□45:1 «Pǝrwǝrdigar Ɵzi «mǝsiⱨ ⱪilƣini»ƣa .... Ɵzi ong ⱪolidin tutup yɵligǝn Ⱪorǝxkǝ mundaⱪ dǝydu: —» — «Pǝrwǝrdigarning mǝsiⱨ ⱪilƣini» (yaki «Pǝrwǝrdigarning mǝsiⱨligini») — Hudaning yolyoruⱪi bilǝn Israilƣa yengi bir padixaⱨ bekitix üqün uning bexiƣa kaⱨin yaki pǝyƣǝmbǝr tǝripidin zǝytun meyi sürülüxi kerǝk idi. Muxu murasim «mǝsiⱨ ⱪilinix» deyilǝtti; xu qaƣdin baxlap xu padixaⱨ «Hudaning mǝsiⱨ ⱪilƣini» dǝp atilatti. Muxu atalƣuni Ⱪorǝxkǝ ⱪarita ixlǝtkǝndǝ Huda Israillarƣa: «U Mǝn silǝr üqün tallap bekitkǝn padixaⱨ bolidu» dǝydu. Biraⱪ Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning dǝwridikilǝrdin kɵp adǝm: «Ⱪorǝx Yǝⱨudiylardin bolmaydu; xunga u kǝlgüsidǝ bizni Babildin ⱪutⱪuzup ⱪoyuwǝtsimu, biz yǝnila mǝlum bir imperiyǝgǝ beⱪindi boliwerimiz» dǝp, muxu bexarǝtni ⱪǝt’iy ⱪobul ⱪilmaytti. Ular yǝnǝ: «Hudaning Ɵz wǝdisi boyiqǝ Dawut padixaⱨning bir ǝwladi arⱪiliⱪ bizni ⱪutⱪuzuxi kerǝk» wǝ «Huda bizni pütünlǝy mustǝⱪil ⱪilixi kerǝk» deyixi mumkin. Huda dǝrwǝⱪǝ ularƣa xundaⱪ wǝdǝ bǝrgǝnidi (mǝsilǝn 7-, 9-, 32-bablarda) biraⱪ u awwal Ⱪorǝx arⱪiliⱪ Yǝⱨudiylarni Babildin ⱪutⱪuzmaⱪqi bolsa, muxu pilanidin gumanlinix yaki narazi bolux uningƣa asiyliⱪ ⱪilƣanƣa barawǝr. Tɵwǝndiki (9-13-ayǝt) seƣiz layning ɵzini xǝkillǝndürgüqisigǝ «Sǝn mǝndin nemǝ yasaysǝn?!» degini dǝl muxu kixilǝrning pozitsiyisidur. «Mǝn ... «ⱪox ⱪanatliⱪ dǝrwazilar»ni uning aldida eqip berimǝn» — ⱪǝdimki hatirilǝrgǝ asaslanƣanda, Babil xǝⱨirining dangⱪi qiⱪⱪan bir «ⱪox ⱪanatliⱪ dǝrwaza»si bar idi. Babil yiⱪitilƣanda, bu ⱪox ⱪanatliⱪ dǝwraza Ⱪorǝxkǝ eqildi.

□45:3 «Mǝn... sanga ⱪarangƣuluⱪtiki gɵⱨǝrlǝrni,... berimǝn; xuning bilǝn ɵzünggǝ isim ⱪoyup seni qaⱪirƣuqini, yǝni Mǝn Pǝrwǝrdigarni Israilning Hudasi dǝp bilip yetisǝn» — dǝrwǝⱪǝ, Ⱪorǝxning ⱪilƣan uruxliri tosalƣuƣa uqrimay naⱨayiti rawan, adǝmlǝrni ⱨǝyran ⱪalduridiƣan dǝrijidǝ tez bolƣan. Xuning bilǝn ⱪisⱪa waⱪit iqidǝU nurƣun mal-mülüklǝrni olja ⱪilip ⱪolƣa kǝltürgǝn. Bexarǝttǝ muxu ixlar (Ⱪorǝx ɵzi bilmigǝn ⱨalda) Hudaning yoxurun yardimidǝ ⱪilinidu, deyilidu. Ⱪorǝx ɵzi toƣruluⱪ muxu bexarǝtni oⱪuƣandin keyin, Pǝrwǝrdigarning ⱨǝⱪiⱪiy Huda, xundaⱪla Israilning Hudasi ikǝnlikini bilixi kerǝk idi.

■45:5 Ⱪan. 4:35,39; 32:39; Yǝx. 44:8

□45:8 «I asmanlar, yuⱪiridin yaƣdurup beringlar, bulutlarmu ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ tɵküp bǝrsun; yǝr-zemin eqilsun...» — bu sɵzlǝr bǝlkim Israil wǝ dunyaning (Ⱪorǝx ⱪilƣan ixlirining türtkisidǝ) Hudaƣa ixinip, yahxi mewǝ berix üqün ⱪilƣan duasi boluxi kerǝk.

■45:9 Yǝr. 18:6; Rim. 9:20

□45:13 «Mǝn uni ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn turƣuzƣan, uning barliⱪ yollirini tüz ⱪildim» — muxu ayǝttiki «uni», «uning», «u» bolsa Ⱪorǝx, ǝlwǝttǝ. Bexarǝt uning ⱨeq nemini sorimayla Babilda sürgün bolƣan Yǝⱨudiy hǝlⱪni ⱪoyup beridiƣanliⱪini aldin’ala eytidu.

■45:13 2Tar. 36:22; Əzra 1:1; Yǝx. 44:28; Ibr. 11:10

□45:14 «Misirning mǝⱨsulatliri, Efiopiyǝning wǝ egiz boyluⱪlar bolƣan Sabiyliⱪlarning malliri sanga ɵtidu; ular ...sanga ǝgixip mangidu; ɵzliri kixǝn-zǝnjirlǝngǝn peti sǝn tǝrǝpkǝ ɵtidu» — yuⱪiriⱪi ayǝtlǝrgǝ ⱪariƣanda muxu wǝⱪǝ Ⱪorǝxning ix-paaliyǝtlirining ahirⱪi bir nǝtijisi boluxi kerǝk. Efiopiyǝ wǝ Sabiya ǝslidǝ Misirƣa beⱪinƣan bolup, xübⱨisizki, Yǝxaya yǝnǝ «Misirdin qiⱪix» degǝn wǝⱪǝni kɵzdǝ tutidu. Demǝk, Israilni sürgün ⱪilƣanlar ɵz ihtiyari bilǝn Israilƣa beⱪindi bolmaⱪqi bolidu. Bǝzi xǝrⱨqilǝr, muxu bexarǝtni «Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr»ning Əysa Mǝsiⱨni ɵz Ⱪutⱪuzƣuqisi dǝp etirap ⱪilixi, xundaⱪla ularning Israilning «ⱪaldisi»i bolƣan ⱨǝⱪiⱪiy jamaitigǝ ⱪoxuluxi bilǝn ǝmǝlgǝ axurulƣan, dǝp ⱪaraydu. Yǝnǝ bir kɵzⱪarax bolsa, muxu ixlar ahirⱪi zamanda Yǝⱨudiylar Hudaning ⱪexiƣa ⱪaytⱪandin keyin yüz beridu, dǝydu. Bizningqǝ ⱨǝr ikkisining toƣriliⱪi bar.

□45:15 «I Israilning Hudasi, Nijatkar, dǝrⱨǝⱪiⱪǝt Ɵzini yoxuruwalƣuqi bir Tǝngridursǝn!» — muxu sɵz bǝlkim Israillarning Hudaning sirliⱪ yolliriƣa, yǝni «Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr»ning ɵzlirigǝ beⱪinƣanliⱪiƣa ⱪarap ⱨǝyran ⱪelip degǝn gepidur.

■45:16 Yǝx. 44:11

□45:17 «Ular ⱨǝmmisi istisnasiz hijil bolup, xǝrmǝndǝ bolidu; mǝbudni yasiƣanlar xǝrmǝndǝ bolup, birliktǝ ketip ⱪalidu; Israil bolsa Pǝrwǝrdigar tǝripidin mǝnggülük nijat-ⱪutulux bilǝn ⱪutⱪuzulidu....» — muxu sɵzlǝrgǝ (16-17-ayǝtlǝrgǝ) ⱪariƣanda, kixilǝr kǝlgüsidǝ mutlǝⱪ ikki hilƣa, yǝni Hudaƣa tayinip itaǝt ⱪilidiƣanlarƣa wǝ butlarƣa bax uridiƣanlarƣa bɵlünüp ketidu.

■45:18 Yǝx. 42:5; 45:5,14

□45:19 «Mǝn Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪ sɵzlǝymǝn» — ibraniy tilida «Mǝn Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪni sɵzlǝymǝn». «Mǝn Yaⱪupⱪa: «Meni izdixinglar biⱨudilik» degǝn ǝmǝsmǝn; Mǝn Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪ sɵzlǝymǝn, tüz gǝp ⱪilimǝn» — muxu ayǝt bǝlkim 15-ayǝttiki «Ɵzini yoxuruwalƣuqi Hudadursǝn» deginigǝ ⱪarita eytⱪan siliⱪ bir tǝnbiⱨ boluxi mumkin. Qünki kɵrginimizdǝk, Huda alliburun (bolupmu Yǝxaya arⱪiliⱪ) Ɵzining ⱪutulux-nijatliⱪini «Pǝrwǝrdigarning ⱪuli arⱪiliⱪ» pütkül dunyaƣa sunmaⱪqi bolƣanliⱪini kɵp ⱪetim oquⱪ-axkara eytⱪan!

■45:19 Ⱪan. 30:11

□45:20 «Əllǝrdin ⱪaqⱪanlar» — ularning nemixⱪa yaki nemidin ⱪaqⱪanliⱪi muxu yǝrdǝ deyilmidi. Biraⱪ 24-ayǝtkǝ ⱪariƣanda, insaniyǝt (ahirⱪi zamanda) ikki ⱪisimƣa, yǝni Hudaƣa tayanƣanlar ⱨǝm Hudaƣa ɵq bolƣanlarƣa bɵlünüp ketidu; xuning bilǝn Hudaƣa ɵq bolƣanlarHudani sɵygǝnlǝrgǝ ziyankǝxlik ⱪilixi mumkin; uningdin sirt Hudaƣa ixǝngǝnlǝr: «Hudaning jazasi hudasizlarning bexiƣa qüxǝy dǝp ⱪaldi» — dǝp ⱪarap, ularning arisidin ⱪeqiximiz kerǝk dǝp oylaydiƣan bolsa kerǝk.

■45:20 Yǝx. 44:18,19

□45:21 «Kim muxu ixni ⱪǝdimdinla jakarliƣanidi?» — «muxu ix» xübⱨisizki, Hudaning Israilni ⱪutⱪuzuxi bilǝn, U «Yǝⱨudiy ǝmǝs»lǝrgǝ ⱪutⱪuzulux pursitini, xundaⱪla Israil bilǝn billǝ bǝhtlik bolux imkaniyitini tǝng yǝtküzidiƣanliⱪini kɵrsitidu (22-24-ayǝt).

■45:21 Yǝx. 41:22,26,27; 43:9,10; 45:5,14,18

■45:23 Rim. 4:11; Fil. 2:10

□45:24 «Xu qaƣda: «Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ wǝ küq bolsa pǝⱪǝt Pǝrwǝrdigardidur» — deyilidu, ... ƣaljirlixip uningƣa ƣǝzǝplǝngǝnlǝrning ⱨǝmmisi xǝrmǝndǝ bolidu» — yǝnǝ kɵrimizki, dunya ikki bɵlümgǝ ayrilidiƣan ohxaydu. Biri bolsa, ƣaljirlixip Hudaƣa mutlǝⱪ ⱪarxi turidiƣanlar; ikkinqisi, Israil, jümlidin ɵzlirigǝ beⱪinip, ular bilǝn bir bolƣan, Israil bilǝn billǝ ⱪutⱪuzulƣan Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr bolidu.

■45:24 Yǝx. 41:11