□23:1 «Tur toƣruluⱪ yüklǝngǝn wǝⱨiy: — I Tarxixtiki kemilǝr, aⱨ-zar kɵtürünglar! ...» — Tur bolsa (hǝritini kɵrüng) dengiz boyidiki ⱪǝdimki zamandiki bir «singapor»ƣa ohxaydiƣan bir xǝⱨǝr idi. Tur xǝⱨiri ikkigǝ bɵlünidu. Biri, kiqik aral, uning üstigǝ intayin mustǝⱨǝkǝm bir ⱪǝl’ǝ selinƣan. Ikkinqisi uduldiki dengiz boyidiki intayin puhta sepilliⱪ xǝⱨǝr. Tur asasǝn dengiz arⱪiliⱪ soda ⱪilatti; uning kemiliri wǝ uningƣa beⱪindi bolƣan «üq Tarxix»tiki (2:16diki izaⱨatni kɵrüng) kemilǝr ottura dengizdiki sodini pütünlǝy degüdǝk ɵz ilkigǝ eliwalƣan bolup, intayin beyip kǝtkǝn. Tawarlarni ottura dengizdiki ǝllǝrdin import ⱪilip, Pǝlǝstingǝ satⱪan; Pǝlǝstindiki mǝⱨsulatlarnimu setiwelip dengiz arⱪiliⱪ eksport ⱪilƣan. Beyiƣandin keyin, Tur intayin tǝkǝbburlixip kǝtkǝnidi. Dengiz boyiƣa jaylaxⱪanliⱪi üqün uni ixƣal ⱪilix mumkin ǝmǝs idi. «Seprus arilidin...» — yaki «Kittiylarning zeminidin...».

■23:1 Yǝr. 47:4; Əz. 26; 27; 28; Zǝk. 9:3, 4

□23:2 «Zidon» — bolsa turƣa yeⱪin rayon bolup, Tur bilǝn munasiwiti ziq bolƣan. Hǝritilǝrni kɵrüng. «i araldikilǝr,...» — Turdiki aralda turƣanlar.

□23:4 «Mǝndǝ ⱨeq tolƣaⱪ bolmidi, ⱨeq tuƣmidim, yigitlǝrni yaki ⱪizlarni ⱨeq baⱪmiƣandǝkmǝn!» — demǝk, Turning yaxliri yoⱪap kǝtti. Ularning «anisi», yǝni dengiz: «balilarni ⱨeq tuƣmiƣandǝkmǝn» — dǝydu. Ularning yoⱪitilixi sǝwǝbi tehi kɵrsitilmidi.

□23:6 «Silǝr dengizdin ɵtüp Tarxixⱪa ketinglar!» — demǝk, Turdikilǝr ⱪeqixi kerǝk.

□23:7 «...putliri ularni ɵzlirini musapir ⱪilixⱪa yiraⱪlarƣa kɵtüridu» — kemǝ bilǝn ǝmǝs, ularning ǝsirgǝ qüxüp piyadǝ mangƣanliⱪini tǝkitlǝydu.

□23:10 «Tarxixning ⱪizi, Nil dǝryasidǝk ɵz zeminingda ǝrkin-azadǝ yayra! Qünki Turdin kǝlgǝn tizgin ⱨazir yoⱪ» — bu kinayilik, ⱨǝjwiy gǝp. Tarxix turƣa beⱪindi bolƣandin keyin, u ⱨazir «ǝrkin» bolidu. Biraⱪ uning iⱪtisadiy yɵlǝnqükimu yoⱪ bolidu.

□23:11 «U Ⱪanaan toƣruluⱪ ǝmr ⱪilƣan...» — Tur xǝⱨiri ǝslidǝ Ⱪanaan zeminida, dǝp ⱨesabliƣili bolidu.

□23:12 «I basⱪunqiliⱪⱪa uqriƣan Zidon ⱪizi...» — Zidon Asuriyǝ tǝripidin basturulidu, uning ⱪizliri, xübⱨisizki, basⱪunqiliⱪⱪa uqraydu. Tɵwǝndiki 13-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng.

□23:13 «Ⱪaranglar, Babil-kaldiylǝrning zeminini! Bu yǝrning hǝlⱪi bolup baⱪmiƣandǝk ⱪilidu; Asuriyǝ uni qɵl-bayawan janiwarliri üqün makan ⱪilƣan...» — miladiyǝdin ilgiriki 745-yili Asuriyǝ padixaⱨi Tiglat-Pilǝsǝr «Pütkül dunyaƣa igǝ bolmaⱪqi bolup», kǝng kɵlǝmdǝ jǝng ⱪilixⱪa baxlidi. U 738-yili ɵzining ⱨǝrbiy ⱪomandanini Turni idarǝ ⱪilixⱪa orunlaxturƣan. Tur isyan kɵtürüp, Asuriyǝning keyinki padixaⱨi Xalmanǝzǝrning muⱨasirisigǝ ⱪarxi jǝng ⱪildi, ahirda Asuriyǝliklǝr Turni taxlap kǝtti. Miladiyǝdin ilgiriki 8-ǝsirning ahirida u yǝnǝ Asuriyǝ bilǝn urux ⱪildi. Xu qaƣda Tur Misir bilǝn ittipaⱪ tüzüx mǝⱪsitidǝ sɵⱨbǝt ɵtküzgǝn. Miladiyǝdin ilgiriki 701-yili Asuriyǝ padixaⱨi Sǝnnaherib ⱪattiⱪ ⱨujum ⱪilip, Turning «yɵlǝnqüki» Zidon wǝ ǝtraptiki rayonlarda kɵp wǝyranqiliⱪ ⱪilƣan, Turning sodisini asasǝn üzüp ⱪoyƣan. Muxu ayǝtlǝrdǝ xu ix toƣruluⱪ agaⱨlandurux berilsǝ kerǝk. Ayǝtlǝrdǝ: Asuriyǝliklǝr Babil-kaldiyǝni wǝyran ⱪilƣanliⱪiƣa, qirayliⱪ binalarni «qɵl-bayawan janiwarliri üqün makan ⱪilƣanliⱪi»ƣa ⱪaranglar, muxu ixlardin sawaⱪ elinglar deyilidu. Bu bǝlkim «Silǝrgimu muxuningƣa ohxax ixlar yüz beridu» degǝnliktin bexarǝt bolsa kerǝk. Muxu agaⱨlanduruxning ahirⱪi nǝtijisi miladiyǝdin ilgiriki 332-yili «büyük Iskǝndǝr» tǝripidin qiⱪirilƣan. Iskǝndǝr pütün sepilliⱪ xǝⱨǝrni, jümlidin araldiki ⱪorƣanlarnimu yǝr bilǝn yǝksan ⱪiliwǝtkǝn.

□23:14 «Tarxix» — 2-bab, 16-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng.

□23:15 «Tur yǝtmix yil untulidu» — «yǝtmix yil» muxu mǝzgil bǝlkim Asuriyǝ padixaⱨi Sǝnnaheribning miladiyǝdin ilgiriki 701-yilidiki wǝyranqliⱪidin baxlinidu, miladiyǝdin ilgiriki 630-yilidiki Asuriyǝning küq-ⱪudritining zawal tepixi, xundaⱪla Turning sodisining yǝnǝ bazar tepixi bilǝn ahirlixidu. Yǝxaya axu qaƣdiki turni ⱪeri paⱨixǝ ayalƣa, heridarlarni qaⱪirix üqün qiltar qelip nahxa eytⱪanƣa ohxitidu. Paⱨixǝ ayalƣa ohxax, u pulni dǝp ⱨǝrⱪandaⱪ ixni ⱪilixⱪa tǝyyar idi.

□23:18 «Xuning bilǝn uning malliri wǝ ɵzini setip, tapⱪan puli bolsa Pǝrwǝrdigarƣa atilip muⱪǝddǝs bolidu... u ularƣa ⱪanƣuqǝ yǝp-iqixkǝ, xundaⱪla ularning esil kiyim-keqǝkliri üqün ixlitilidu» — muxu ahirⱪi ayǝt Tur üqün ümid kɵrsitidu, ular kǝlgüsidǝ mal-mülükkǝ ǝmǝs, bǝlki Pǝrwǝrdigarƣa beⱪinidi bolidu. Bexarǝtning ǝmǝlgǝ axuruluxi ahirⱪi zamanda boluxi mumkin. Biraⱪ Israil Babildin ⱪaytⱪinida (miladiyǝdin ilgiriki 540-yili), yengi muⱪǝddǝs ibadǝthana ⱪurulƣanda, Tur uning üqün halis materiyal tǝminligǝnliki bǝlkim bexarǝtning bir «ⱪismǝn» ǝmǝlgǝ axuruluxidur (Tǝwrattiki «Əzra» 3-bab).