Batur Ⱨakimlar
1
Israillarning Ⱪanaaniylar bilǝn jǝng ⱪilip, zeminini ⱪismǝn igilixi
Wǝ Yǝxua wapat bolƣandin keyin xundaⱪ boldiki, Israillar Pǝrwǝrdigardin: — Bizdin kim awwal qiⱪip Ⱪanaaniylar bilǝn soⱪuxsun? — dǝp soridi.«Wǝ Yǝxua wapat bolƣandin keyin xundaⱪ boldiki...» — muxu jümlǝ «Wǝ» degǝn sɵz bilǝn baxlinip, «Batur Ⱨakimlar» degǝn kitabning «Yǝxua» degǝn kitab bilǝn ziq baƣlanƣanliⱪini kɵrsitidu. «Yǝxua» 24:33-ayǝtni kɵrüng. Mǝzkur kitab «Yǝxua» degǝn kitabning dawamidur.  Ⱨak. 20:18
Pǝrwǝrdigar sɵz ⱪilip: — Yǝⱨuda qiⱪsun; mana, Mǝn zeminni uning ⱪoliƣa tapxurdum, — dedi.«Yǝⱨuda» — muxu yǝrdǝ Yǝⱨuda ⱪǝbilisini kɵrsitidu.
U waⱪitta Yǝⱨuda akisi Ximeonƣa: — Sǝn mening bilǝn billǝ Ⱪanaaniylar bilǝn soⱪuxuxⱪa, manga qǝk taxlinip miras ⱪilinƣan zeminƣa qiⱪsang, mǝnmu sanga qǝk taxlinip miras ⱪilinƣan zeminƣa sǝn bilǝn billǝ qiⱪip soⱪuximǝn, dewidi, Ximeon uning bilǝn billǝ qiⱪti.«Ximeon» — muxu yǝrdǝ Ximeon ⱪǝbilisini kɵrsitidu. «Sǝn mening bilǝn billǝ Ⱪanaaniylar bilǝn soⱪuxuxⱪa, manga qǝk taxlinip miras ⱪilinƣan zeminƣa qiⱪsang,....» — muxu ayǝttiki «sǝn», «mǝn», «manga», «uning» degǝnlǝr ⱪǝbilidiki kɵp adǝmlǝrni kɵristidu.
Yǝⱨuda u yǝrgǝ qiⱪⱪanda, Pǝrwǝrdigar Ⱪanaaniylar wǝ Pǝrizziylǝrni ularning ⱪoliƣa tapxurdi. Xuning bilǝn ular Bezǝk degǝn jayda ularni urup ⱪirip, on ming adimini ɵltürdi. Ular Bezǝktǝ Adoni-Bezǝk degǝn padixaⱨ bilǝn uqrixip ⱪelip, uning bilǝn soⱪuxup Ⱪanaaniylar bilǝn Pǝrizziylǝrni urup ⱪirdi. «Adoni-Bezǝk» — bǝlkim xu padixaⱨning ismi ǝmǝs, bǝlkim uning unwani boluxi mumkin; mǝnisi «Bezǝkning ǝmiri». Adoni-bezǝk ⱪaqti, ular ⱪoƣlap berip, uni tutuwelip, ⱪollirining qong barmiⱪi bilǝn putlirining qong barmiⱪini kesiwǝtti. Xuning bilǝn Adoni-Bezǝk: — Əyni qaƣda ⱪollirining qong barmiⱪi bilǝn putlirining qong barmiⱪi kesiwetilgǝn yǝtmix padixaⱨ dastihinimning tegidiki uwaⱪlarni terip yegǝnidi. Mana ǝmdi Huda mening ⱪilƣanlirimni ɵzümgǝ yandurdi, dedi.
Andin ular uni Yerusalemƣa elip bardi, keyin u xu yǝrdǝ ɵldi.«...Andin ular Adoni-Bezǝkni Yerusalemƣa elip bardi, keyin u xu yǝrdǝ ɵldi» — Yǝⱨuda wǝ Ximeonlarning Adoni-Bezǝkni tirik ⱪalduruxi Musa pǝyƣǝmbǝr wǝ Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning bu taipilǝr toƣrisida tapiliƣiniƣa hilap idi (mǝsilǝn, «Ⱪan.» 7:16, «Yǝ.» 10:40, 11:12).
 
Yǝⱨudalar Yerusalemƣa ⱨujum ⱪilip xǝⱨǝrni ixƣal ⱪildi; ular u yǝrdǝ olturƣuqilarni ⱪiliqlap ⱪirip, xǝⱨǝrgǝ ot ⱪoyuwǝtti.
Andin Yǝⱨudalar qüxüp, taƣliⱪ rayon, jǝnubdiki Nǝgǝw wǝ Xǝfǝlaⱨ oymanliⱪida turuwatⱪan Ⱪanaaniylar bilǝn soⱪuxti.Yǝ. 10:36; 11:21; 15:13
10 Andin Yǝⱨudalar Ⱨebrondiki Ⱪanaaniylarƣa ⱨujum ⱪilip, Xexay, Aⱨiman wǝ Talmaylarni urup ⱪirdi (ilgiri Ⱨebron «Kiriat-Arba» dǝp atilatti). «Xexay, Aⱨiman wǝ Talmaylar» — bu üq adǝm gigant idi («Yǝ.» 15:14).  Yǝ. 15:14 11 Andin ular u yǝrdin qiⱪip, Dǝbirdǝ turuwatⱪanlarƣa ⱨujum ⱪildi (ilgiri Dǝbir «Kiriat-Sǝfǝr» dǝp atilatti).Yǝ. 15:15-19.
 
12 Kalǝb: — Kimki Kiriat-Sǝfǝrgǝ ⱨujum ⱪilip uni alsa, uningƣa ⱪizim Aksaⱨni hotunluⱪⱪa berimǝn, degǝnidi.
13 Kalǝbning ukisi Kenazning oƣli Otniyǝl uni ixƣal ⱪildi, Kalǝb uningƣa ⱪizi Aksaⱨni hotunluⱪⱪa bǝrdi. 14 Wǝ xundaⱪ boldiki, ⱪiz yatliⱪ bolup uning ⱪexiƣa barar qaƣda, erini atisidin bir parqǝ yǝr soraxⱪa ündidi. Aksaⱨ exǝktin qüxüxigǝ Kalǝb uningdin: — Sening nemǝ tǝliping bar? — dǝp soridi.«Aksaⱨ exǝktin qüxüxigǝ Kalǝb uningdin ... soridi» — bu ix sǝl sirliⱪ tuyulidu. Nemixⱪa otniyǝlning ɵzi bu tǝlǝpni ⱪoymaydu? Aksaⱨ toyƣa barƣanda uning atisimu uningƣa ⱨǝmraⱨ bolup barƣan bolsa kerǝk; xuning bilǝn Otniyǝlningkigǝ barƣanda Aksaⱨ ɵzi aldirap ketip biwasitǝ atisiƣa xu tǝlǝpni ⱪoyƣan bolsa kerǝk.
15 U jawab berip: — Meni alaⱨidǝ bir bǝrikǝtligǝysǝn; sǝn manga Nǝgǝwdin ⱪaƣjiraⱪ yǝr bǝrgǝnikǝnsǝn, manga birnǝqqǝ bulaⱪnimu bǝrgǝysǝn, dedi. Xuni dewidi, Kalǝb uningƣa üstün bulaⱪlar bilǝn astin bulaⱪlarni bǝrdi.«sǝn manga Nǝgǝwdin ⱪaƣjiraⱪ yǝr bǝrgǝnikǝnsǝn» — ibraniy tilida pǝⱪǝt «sǝn manga Nǝgǝwdin yǝr bǝrgǝnikǝnsǝn...» deyilidu. Əmǝliyǝttǝ Dǝbir degǝn xǝⱨǝr Nǝgǝwdǝ ǝmǝs (Nǝgǝw Yǝⱨudaning jǝnubiy tǝripidiki qɵllük idi); bǝlki taƣliⱪ rayonda idi. Lekin ǝtrapida su az bolƣaqⱪa, Aksaⱨ xu yǝrni «Nǝgǝwdǝk (demǝk, ⱪaƣjiraⱪ) bir yǝr» dǝp puritidu.
 
16 Musaning ⱪeynatisining ǝwladliri bolƣan Keniylǝr Yǝⱨudaƣa ⱪoxulup «Ⱨormiliⱪ Xǝⱨǝr»din qiⱪip Aradning jǝnub tǝripidiki Yǝⱨuda qɵligǝ berip, xu yǝrdiki hǝlⱪ bilǝn billǝ turƣanidi.«Ⱨormiliⱪ Xǝⱨǝr» — Yerihoning baxⱪa bir nami. Yǝxua Yeriho xǝⱨirini harabǝ ⱪilƣanidi («Yǝ.» 6:24); xunga «Ⱨormiliⱪ Xǝⱨǝr» muxu yǝrdǝ Yerihoning ǝtraplirini kɵrsǝtsǝ kerǝk. «Musaning ⱪeynatisining ǝwladliri bolƣan Keniylǝr Yǝⱨudaƣa ⱪoxulup ... xu yǝrdiki hǝlⱪ bilǝn billǝ turƣanidi» — bu hǝwǝrni berixning sǝwǝbi Keniylǝrning Yǝⱨuda ⱪǝbilisidikilǝrgǝ bolƣan amraⱪliⱪini kɵrsitixtin ibarǝt bolsa kerǝk.
17 Yǝⱨuda bolsa akisi Ximeon bilǝn billǝ berip, Zǝfat xǝⱨiridǝ turuwatⱪan Ⱪanaaniylarni urup ⱪirip, xǝⱨǝrni mutlǝⱪ wǝyran ⱪildi; xuning bilǝn xǝⱨǝrning ismi «Hormaⱨ» dǝp atalƣan.«Ⱨormaⱨ» — buning mǝnisi «wǝyran ⱪilix».
18 Andin Yǝⱨudalar Gaza bilǝn uning ǝtrapini, Axkelon bilǝn uning ǝtrapini, Əkron bilǝn uning ǝtrapini igilidi. 19 Pǝrwǝrdigar Yǝⱨuda bilǝn billǝ bolƣaq, ular taƣliⱪ yurtni mǝƣlup ⱪilip aldi; lekin jilƣidikilǝrni bolsa, ularning tɵmür jǝng ⱨarwiliri bolƣaqⱪa, ularni zeminidin ⱪoƣliwetǝlmidi.«...jilƣidikilǝr» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «... tɵwǝn yurttikilǝr».
20 Ular Musaning buyruƣinidǝk Ⱨebronni Kalǝbkǝ bǝrdi. Xuning bilǝn Kalǝb Anakning üq oƣlini u yǝrdin ⱪoƣliwǝtti.Qɵl. 14:24; Yǝ. 14:13
 
21 Lekin Binyaminlar bolsa Yerusalemda olturuwatⱪan Yǝbusiylarni ⱪoƣlap qiⱪiriwetǝlmidi; xunga ta bügüngiqǝ Yǝbusiylar Binyaminlar bilǝn Yerusalemda billǝ turmaⱪta.
 
22 Yüsüpning jǝmǝti Bǝyt-Əlgǝ ⱨujum ⱪildi; Pǝrwǝrdigar ular bilǝn billǝ idi. 23 Yüsüpning jǝmǝti Bǝyt-Əlning ǝⱨwalini bilip kelixkǝ qarliƣuqilarni ǝwǝtti (ilgiri xǝⱨǝrning nami Luz idi). Yar. 28:19 24 Qarliƣuqilar xǝⱨǝrdin bir kixining qiⱪip keliwatⱪinini bayⱪap uningƣa: — Xǝⱨǝrgǝ kiridiƣan yolni bizgǝ kɵrsitip ⱪoysang, sanga xapaǝt kɵrsitimiz, — dedi.
25 Xuning bilǝn xu kixi xǝⱨǝrgǝ kiridiƣan yolni ularƣa kɵrsitip ⱪoydi. Ular berip xǝⱨǝrdikilǝrni urup ⱪiliqlidi; lekin u adǝm bilǝn ailisidikilǝrni aman ⱪoydi. «... xu kixi xǝⱨǝrgǝ kiridiƣan yolni ularƣa kɵrsitip ⱪoydi» — Yüsüpning jǝmǝtidikilǝr xǝⱨǝrni alliⱪaqan ⱪorxiwalƣanidi; bu kixi xǝⱨǝrgǝ kiridiƣan mǝhpiy yolni kɵrsitip ⱪoyƣan ohxaydu. 26 U adǝm keyin Ⱨittiylarning zeminiƣa berip, xu yǝrdǝ bir xǝⱨǝr bǝrpa ⱪilip, namini Luz dǝp atidi. Ta bügüngiqǝ uning nami xundaⱪ atalmaⱪta.
27 Lekin Manassǝⱨlǝr bolsa Bǝyt-Xeanni wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ kǝntlǝrni, Taanaⱪni wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ kǝntlǝrni ixƣal ⱪilmidi; ular Dor wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ kǝntlǝrdiki hǝlⱪni, Ibleam wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ kǝntlǝrdiki hǝlⱪni, Megiddo wǝ uningƣa ⱪaraxliⱪ kǝntlǝrdiki hǝlⱪni ⱪoƣliwǝtmidi, zeminni almidi; Ⱪanaaniylar xu zeminda turuwerixkǝ bǝl baƣliƣanidi. «Manassǝⱨlǝr» — oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, Yüsüp ⱪǝbilisi Manassǝⱨ ⱪǝbilisi wǝ Əfraim ⱪǝbilisi dǝp ikkigǝ bɵlünǝtti.  Yǝ. 17:11, 12 28 Israil barƣanseri küqǝygǝqkǝ Ⱪanaaniylarni ɵzlirigǝ ⱨaxarqi ⱪilip beⱪindurdi, lekin ularni ɵz yǝrliridin pütünlǝy ⱪoƣliwǝtmidi.
29 Əfraimlarmu Gǝzǝrdǝ turuwatⱪan Ⱪanaaniylarni ⱪoƣliwǝtmidi; xuning bilǝn Ⱪanaaniylar Gǝzǝrdǝ ular bilǝn billǝ turiwǝrdi.«Əfraimlarmu...» — yuⱪiriⱪi 27-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng. Yüsüp ⱪǝbilisi Manassǝⱨ ⱪǝbilisi wǝ Əfraim ⱪǝbilisi dǝp ikkigǝ bɵlünǝtti.  Yǝ. 16:10
 
30 Zǝbulun nǝ Ⱪitronda turuwatⱪanlarni nǝ Naⱨalolda turuwatⱪanlarni ⱪoƣliwǝtmidi; xuning bilǝn Ⱪanaaniylar ularning arisida olturaⱪlixip, ularƣa ⱨaxarqi mǝdikar boldi.«Naⱨalol» — yaki «Naⱨalal».
 
31 Axir bolsa nǝ Akkoda turuwatⱪanlarni nǝ Zidonda turuwatⱪanlarni ⱪoƣliwǝtmidi, xundaⱪla Aⱨlab, Aⱪzib, Ⱨǝlbaⱨ, Afǝk Rǝⱨoblarda turuwatⱪanlarnimu ⱪoƣliwǝtmidi. «Afǝk» — yaki «Afik». 32 Xuning bilǝn Axirlar xu zeminda turuwatⱪanlarning arisida, yǝni Ⱪanaaniylarning arisida olturaⱪlixip ⱪaldi; ular Ⱪanaaniylarni ɵz yeridin ⱪoƣliwǝtmidi.
33 Naftalilar nǝ Bǝyt-Xǝmǝxtǝ turuwatⱪanlarni nǝ Bǝyt-Anatta turuwatⱪanlarni ⱪoƣliwǝtmidi; xuning bilǝn ular xu zeminda turuwatⱪanlarning arisida, yǝni Ⱪanaaniylarning arisida olturaⱪlixip ⱪaldi; Bǝyt-Xǝmǝx wǝ Bǝyt-Anattiki hǝlⱪ ularƣa ⱨaxarqi mǝdikar boldi.
34 Amoriylar Danlarni taƣliⱪ rayonƣa mǝjburiy ⱨǝydǝp qiⱪiriwetip, ularni jilƣa-tüzlǝnglikkǝ qüxüxkǝ yol ⱪoymidi. 35 Amoriylar Ⱨǝrǝs teƣi, Ayjalon wǝ Xaalbimda turuwerixkǝ niyǝt baƣliƣanidi; lekin Yüsüp jǝmǝtining ⱪoli küqǝygǝndǝ, Ⱪanaaniylar ularƣa ⱨaxarqi mǝdikar boldi. 36 Amoriylarning qegrisi bolsa «Seriⱪ Exǝk dawini»din ⱪoram texiƣa ɵtüp yuⱪiri tǝripigǝ baratti.«Seriⱪ Exǝk dawini» — bǝzidǝ (ibraniy tiliƣa ǝgixip) «Akrabbim dawini» dǝp atilidu. ⱪoram texi» — yaki «Sela». «Amoriylarning qegrisi ... «Seriⱪ Exǝk dawini»din ⱪoram texiƣa ɵtüp yuⱪiri tǝripigǝ baratti» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Amoriylarning qegrisi bolsa «Seriⱪ Exǝk dawini»diki ⱪoram texidin tartip yuⱪiri tǝripigǝ baratti».
 
 

1:1 «Wǝ Yǝxua wapat bolƣandin keyin xundaⱪ boldiki...» — muxu jümlǝ «Wǝ» degǝn sɵz bilǝn baxlinip, «Batur Ⱨakimlar» degǝn kitabning «Yǝxua» degǝn kitab bilǝn ziq baƣlanƣanliⱪini kɵrsitidu. «Yǝxua» 24:33-ayǝtni kɵrüng. Mǝzkur kitab «Yǝxua» degǝn kitabning dawamidur.

1:1 Ⱨak. 20:18

1:2 «Yǝⱨuda» — muxu yǝrdǝ Yǝⱨuda ⱪǝbilisini kɵrsitidu.

1:3 «Ximeon» — muxu yǝrdǝ Ximeon ⱪǝbilisini kɵrsitidu. «Sǝn mening bilǝn billǝ Ⱪanaaniylar bilǝn soⱪuxuxⱪa, manga qǝk taxlinip miras ⱪilinƣan zeminƣa qiⱪsang,....» — muxu ayǝttiki «sǝn», «mǝn», «manga», «uning» degǝnlǝr ⱪǝbilidiki kɵp adǝmlǝrni kɵristidu.

1:5 «Adoni-Bezǝk» — bǝlkim xu padixaⱨning ismi ǝmǝs, bǝlkim uning unwani boluxi mumkin; mǝnisi «Bezǝkning ǝmiri».

1:7 «...Andin ular Adoni-Bezǝkni Yerusalemƣa elip bardi, keyin u xu yǝrdǝ ɵldi» — Yǝⱨuda wǝ Ximeonlarning Adoni-Bezǝkni tirik ⱪalduruxi Musa pǝyƣǝmbǝr wǝ Yǝxua pǝyƣǝmbǝrning bu taipilǝr toƣrisida tapiliƣiniƣa hilap idi (mǝsilǝn, «Ⱪan.» 7:16, «Yǝ.» 10:40, 11:12).

1:9 Yǝ. 10:36; 11:21; 15:13

1:10 «Xexay, Aⱨiman wǝ Talmaylar» — bu üq adǝm gigant idi («Yǝ.» 15:14).

1:10 Yǝ. 15:14

1:11 Yǝ. 15:15-19.

1:14 «Aksaⱨ exǝktin qüxüxigǝ Kalǝb uningdin ... soridi» — bu ix sǝl sirliⱪ tuyulidu. Nemixⱪa otniyǝlning ɵzi bu tǝlǝpni ⱪoymaydu? Aksaⱨ toyƣa barƣanda uning atisimu uningƣa ⱨǝmraⱨ bolup barƣan bolsa kerǝk; xuning bilǝn Otniyǝlningkigǝ barƣanda Aksaⱨ ɵzi aldirap ketip biwasitǝ atisiƣa xu tǝlǝpni ⱪoyƣan bolsa kerǝk.

1:15 «sǝn manga Nǝgǝwdin ⱪaƣjiraⱪ yǝr bǝrgǝnikǝnsǝn» — ibraniy tilida pǝⱪǝt «sǝn manga Nǝgǝwdin yǝr bǝrgǝnikǝnsǝn...» deyilidu. Əmǝliyǝttǝ Dǝbir degǝn xǝⱨǝr Nǝgǝwdǝ ǝmǝs (Nǝgǝw Yǝⱨudaning jǝnubiy tǝripidiki qɵllük idi); bǝlki taƣliⱪ rayonda idi. Lekin ǝtrapida su az bolƣaqⱪa, Aksaⱨ xu yǝrni «Nǝgǝwdǝk (demǝk, ⱪaƣjiraⱪ) bir yǝr» dǝp puritidu.

1:16 «Ⱨormiliⱪ Xǝⱨǝr» — Yerihoning baxⱪa bir nami. Yǝxua Yeriho xǝⱨirini harabǝ ⱪilƣanidi («Yǝ.» 6:24); xunga «Ⱨormiliⱪ Xǝⱨǝr» muxu yǝrdǝ Yerihoning ǝtraplirini kɵrsǝtsǝ kerǝk. «Musaning ⱪeynatisining ǝwladliri bolƣan Keniylǝr Yǝⱨudaƣa ⱪoxulup ... xu yǝrdiki hǝlⱪ bilǝn billǝ turƣanidi» — bu hǝwǝrni berixning sǝwǝbi Keniylǝrning Yǝⱨuda ⱪǝbilisidikilǝrgǝ bolƣan amraⱪliⱪini kɵrsitixtin ibarǝt bolsa kerǝk.

1:17 «Ⱨormaⱨ» — buning mǝnisi «wǝyran ⱪilix».

1:19 «...jilƣidikilǝr» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «... tɵwǝn yurttikilǝr».

1:20 Qɵl. 14:24; Yǝ. 14:13

1:23 Yar. 28:19

1:25 «... xu kixi xǝⱨǝrgǝ kiridiƣan yolni ularƣa kɵrsitip ⱪoydi» — Yüsüpning jǝmǝtidikilǝr xǝⱨǝrni alliⱪaqan ⱪorxiwalƣanidi; bu kixi xǝⱨǝrgǝ kiridiƣan mǝhpiy yolni kɵrsitip ⱪoyƣan ohxaydu.

1:27 «Manassǝⱨlǝr» — oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, Yüsüp ⱪǝbilisi Manassǝⱨ ⱪǝbilisi wǝ Əfraim ⱪǝbilisi dǝp ikkigǝ bɵlünǝtti.

1:27 Yǝ. 17:11, 12

1:29 «Əfraimlarmu...» — yuⱪiriⱪi 27-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng. Yüsüp ⱪǝbilisi Manassǝⱨ ⱪǝbilisi wǝ Əfraim ⱪǝbilisi dǝp ikkigǝ bɵlünǝtti.

1:29 Yǝ. 16:10

1:30 «Naⱨalol» — yaki «Naⱨalal».

1:31 «Afǝk» — yaki «Afik».

1:36 «Seriⱪ Exǝk dawini» — bǝzidǝ (ibraniy tiliƣa ǝgixip) «Akrabbim dawini» dǝp atilidu. ⱪoram texi» — yaki «Sela». «Amoriylarning qegrisi ... «Seriⱪ Exǝk dawini»din ⱪoram texiƣa ɵtüp yuⱪiri tǝripigǝ baratti» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Amoriylarning qegrisi bolsa «Seriⱪ Exǝk dawini»diki ⱪoram texidin tartip yuⱪiri tǝripigǝ baratti».