□16:3 «...séning atang Amoriy, apang Hittiy qiz idi» — Israilning ejdadi Ibrahim we ayali Sarah, elwette. Mushu ayet we kéyinki 1-14-ayetlerning belkim üch muhim mezmuni bar: (1) Ibrahim özi esli Qanaandikilerdek butperes adem idi («Ye.» 24:2) — Xuda uni zor méhir-shepqitidin Özining adimi bolushi üchün talliwalghan; (2) Perwerdigarning buyruqlirigha xilap halda, Israil Qanaan zéminigha kirgende ularning köp oghul-qizliri yerlik (butperes Qanaaniy, Amoriy, Hittiy) qiz-yigitler bilen toy qilghan; (3) Israil Qanaan zéminigha kirgende Qanaandikilerning butperes yaman adetlirini qobul qilip ulargha inatayin oxshash bolup ketkenidi.
□16:7 «sen ösüp xéli boy tartip chirayliq bézilip wayigha yetting» — axirqi jümlige qarighanda, «chirayliq bézilip wayigha yetting» dégen söz köksliri we chachliri toluq öskenlikini körsitishi mumkin.
□16:8 «Men tonumning péshini üstüngge yéyip qoyup, yalingachliqingni ettim» — qedimki zamanlarda erkek kishi qizning üstige kiyim-kéchikini yépishi shu qizni öz emrige almaqchi bolghanliqini bildüretti. «Rut» 3:9-ayet, «Kan.» 22:30-ayetni körüng.
□16:16 «yuqiri jaylar» — butpereslik qilidighan jaylar: 6:3-ayetning izahatini körüng.
□16:17 «altun-kümüshüm bilen erkek mebudlarni yasap ular bilen buzuqluq qilghansen» — «buzuqluq» bolsa butqa choqunushni insanning Xudagha bolghan wapasizliqigha oxshitidu; uning üstige, Qanaandiki butlargha choqunushtek «diniy murasimlar» köp waqitlarda shehwaniy buzuqluq, pahishiwazliq bilen baghliq idi.
□16:24 «sen... herbir meydan’gha bir «yuqiri jay»ni yasiding» — pahishe ayallar belkim kochilarda yuqiri bir jayda turup «xéridarlar»ni chaqiratti. Mushu yerde «yuqiri jay» emdi ikki bisliq bolup, yene «butqa choqunidighan jaylar»ni körsitidu.
□16:42 «Méning muqeddeslikimdin chiqqan ghezep» — Ibraniy tilida «Méning hesitim».
□16:43 «...bu buzuqluqni bashqa yirginchlik qilmishliring üstige qoshup ikkinchi qilmaysen» — bashqa birxil terjimisi: «...bu buzuqluqni bashqa nepretlik qilmishliring üstige qoshup qilding emesmu?»
■16:43 Ez. 9:10; 11:21; Law. 19:29
□16:45 «séning anang bolsa Hittiy, séning atang Amoriy idi» — 3-ayettiki izahatta éytilghandek: — Israilning ejdadi Ibrahim we ayali Sarah, elwette. Mushu ayet we kéyinki 1-14-ayetlerning belkim üch muhim mezmuni bar: (1) Ibrahim özi esli Qanaandikilerdek butperes adem idi («Ye.» 24:2) — Xuda uni zor méhir-shepqitidin Özining adimi bolushi üchün talliwalghan; (2) Perwerdigarning buyruqlirigha xilap halda, Israil Qanaan zéminigha kirgende ularning köp oghul-qizliri yerlik (butperes Qanaaniy, Amoriy, Hittiy) qiz-yigitler bilen toy qilghan; (3) Israil qenan zéminigha kirgende qenandikilerning butperes yaman adetlirini qobul qilip ulargha inatayin oxshash bolup ketkenidi.
□16:47 «Belki qisqighine bir waqit ichide sen barliq yolliringda ulardin buzuq bolup ketting» — bashqa birxil terjimisi: «belki ularning qilmishlirini az dep, sen barliq yolliringda ulardin buzuq bolup ketting».
□16:48 «singling Sodom, yeni u yaki qizliri sen yaki séning qizliringning qilmishliridek qilmidi» — belkim oqurmenlerning éside barki, Ibrahimning dewride Sodom shehiri esli bechchiwazliq gunahi üchün Xuda teripidin ot bilen halak qilin’ghan.
□16:49 «Mana, mushu singling Sodomning qebihliki — u we qizlirining tekebbuluqi, nanliri mol, endishisiz azadilik künliride ajiz-namratlarning qolini héch kücheytmigenliki idi» — bu ayet Sodomning bechchiwazliqidiki asasiy gunahlirini körsitip, bügünki köp bay döletlerge yaki bay ademlerge chongqur agah béridu.
■16:49 Yar. 18:20-21; 19; Am. 5:12
□16:51 «Samariye bolsa séning gunahliringning yérimidekmu gunah sadir qilmidi..» — «Samariye» mushu yerde «Shimaliy Padishahliq»ni körsitidu. U Israilning on qebililik «Shimaliy Padishahliq»ining paytexti idi. Ularning butperesliki tüpeylidin Xuda Asuriye impériyesining wasitisi bilen miladiyedin ilgiriki 722-yilda ularni jazalap sürgün qildi.
□16:52 «Sen eslide öz acha-singlingning üstidin höküm qilghuchi iding;...» — bashqa birxil terjimisi: «Sen acha-singlingning üstidin yaxshi bir höküm chiqarghuchi bolup qalding;...» — démek, «ularni öz qilmishliringgha sélishturup, ularni adil dep körsetting». Biraq 56-ayet bizning terjimimizni qollaydu, dep qaraymiz.
□16:53 «men ularni sürgündin, yeni Sodom hem qizlirini sürgündin.. chiqirip, ... eslige keltürimen» — Sodom shehiri esli «Ölük déngiz» boyida idi. «Ölük déngiz»ning etrapidiki sheherler miladiyedin ilgiriki 537-yilidin bashlap qaytidin ahalilik boldi. Sodom shehirining özining esli del qeyerde ikenlikini bilmeymiz. «... Samariye hem qizlirini sürgündin chiqirip, shundaqla ularning arisigha sürgün bolghanliringni chiqirip sürgünlükdin eslige keltürimen» — bu bésharet belkim Pars impératori Qoreshning Babil impériyesi sürgün qilghan xelqlerni azad qilishliri bilen (miladiyedin ilgiriki 539-yili) qismen bashlan’ghan; kelgüside toluq emelge ashurulidu, dep ishinimiz: 37-babta, «Yehuda» we «Israil»ning yéngidin «bir xelq» bolidighanliqi toghruluq yene bir bésharet bar.
□16:54 «Shuning bilen ulargha teselli berginingde...» — bu teselli bolsa ellerning qalghanlirining Yehuda we Yérusalémgha chüshürülgen jazani körüp «biz yamanliq qilduq, biraq ular bizdin téximu yaman qildi, téximu éghir jazani köridu» dep tapqan tesellisi bolushi kérek.
□16:56-57 «singling Sodom aghzingda söz-chöchek bolghan emesmidi?» — bashqa birxil terjimisi: «singling Sodomni hetta tilinggha almaytting».
□16:59 «Öz qilghanliring, yeni ichken qesemingni kemsitip, ehdini buzghanliqing boyiche...» — «ehde» shübhisizki, Xuda Musa peyghember arqiliq tüzgen ehde («Mis.» 19-20-babni körüng).
□16:61 «...chünki mushu acha-singilliringni sanga qizlar süpitide tapshurimen; biraq bu ishlar séningdiki ehde tüpeylidin bolmaydu» — axirqi zamanda Israil xelqi köp ellerge Xudaning yolini körsitidighan yaxshi bir ülge bolidu. Bu ishlar Musa peyghember arqiliq «kona ehde» bilen emes, belki Xudaning ular bilen yéngi «menggülük ehde»si bilen bolidu.