Ahirda u bu aldamqiliⱪtin towa ⱪilip, akisidin ǝpu soriƣan («Yar.» 33-babnimu kɵrüng). ■Yar. 25:26; 35:9,10
Wǝⱪǝlǝr «Yar.» 25-32-bablarda hatirilǝngǝn. Baxⱪa birnǝqqǝ hil tǝrjimilǝr uqrixi mumkin. ■Yar. 28:12, 19; 35:7, 14, 15
«Qedirlarda turux» tilƣa elinƣandin keyin xübⱨisizki, «kǝpilǝr ⱨeyti»ni kɵrsǝtsǝ kerǝk.
Israil «Misirdin qiⱪix»tiki muⱨim sawaⱪlarni untuƣan. «Kǝpilǝr ⱨeyti» («kǝpǝ tikix ⱨeyti»)da Israil yǝttǝ kün ɵydǝ ǝmǝs, bǝlki qedirlarda turuxi kerǝk idi. Ⱨeyttiki bu ix ularƣa ǝslidiki ajiz, kǝmbǝƣǝl baxlinixini wǝ «Insan pǝⱪǝt nan bilǝnla yaximaydu, bǝlki Hudaning ⱨǝrbir sɵzigǝ tayinip yaxixi kerǝk» degǝn muⱨim sawaⱪ toƣruluⱪ ǝslitixi kerǝk idi. ■Yǝx. 43:11
Ayǝtning baxⱪa hil tǝrjilirimu bar. ■Ⱨox. 4:15; 6:8; 9:15
□12:1 «Yǝⱨudamu Tǝngrigǝ, yǝni ixǝnqlik, Pak-Muⱪǝddǝs Bolƣuqiƣa tuturuⱪsiz boldi» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Yǝⱨuda yǝnila Huda bilǝn billǝ ⱨɵkümdarliⱪ ⱪilidu, u Pak-Muⱪǝddǝs Bolƣuqiƣa sadiⱪtur». Bizningqǝ 12-bab, 2-ayǝtkǝ ⱪariƣanda bu hil tǝrjimisi ⱪǝt’iy mumkin ǝmǝs. «Əfraimning yegini xamaldur, u xǝrⱪ xamilini ⱪoƣlap yüridu» — demǝk, Əfraim gepi tuturuⱪsiz, «xamalƣa baⱪⱪuqi» ǝl idi. «Xuningdǝk Misirƣa may «soƣiliri» kɵtürüp apirilidu» — bu «may» xübⱨisizki, Misirning yardimini elix üqün ǝwǝtilgǝn.
□12:3 «U baliyatⱪuda turup akisini tapinidin tutuwalƣan,...» — oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, «Yaⱪup» degǝn isimning mǝnisi ǝslidǝ: «U (Huda) tapiningda bolsun» (demǝk, u Sǝn (Huda) bilǝn billǝ bolsun); biraⱪ Yaⱪup pǝyƣǝmbǝrgǝ xu isimning ⱪoyuluxining sǝwǝbi: — (1) u akisining tapinini tutⱪan (tuƣulƣanda); (2) bu isimning «aldamqi» degǝn kɵqmǝ mǝnisi bar; u keyinki künlǝrdǝ akisini ikki ⱪetim «roⱨiy miras»tin aldap ⱪoyƣan («Yar.» 25-bab). Ahirda u bu aldamqiliⱪtin towa ⱪilip, akisidin ǝpu soriƣan («Yar.» 33-babnimu kɵrüng).
□12:4 «Huda uni Bǝyt-Əldǝ tepiwaldi» — ibraniy tilida «U uni Bǝyt-Əldǝ tepiwaldi». Xunga baxⱪa bir hil tǝrjimisi: «U (Yaⱪup) Uni (Hudani) tepiwaldi». «U bǝrⱨǝⱪ Pǝrixtǝ bilǝn elixip, ƣǝlibǝ ⱪildi; u yiƣlidi, Uningƣa dua-tilawǝt ⱪildi; Huda uni Bǝyt-Əldǝ tepiwaldi, wǝ xu yǝrdǝ bizgǝ sɵz ⱪildi;» — bu tarihiy wǝⱪǝlǝrning ǝⱨmiyiti bǝlkim: (1) Yaⱪup ǝsli bir aldamqi; (2) biraⱪ u etiⱪad arⱪiliⱪ Hudaning Pǝrixtisidin bǝht-bǝrikǝtkǝ wǝ Hudaning iltipatiƣa erixkǝn; (3) keyin u baxⱪiqǝ bir adǝm, etiⱪadliⱪ, xǝpⱪǝtlik bolup qiⱪti (Israil dǝp ataldi). (4) Huda ǝsli bu ixlarni «Bǝyt-Əl»dǝ (Yaⱪupni qarⱪirƣan waⱪtida) baxliƣan, Yaⱪupⱪa, xundaⱪla ǝwladliriƣa bǝht ata ⱪilidiƣan wǝdilǝrni ⱪilƣan; (5) xunga Israil «Bǝyt-Əl»ning ⱨǝⱪiⱪiy ǝⱨmiyitini ǝslixi kerǝk; (6) ular bu ixlardin sawaⱪ alsunki, «Huda menimu (Yaⱪupⱪa ohxax) yaman aldamqiliⱪtin durus, etiⱪadliⱪ adǝmgǝ ɵzgǝrtǝlǝydu»; (7) «xunga Hudaning küqigǝ tayinip Uningƣa ⱪaytixim kerǝk». Wǝⱪǝlǝr «Yar.» 25-32-bablarda hatirilǝngǝn. Baxⱪa birnǝqqǝ hil tǝrjimilǝr uqrixi mumkin.
■12:4 Yar. 28:12, 19; 35:7, 14, 15
□12:5 «— Yǝni Pǝrwǝrdigar, samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Huda, — «Pǝrwǝrdigar» bolsa Uning hatirǝ namidur!» — oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, Yaⱪup ɵzi bilǝn elixⱪan Pǝrixtining namini soriƣan. Xu qaƣda u namini uningƣa eytmiƣan. Keyin Huda bu namning «Yaⱨwǝⱨ» (tǝrjimimizdǝ, «Pǝrwǝrdigar» deyilidu) ikǝnlikini Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ ayan ⱪilip qüxǝndürgǝn (Yaⱨwǝⱨ — «Ɵzgǝrmǝs», «Əzǝldin Bar Bolƣuqi», «Əⱨdisigǝ ⱨǝrdaim sadiⱪ Bolƣuqi» degǝn mǝnilǝrni ɵz iqigǝ alidu). Xunga bu nam Israilƣa ümid berixi kerǝk idi.
□12:7 «Mana bu sodigǝr!» — «sodigǝr» ibraniy tilida «Ⱪanaan» yaki «Ⱪanaanliⱪ» degǝnlik bolidu. Demǝk, Əfraim bir tǝrǝptin ǝsli ɵzi aldidin ⱨǝydiwǝtkǝn butpǝrǝs Ⱪanaanliⱪlarƣa ohxap ⱪalƣan; yǝnǝ bir tǝrǝptin u «Yaⱪup»ning ǝslidiki «aldamqi» harakterida bolup, ⱨeq ɵzgǝrtilmigǝndur.
□12:8 «ular... mǝndin gunaⱨiy ⱪǝbiⱨlikni tapalmaydu» — «gunaⱨiy ⱪǝbiⱨlik» — demǝk, mǝndǝ «ⱪǝbiⱨliklǝr bar, biraⱪ eƣir ǝmǝs, «gunaⱨ ǝmǝs»» degǝn külkilik gǝp. «Mǝn anqǝ yaman adǝm ǝmǝsmǝn» dǝydiƣan pozitsiyilǝr bügüngǝ ⱪǝdǝr ⱨǝmmimizgǝ tonuxtur.
□12:9 «Biraⱪ Misir zeminidin tartip mǝn Pǝrwǝrdigar sening Hudaying bolƣanmǝn, Mǝn seni yǝnǝ «kǝpilǝr ⱨeyti»dikidǝk qedirlarda turƣuzimǝn!» — ««kǝpilǝr ⱨeyti»dikidǝk» ibraniy tilida «ⱨeyttiki künlǝrdikidǝk». «Qedirlarda turux» tilƣa elinƣandin keyin xübⱨisizki, «kǝpilǝr ⱨeyti»ni kɵrsǝtsǝ kerǝk. Israil «Misirdin qiⱪix»tiki muⱨim sawaⱪlarni untuƣan. «Kǝpilǝr ⱨeyti» («kǝpǝ tikix ⱨeyti»)da Israil yǝttǝ kün ɵydǝ ǝmǝs, bǝlki qedirlarda turuxi kerǝk idi. Ⱨeyttiki bu ix ularƣa ǝslidiki ajiz, kǝmbǝƣǝl baxlinixini wǝ «Insan pǝⱪǝt nan bilǝnla yaximaydu, bǝlki Hudaning ⱨǝrbir sɵzigǝ tayinip yaxixi kerǝk» degǝn muⱨim sawaⱪ toƣruluⱪ ǝslitixi kerǝk idi.
□12:11 «Gilead ⱪǝbiⱨmu? Ular bǝrⱨǝⱪ pǝⱪǝt yarimaslardur!» — muxu ayǝttǝ «ⱪǝbiⱨ» wǝ «yarimas» degǝn sɵzlǝr bir-birigǝ ohxaydaydiƣan sɵzlǝrdur. «Ular Gilgalda torpaⱪlarni ⱪurbanliⱪ ⱪilidu; ularning ⱪurbangaⱨliri dǝrwǝⱪǝ etiz ⱪirliridiki tax dɵwiliridǝk kɵptur!» — Ⱨoxiya «Gilgal» («dɵwǝ», «dǝstǝ», degǝn mǝnidǝ) degǝn yǝr nami bilǝn sɵz oyuni ⱪilidu — ular ⱨǝⱪiⱪǝtǝn ismi-jismiƣa layiⱪtur . Ⱨǝmmǝ yeridǝ kɵpligǝn ⱪurbangaⱨlirining boluxi bilǝn, Gilgal dǝrwǝⱪǝ «etizdiki tax dɵwilǝr»dǝk bir jay, halas. Ayǝtning baxⱪa hil tǝrjilirimu bar.
□12:13 «Pǝrwǝrdigar yǝnǝ pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ Israilni Misirdin qiⱪirip ⱪutⱪuzƣan, pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ uningdin hǝwǝrmu alƣan» — muxu ixlar (12-14-ayǝt) ispatlayduki, Əfraim ǝjdadi bolƣan Yaⱪupni ⱨǝddidin ziyadǝ izzǝtligǝn. Ularning tǝmǝnna ⱪoyƣan «büyük ǝjdad»i Yaⱪupning ailisidikiliri (Israil) pǝyƣǝmbǝrsiz ⱪalƣan bolsa (demǝk, ularda Hudaning Roⱨining yetǝkqiliki bolmiƣan bolsa) u qɵl-bayawanda yürüwatⱪan naⱨayiti bir «ⱪaqⱪun» yaki ⱨǝtta Misirdin qiⱪmiƣan bir «ixlǝmqi» bolatti, halas. U ⱨǝrgiz uluƣ bir ǝl bolup qiⱪmaytti. Biraⱪ ⱨazirⱪi Israil (bolupmu Əfraim ⱪǝbilisi) Huda ǝwǝtkǝn pǝyƣǝmbǝrlǝr (Amos, Ⱨoxiya, Yǝxaya, Mikaⱨ)ni rǝt ⱪilip, Hudani intayin ƣǝzǝplǝndüridu. Israilning mǝwjudluⱪi wǝ ⱨayatining ⱨǝr jǝⱨǝtliri ularning Huda bilǝn bolƣan roⱨiy munasiwitigǝ baƣliⱪ idi. Israilning pǝyƣǝmbǝrliri bu ixni hǝlⱪning kɵz aldida kɵrsitidu; pǝyƣǝmbǝrlǝrni sǝl qaƣlax Hudaning Ɵzini sǝl qaƣliƣan bilǝn barawǝrdur. Yaⱪup ɵzi ahirida pǝyƣǝmbǝr bolƣan, ǝlwǝttǝ («Yar.» 48-49 bablarni kɵrüng).