□23:1 «Tur toghruluq yüklen’gen wehiy: — I Tarshishtiki kémiler, ah-zar kötürünglar! ...» — Tur bolsa (xeritini körüng) déngiz boyidiki qedimki zamandiki bir «sin’gapor»gha oxshaydighan bir sheher idi. Tur shehiri ikkige bölünidu. Biri, kichik aral, uning üstige intayin mustehekem bir qel’e sélin’ghan. Ikkinchisi uduldiki déngiz boyidiki intayin puxta sépilliq sheher. Tur asasen déngiz arqiliq soda qilatti; uning kémiliri we uninggha béqindi bolghan «üch Tarshish»tiki (2:16diki izahatni körüng) kémiler ottura déngizdiki sodini pütünley dégüdek öz ilkige éliwalghan bolup, intayin béyip ketken. Tawarlarni ottura déngizdiki ellerdin import qilip, Pelestin’ge satqan; Pelestindiki mehsulatlarnimu sétiwélip déngiz arqiliq éksport qilghan. Béyighandin kéyin, Tur intayin tekebburliship ketkenidi. Déngiz boyigha jaylashqanliqi üchün uni ishghal qilish mumkin emes idi. «Séprus arilidin...» — yaki «Kittiylarning zéminidin...».

■23:1 Yer. 47:4; Ez. 26; 27; 28; Zek. 9:3, 4

□23:2 «Zidon» — bolsa turgha yéqin rayon bolup, Tur bilen munasiwiti zich bolghan. Xeritilerni körüng. «i araldikiler,...» — Turdiki aralda turghanlar.

□23:4 «Mende héch tolghaq bolmidi, héch tughmidim, yigitlerni yaki qizlarni héch baqmighandekmen!» — démek, Turning yashliri yoqap ketti. Ularning «anisi», yeni déngiz: «balilarni héch tughmighandekmen» — deydu. Ularning yoqitilishi sewebi téxi körsitilmidi.

□23:6 «Siler déngizdin ötüp Tarshishqa kétinglar!» — démek, Turdikiler qéchishi kérek.

□23:7 «...putliri ularni özlirini musapir qilishqa yiraqlargha kötüridu» — kéme bilen emes, ularning esirge chüshüp piyade mangghanliqini tekitleydu.

□23:10 «Tarshishning qizi, Nil deryasidek öz zéminingda erkin-azade yayra! Chünki Turdin kelgen tizgin hazir yoq» — bu kinayilik, hejwiy gep. Tarshish turgha béqindi bolghandin kéyin, u hazir «erkin» bolidu. Biraq uning iqtisadiy yölenchükimu yoq bolidu.

□23:11 «U Qanaan toghruluq emr qilghan...» — Tur shehiri eslide Qanaan zéminida, dep hésablighili bolidu.

□23:12 «I basqunchiliqqa uchrighan Zidon qizi...» — Zidon Asuriye teripidin basturulidu, uning qizliri, shübhisizki, basqunchiliqqa uchraydu. Töwendiki 13-ayettiki izahatni körüng.

□23:13 «Qaranglar, Babil-kaldiylerning zéminini! Bu yerning xelqi bolup baqmighandek qilidu; Asuriye uni chöl-bayawan janiwarliri üchün makan qilghan...» — miladiyedin ilgiriki 745-yili Asuriye padishahi Tiglat-Pileser «Pütkül dunyagha ige bolmaqchi bolup», keng kölemde jeng qilishqa bashlidi. U 738-yili özining herbiy qomandanini Turni idare qilishqa orunlashturghan. Tur isyan kötürüp, Asuriyening kéyinki padishahi Shalmanezerning muhasirisige qarshi jeng qildi, axirda Asuriyelikler Turni tashlap ketti. Miladiyedin ilgiriki 8-esirning axirida u yene Asuriye bilen urush qildi. Shu chaghda Tur Misir bilen ittipaq tüzüsh meqsitide söhbet ötküzgen. Miladiyedin ilgiriki 701-yili Asuriye padishahi Sennaxérib qattiq hujum qilip, Turning «yölenchüki» Zidon we etraptiki rayonlarda köp weyranchiliq qilghan, Turning sodisini asasen üzüp qoyghan. Mushu ayetlerde shu ish toghruluq agahlandurush bérilse kérek. Ayetlerde: Asuriyelikler Babil-kaldiyeni weyran qilghanliqigha, chirayliq binalarni «chöl-bayawan janiwarliri üchün makan qilghanliqi»gha qaranglar, mushu ishlardin sawaq élinglar déyilidu. Bu belkim «Silergimu mushuninggha oxshash ishlar yüz béridu» dégenliktin bésharet bolsa kérek. Mushu agahlandurushning axirqi netijisi miladiyedin ilgiriki 332-yili «büyük Iskender» teripidin chiqirilghan. Iskender pütün sépilliq sheherni, jümlidin araldiki qorghanlarnimu yer bilen yeksan qiliwetken.

□23:14 «Tarshish» — 2-bab, 16-ayettiki izahatni körüng.

□23:15 «Tur yetmish yil untulidu» — «yetmish yil» mushu mezgil belkim Asuriye padishahi Sennaxéribning miladiyedin ilgiriki 701-yilidiki weyranchliqidin bashlinidu, miladiyedin ilgiriki 630-yilidiki Asuriyening küch-qudritining zawal tépishi, shundaqla Turning sodisining yene bazar tépishi bilen axirlishidu. Yeshaya ashu chaghdiki turni qéri pahishe ayalgha, xéridarlarni chaqirish üchün chiltar chélip naxsha éytqan’gha oxshitidu. Pahishe ayalgha oxshash, u pulni dep herqandaq ishni qilishqa teyyar idi.

□23:18 «Shuning bilen uning malliri we özini sétip, tapqan puli bolsa Perwerdigargha atilip muqeddes bolidu... u ulargha qan’ghuche yep-ichishke, shundaqla ularning ésil kiyim-kéchekliri üchün ishlitilidu» — mushu axirqi ayet Tur üchün ümid körsitidu, ular kelgüside mal-mülükke emes, belki Perwerdigargha béqinidi bolidu. Bésharetning emelge ashurulushi axirqi zamanda bolushi mumkin. Biraq Israil Babildin qaytqinida (miladiyedin ilgiriki 540-yili), yéngi muqeddes ibadetxana qurulghanda, Tur uning üchün xalis matériyal teminligenliki belkim bésharetning bir «qismen» emelge ashurulushidur (Tewrattiki «Ezra» 3-bab).