soraaya laligoja, Anutuwaa buŋayanoŋ pitiri laligoja. 2 Piito 1.3

Aadam ano Iiw yoronoŋ oyaŋboyaŋ gomanoŋ laligoŋ koisoro ama siŋgisoŋgo ani Anutunoŋ konjoma orono kamaarito, kanageŋ uumeleeŋ yoŋonoŋ Siwenoŋ uma oyaŋboyaŋ gomanoŋ laligowuya.

gadokopa laaligo, Anutu gema qeŋ laaligo, ananaa jaajaa laaligo

koomu gomaŋ (uumeleeŋ yoŋoonoŋ koomu gomaŋ), koomuwaa senjoŋ gomaŋ (uumeleembaa gadokopa yoŋoonoŋ koomu gomaŋ)

Salfa jamo goota ii oogi bolaŋa kotakota jero moroŋa bologa kolooŋkeja. Ii saanoŋ mejejaagi paora kolooro iikanoŋ gbala tiwowaa kotaa paoraya meŋkeju.

Toroqeŋ laligomambaajoŋ amamaamaŋa. Kaeŋ romoŋgoŋ majakaka moma konjiliŋ somata moja.

Tosaaŋa yoŋoo jaagianoŋ solaŋa kolooja.

Nene ambembo mono masu qeja. Gawoŋ toya qama kooliniŋ gawoŋ ejemba mokolooŋ oŋono kema hoŋa meŋ kululuuwu. Mat 9.37-38

Uŋanoŋ ejemba moŋ kondooro jaaya meleeno uŋa(uŋa) iija.

Uuta bakasasaŋ (qaanoŋ me sili tosianoŋ) meleenjato, hoŋa qaago. Skin kristen ii uu walaganoŋ laligoju. Jiisasnoŋ qaa kotakota totooŋ iikanoŋ jeŋ oŋono. Mat 23; Mat 6.2, 5, 16

(uuwaa) konjiliŋ, (selewaa) koŋajiliŋ, siimbobolo, jambaliliŋ

Qaaya jojopaŋ qaanoŋ jeŋ kotiija. Qaa ii uuguwoŋatiwaa so qaago. Mat 5.33-37

Iwoi amambaajoŋ qaa somoŋgoja. -God’s will: Anutuwaa uusiiŋa.

Ejemba kaaŋa ii Israel ano kantri kuuyanoŋ mamaga laligoju.

Nonoonoŋga tosianoŋ uunana meleeniŋ tosianoŋ toroqeŋ uumeleembaa gadokopaya laligoju.

Qaawaa kasa me kasa moŋnoŋga lolooro. (Free men and) slave: (tosianoŋ iyaŋgiaa gawoŋa megi tosianoŋ) togiaa weleŋ eeŋ qeŋkeju. Weleŋqeqe toyanoŋ kasanoŋ somoŋgoro weleŋa tawaya qaa eeŋ qeŋ kamaaŋqeqeta kolooja. Gal 5.1

Mombaa uutanoŋ bimooro alianoŋ keraqeeaŋgo qeŋ muro sokonja. Flm 7, 20

Siiŋ kombombaŋa tosia ii awaa, tosia bologa kolooja. Ii metogogi uugianoŋ tegoja.

mondoŋ niinoŋgiinoŋ ama jenoŋkooli amiju Apo 6.9, mondoŋgosi qaa meleŋqeleeŋ jegi uma kamaaŋkeja Apo 9.29

uuqeqe qaa tokoroŋkota jeŋ nononja 1 Piito 2.23

Mombaa uutanoŋ qeaŋgowaatiwaajoŋ janjariŋ riiŋ qaaya kaparaŋ koma otaaja. 1 Kor 7.32

iwoiwaajoŋ uutanoŋ boliro osija, momalaarianoŋ sologoŋ kamaaja.

(from generation to generation) 1 Tes 2.2

kotiiŋ meja, wala qeja

Ii Satambaa qata moŋ.

Oro bologa jereŋai kaaŋa. Jeŋnemba (giant) ii jekania booroŋgia.

Anutunoŋ kaeŋ mende amakeja. Uuta dindiŋa, gbiŋgbaoŋa qaa.

Qaa iikawaa alia ii telambelaŋ, nesambure, neŋhololo, kosimosi, koyaŋmoyaŋ, kotamototaŋ. Ais 15.1

Kaeŋ me kaeŋ jena iinoŋ mono afaaŋgoŋ qaa qotogoŋ qaa jeŋkeja.

tatawaga, tawaya, lageta, lagita

aŋodeeŋ, yaŋabuju -qenjaaro (public)

Woiyanoŋ motooŋ gawoŋ meri teŋnoŋ mindiriŋ oronja. Qaqaŋ ii bulmakao woiwaa arogaranoŋ ama somoŋgogi iikanoŋ kare me kinoŋ horojao.

Wala eeŋanoŋ papiawaa kania mende mokolooŋ laligogi. Tere ii lama selianoŋ ooŋ lipima pipiigi. Seleeŋgeŋ yoŋonoŋ ii yoŋgoro weeŋgowubotiwaajoŋ tosianoŋ ii sapo kaaŋa aasonoŋ somoŋgoŋ aiwese aasoya iikanoŋ mokotaagi. Moŋnoŋ ii oloŋ menjurano iikawaa kania mono mokoloogi.

2 Piito 2.15; Juud 11 Balaam ii gejatootoo eja moŋ. Kanageŋ ŋaa gawoŋ uugere ejaga kolooro. Kambaŋ moŋnoŋ Moab baloŋ yoŋonoŋ Israel kanageso kere ama mugi. Yoŋoo kiŋ poŋgia qata Baalak Ziporwaa meria iinoŋ weleŋqeqeuruta wasiŋ oŋono Balaambaanoŋ kaŋ qaaya kokaeŋ jegi, “Giinoŋ mono Israel kanageso qasuaaŋ oŋona afaaŋgoŋ uŋuniŋ kamaawu.” Kaeŋ jeŋ kiŋnoŋ moneŋ mubaatiwaajoŋ jegi. Kaeŋ jegi wala qasuaaŋ oŋomambaajoŋ qetama togoroto, toroqeŋ kele qaanoŋ moriro monembaa siiŋa moma looriŋ sooŋ uumotooŋ ama Israel gomaŋ iimambaajoŋ baaŋa moŋnoŋ umambaajoŋ ano. Kaeŋ kolooro Anutuwaa iriŋa soono kananoŋ doŋgi qaganoŋ rama keno gajobaya wasiro kaŋ kana somoŋgoŋ nano. Doŋginoŋ ii iima komuwabotiwaajoŋ toroko moma toroqeŋ kembaatiwaajoŋ amamaaro Balaamnoŋ gajoba ii mende iima iriŋa soono doŋgia oolinoŋ qero. Qero qaa ootanoŋ aantano baloŋ ejawaa qaa jeŋ Balaam jeŋ muro. Anutunoŋ Israel kanageso kotuegoŋ oŋono laligogiti, Balaamnoŋ ii moma wala qasuaaŋ oŋomambaajoŋ togoŋ kanageŋ ii kileŋ batogoŋ amamaaro. Jaŋgo boŋ 22-24, Ais 2.14

Juuda jawo 11. Koora eja ii Israel jotamemeyagiaga kolooro Mooses Aaron qotogoŋ oroma kareŋ aŋgi. Kawaajoŋ Anutuwaa iriŋa soono baloŋ kuuro rondaŋ mero aantano sia roŋ asugiro Koora ano neŋauruta qaaqeqe kuuya ii iikanoŋ gororoŋgoŋ kemegi gogoŋ oŋono tiwilaagi.

Luuk 4.27 Naaman ii Siria kantriwaa kawali galeŋgia waŋa. Iinoŋ kambaŋ moŋnoŋ manimba jinoŋ kiro gejatootoo eja Elaisawaa bujuya moma Juuda yoŋoo balonoŋ kaŋ Elaisanoŋ selia meŋ solaŋaniwaatiwaajoŋ qisiro. Elaisanoŋ ii Jordan apu gowoyanoŋ kema apu ariro indiŋa sewen koloowaatiwaajoŋ jeŋ kotoŋ muro uuwoi yakariŋ teŋ koma kaeŋ ano selianoŋ solaŋanidabororo.