44
Dawami
Biraⱪ ⱨazir, i Yaⱪup Mening ⱪulum,
I Mening talliƣinim Israil, angla! —Yǝx. 41:8; 43:5; Yǝr. 30:10; 46:27
Seni yasiƣan, baliyatⱪudin tartipla seni xǝkillǝndürgǝn, sanga yardǝmdǝ bolƣuqi Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —
«Ⱪorⱪma, i Mening ⱪulum Yaⱪup,
I Mening talliƣinim «Yǝxurun», ⱪorⱪma!«Yǝxurun» — Huda Israilƣa ⱪoyƣan bir «lǝⱪǝm». Mǝnisi «Mening durus bolƣuqim».
Qünki Mǝn ussap kǝtkǝnning üstigǝ suni,
Ⱪaƣjiraⱪ yǝrning üstigǝ kǝlkünlǝrni ⱪuyup berimǝn;
Nǝsling üstigǝ Roⱨimni,
Pǝrzǝntliring üstigǝ bǝrikitimni ⱪuyimǝn;Yǝx. 35:7; Yo. 2:28,29; Yⱨ. 7:38; Ros. 2:18
Ular yumran qɵplǝr arisidin,
Eriⱪ-ɵstǝnglǝr boyidiki mǝjnun tallardǝk ɵsidu;
Birsi: «Mǝn Pǝrwǝrdigarƣa tǝwǝmǝn» — dǝydu,
Yǝnǝ birsi bolsa Yaⱪupning ismi bilǝn ɵzini ataydu;
Yǝnǝ baxⱪa birsi ⱪoli bilǝn: «Mǝn Pǝrwǝrdigarƣa tǝwǝmǝn» dǝp yazidu,
Xundaⱪla Israilning ismini ɵzining ismigǝ yandax ⱪoxidu. «Birsi: «Mǝn Pǝrwǝrdigarƣa tǝwǝmǝn» — dǝydu... Yǝnǝ baxⱪa birsi ⱪoli bilǝn: «Mǝn Pǝrwǝrdigarƣa tǝwǝmǝn» dǝp yazidu...» — ⱨazir Hudaning «süküt ⱪilƣan» guwaⱨqilirining tili qiⱪip, gǝp ⱪilixⱪa baxlaydu. Ularning ⱨǝmmisi bir-birlǝp Hudaning meⱨir-muⱨǝbbitini bexidin ɵtküzgǝn boluxi mumkin.
Israilning padixaⱨi Pǝrwǝrdigar,
Yǝni Israilning ⱨǝmjǝmǝt-ⱪutⱪuzƣuqisi, samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —
«Mǝn bolsam Tunji ⱨǝm Ahiridurmǝn;
Mǝndin baxⱪa ⱨeq ilaⱨ yoⱪtur.Yǝx. 41:4; 48:12; Wǝⱨ. 1:8,17; 22:13
Ⱪeni, kim Mening ⱪǝdimki hǝlⱪimni tiklǝp bekitkinimdǝk bir ixni jakarlap, aldin’ala bayan ⱪilip, andin uni Mening aldimƣa Mǝndǝk tiklǝp ⱪoyalaydu?
Ⱪeni, kim keyinki ixlarni, kǝlgüsidǝ bolidiƣan ixlarni aldin’ala bayan ⱪilalisun!«Mening ⱪǝdimki hǝlⱪim» — Hudaning hǝlⱪi Israildur.
Huda awwal Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ: «Mǝn Yaⱪup jǝmǝtidikilǝrni (yǝni Israilni) Misirdin ⱪutⱪuzimǝn, andin ular Manga tǝwǝ bir hǝlⱪ bolidu» — dǝp «jakarliƣan». U ixlǝtmǝkqi bolƣan ⱪutⱪuzux yolini awwal Musaƣa uⱪturup «bayan ⱪilƣan»; andin ⱨǝmmǝ bayanliriƣa ǝmǝl ⱪilip ularni yengi bir hǝlⱪ boluxⱪa «tiklǝp bekitkǝn».
Buni: «...ⱪǝdimki hǝlⱪimni tikliginimdin tartip...» dǝp tǝrjimǝ ⱪilix mumkinqilikimu bar, biraⱪ bizningqǝ yuⱪiriⱪi tǝrjimisi aldi-kǝynidiki gǝplǝrgǝ mas kelidu. «ⱪeni, kim keyinki ixlarni, kǝlgüsidǝ bolidiƣan ixlarni aldin’ala bayan ⱪilalisun!» — mǝbudlar undaⱪ ⱪilalaydiƣan bolsa ɵzining «ilaⱨ» ikǝnlikini ispatliƣan bolatti, ǝlwǝttǝ.
Ⱪorⱪmanglar, sarasimigǝ qüxüp kǝtmǝnglǝr!
Mǝn ilgiri muxularni silǝrgǝ anglitip, aldin bayan ⱪilƣan ǝmǝsmu?
Muxu toƣruluⱪ silǝr Mening guwaⱨqilirimdursilǝr.
Mǝndin baxⱪa ilaⱨ barmu? Bǝrⱨǝⱪ, baxⱪa Ⱪoram Tax yoⱪ; ⱨeqbiridin hǝwirim yoⱪtur. «Mǝn ilgiri muxularni silǝrgǝ anglitip...» —Ibraniy tilida «Mǝn ilgiri muxularni sanga anglitip...».  Ⱪan. 4:35,39; 32:39; 1Sam. 2:2; Yǝx. 45:21
Oyulƣan mǝbudni xǝkillǝndürgǝnlǝrning ⱨǝmmisining ǝⱨmiyiti yoⱪ;
Ularning ǝtiwarliƣan nǝrsilirining ⱨeq paydisi yoⱪtur;
Muxularƣa bolƣan «guwaⱨqilar» bolsa, ɵzliri ⱪariƣu, ⱨeqnemini bilmǝs;
Dǝrwǝⱪǝ nǝtijisi ularning ɵzlirigǝ xǝrmǝndiliktur.
10 Kim bir «ilaⱨ»ni xǝkillǝndürgǝn bolsa,
Ⱨeq paydisi yoⱪ bir mǝbudni ⱪuyƣan, halas!
11 Mǝbudning barliⱪ ⱨǝmraⱨliri xǝrmǝndǝ bolidu;
Mǝbudni yasiƣuqilar bolsa adǝmdur, halas;
Ularning ⱨǝmmisi yiƣilip, ornidin turup kɵrsun,
Ular ⱪorⱪuxup, xǝrmǝndiqiliktǝ ⱪalidu.«Ularning ⱨǝmmisi yiƣilip, ornidin turup kɵrsun, ular ⱪorⱪuxup, xǝrmǝndiqiliktǝ ⱪalidu» — Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning sɵzining ikki mǝnisi bar boluxi mumkin: — (a) ular pǝⱪǝt muxu mǝbudni birliktǝ obdan kɵrüp baⱪsila, ɵzlirining ǝhmǝⱪliⱪini ⱨes ⱪilip Hudadin ⱪorⱪup xǝrmǝndǝ bolidu; (ǝ) ⱪiyamǝt künidǝ ular ornidin turup ⱨesabini tapxuruxi kerǝk; xu qaƣda ular ⱪorⱪup xǝrmǝndǝ bolidu.  Zǝb. 97:7; Yǝx. 1:29; 42:17; 45:16
12 Mana tɵmürqi saymanlirini ⱪoliƣa elip,
Qoƣlar üstidǝ muxu nǝrsini bazƣanliri bilǝn soⱪup xǝkillǝndüridu;
Andin u küqlük ⱪoli bilǝn uningƣa ixlǝydu;
Biraⱪ uning ⱪorsiⱪi eqip maƣduridin ⱪalidu;
Su iqmǝy u ⱨalsizlinip ketidu.Yǝr. 10:3
13 Yaƣaqqi bolsa yaƣaq üstigǝ ɵlqǝx yipini tartidu;
U ⱪǝlǝm bilǝn üstigǝ ǝndizǝ sizidu;
Uni rǝndǝ bilǝn rǝndilǝydu;
U yǝnǝ pǝrka bilǝn sizip jijaydu;
Ahirda u uni adǝmning güzǝllikigǝ ohxitip insan tǝⱪi-turⱪini xǝkillǝndüridu;
Xuning bilǝn u ɵydǝ turuxⱪa tǝyyar ⱪilinidu.
14 Mana u bir küni ɵzi üqün kedir dǝrǝhlirini kesixkǝ qiⱪidu!
(U ǝslidǝ arqa wǝ dub dǝrǝhlirini elip ɵzi üqün ormanliⱪ arisiƣa tikip qong ⱪilƣanidi;
U ⱪariƣaymu tikkǝnidi, yamƣur uni ündürdi).
15 Muxu yaƣaqlardin otun elinidu;
Birsi uningdin elip, issinidu;
Mana, u ot yeⱪip, nan yeⱪiwatidu;
U yǝnǝ uningdin elip bir ilaⱨni yasaydu ⱨǝm uningƣa ibadǝt ⱪilidu;
Uni oyulƣan mǝbud ⱪilip uningƣa bax uridu.
16 Demǝk, yerimini otta kɵydüriwetidu;
Yerimi bilǝn gɵx yǝydu;
U kawab ⱪilip ⱪanƣuqǝ yǝydu;
Bǝrⱨǝⱪ, u issinip, ɵz-ɵzigǝ: —
«Aⱨ, raⱨǝtlinip issindimmǝn, otni kɵrüwatimǝn!» — dǝydu.
17 Biraⱪ ⱪalƣini bilǝn u bir ilaⱨni yasaydu;
Bu uning mǝbudi bolidu;
U uning aldiƣa yiⱪilip ibadǝt ⱪilidu;
U uningƣa dua ⱪilip: «Meni ⱪutⱪuzƣaysǝn;
Qünki sǝn mening ilaⱨimdursǝn» — dǝydu.«Biraⱪ ⱪalƣini bilǝn u bir ilaⱨni yasaydu; bu uning mǝbudi bolidu» — ǝslidǝ bu kixi butni yasax koyida ǝmǝs idi. Tasadipiyliⱪtin yaƣaqtin exip ⱪalƣinini ixlitip but yasaydu. Əng ƣǝlitǝ ix xuki, u Yǝxaya tǝswirligǝndǝk, ɵzining oylimayla ⱪilƣan bir nǝrsisigǝ, yǝni «tasadipiyliⱪtin» bolƣan bir nǝrsisigǝ ixinidu.
18 Bu kixilǝr ⱨeq bilmǝydu, ⱨeq qüxǝnmǝydu;
Qünki u ularni kɵrmisun dǝp kɵzlirini,
Ularni qüxǝnmisun dǝp kɵnglini suwaⱪ bilǝn suwiwǝtkǝn.«Bu kixilǝr ⱨeq bilmǝydu, ⱨeq qüxǝnmǝydu; qünki u ularni kɵrmisun dǝp kɵzlirini ularni qüxǝnmisun dǝp kɵnglini suwaⱪ bilǝn suwiwǝtkǝn» — bu ayǝttiki «u» bolsa, yaki Hudaning Ɵzi yaki muxu butni kɵrsitidu. Butni kɵrsǝtsǝ, butning kǝynidǝ bir jin-xǝytan bar demǝkqi. Bizningqǝ muxu mǝnisi eⱨtimalƣa yeⱪin.
Bǝzilǝr dǝrwǝⱪǝ «butpǝrǝslǝr heq bilmǝydu, heq qüxǝnmǝydu» dǝp etirap ⱪilsimu, yǝnila tiltumar ⱪatarliⱪlarni ixlitip Hudani ⱨaⱪarǝtlǝydu.
19 Ulardin ⱨeqbiridǝ muxularni kɵngligǝ kǝltürüp: —
«Yaƣaqning yerimini mǝn otta kɵydürdüm,
Yerimining qoƣliri üstidǝ mǝn nan yaⱪtim;
Mǝn kawabmu ⱪilip yǝwaldim;
Ⱪalƣinini bir lǝnǝtlik nǝrsǝ ⱪilamtim?
Mǝn bir parqǝ yaƣaqⱪa bax uramtim!» — degudǝk ⱨeq bilim yaki yorutulux yoⱪtur.
20 Uning yegini küllǝrdur!
Uning kɵngli eziⱪturulƣan! U ɵz-ɵzini azdurdi!
Xuning bilǝn u ɵzining jenini ⱪutⱪuzalmaydu,
Yaki: «Mening ong ⱪolumda bir sahtiliⱪ bar ǝmǝsmu?» — deyǝlmǝydu.«mening ong ⱪolumda bir sahtiliⱪ bar ǝmǝsmu?» — «bir sahtiliⱪ» mǝbudining ɵzini kɵrsitixi mumkin.
21 Muxu ixlarni esingdǝ tut, i Yaⱪup,
I Israil, qünki sǝn Mening ⱪulumdursǝn;
Mǝn seni yasap xǝkillǝndürdüm;
Sǝn Mening ⱪulumdursǝn, i Israil,
Sǝn Mening esimdin ⱨeq qiⱪmaysǝn!
22 Itaǝtsizlikliringni bulutni ɵqürüwǝtkǝndǝk,
Gunaⱨliringni tumanni ɵqürüwǝtkǝndǝk ɵqürüwǝttim;
Mening yenimƣa ⱪaytip kǝl;
Qünki Mǝn seni ⱨǝmjǝmǝtlik ⱪilip ⱨɵrlükkǝ setiwaldim.
23 I asmanlar, nahxa eytinglar, qünki Pǝrwǝrdigar xu ixni ⱪilƣan!
I yǝrning tegiliri, xadlinip, yangranglar!
I taƣlar, ormanlar wǝ ulardiki ⱨǝrbir dǝrǝhlǝr,
Yangritip nahxilar eytinglar!
Qünki Pǝrwǝrdigar Yaⱪupni ⱨǝmjǝmǝtlik ⱪilip ⱨɵrlükkǝ setiwaldi,
U Israil arⱪiliⱪ güzǝllikini kɵrsitidu!».
 
Qong ⱪutulux •••• Ⱪorǝx padixaⱨning wǝzipisi
24 «Sening Ⱨǝmjǝmǝt-Ⱪutⱪuzƣuqing bolƣan, seni baliyatⱪuda yasap xǝkillǝndürgǝn Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —
Mǝn bolsam ⱨǝmmini Yaratⱪuqi,
Asmanlarni yalƣuz kǝrgǝnmǝn,
Ɵz-ɵzümdinla yǝr-zeminni yayƣan Pǝrwǝrdigardurmǝn;Ayup 9:8; Zǝb. 104:2; Yǝx. 40:22; 42:5; 45:12
25 (U bolsa yalƣan pǝyƣǝmbǝrlǝrning bexarǝtlirini bikar ⱪilƣuqi,
Palqilarni ⱪaymuⱪturƣuqi,
Danalarni yolidin yandurƣuqi,
Ularning bilimlirini nadanliⱪⱪa aylandurƣuqi;
26 Ɵz ⱪulining sɵzini ǝmǝlgǝ axurƣuqi,
Rosul-ǝlqilirining nǝsiⱨǝtlirini muwǝppǝⱪiyǝtlik ⱪilƣuqi,
Yerusalemƣa: «Sǝn aⱨalilik bolisǝn»,
Yǝⱨuda xǝⱨǝrlirigǝ: «Ⱪaytidin ⱪurulisilǝr; harabǝnglarni ǝsligǝ kǝltürimǝn» — degüqi;«Ɵz ⱪulining sɵzini ǝmǝlgǝ axurƣuqi,...» — «Ɵz ⱪuli» muxu yǝrdǝ bǝlkim Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning ɵzi; bolmisa 42-babtiki «Pǝrwǝrdigarning ⱨǝⱪⱪaniy ⱪuli». «Yerusalemƣa: «Sǝn aⱨalilik bolisǝn», Yǝⱨuda xǝⱨǝrlirigǝ: «Ⱪaytidin ⱪurulisilǝr; harabǝnglarni ǝsligǝ kǝltürimǝn» — degüqi» — Huda muxu gǝpliridǝ, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr ɵzidin keyinki bir dǝwr, yǝni Yerusalem wǝ Yǝⱨuda xǝⱨǝrliri harabilik bolƣan bir dǝwrgǝ ⱪarap sɵz ⱪilidu. Muxu yǝrdǝ Huda Yerusalemƣa: «Seni ⱪaytidin ⱪurƣuzimǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilidu. Xu yengi dǝwr bolsa Yǝxayadin keyin 170 yil ǝtrapida bolƣan.
27 Qongⱪur dengizƣa: «Ⱪuruⱪ bol,
Dǝryaliringni ⱪurutimǝn» — degüqi;«...Qongⱪur dengizƣa: «Ⱪuruⱪ bol», «dǝryaliringni ⱪurutimǝn» — degüqi;...» — muxu sɵzlǝr Hudaning «Ⱪizil Dengiz»ni ⱨǝm keyinrǝk Iordan dǝryasini ⱪurutup Israilni Misirdin ⱪutⱪuzƣanliⱪini, xundaⱪla ahirⱪi zamanda bolidiƣan, ohxap ketidiƣan bir wǝⱪǝni kɵrsitidu.
28 Ⱨǝm Ⱪorǝx toƣrisida: «U Mening ⱪoy padiqim, u Mening kɵnglümdikigǝ toluⱪ ǝmǝl ⱪilip,
Yerusalemƣa: «Ⱪurulisǝn»,
Ⱨǝm ibadǝthaniƣa: «Sening ulung selinidu» dǝydu» — degüqidur): —«Ⱪorǝx toƣrisida:...» — ahirida, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr yuⱪiriⱪi 41-bab, 1-7-ayǝttǝ deyilgǝn «tajawuzqi»ning ismining «Ⱪorǝx» ikǝnlikini eytidu. Oⱪurmǝnlǝrgǝ mǝlumki, Ⱪorǝx padixaⱨ Pars imperiyǝsining asasqisi bolup, miladiyǝdin ilgiriki 540-529-yillirida tǝhtkǝ olturƣan. U Yǝxayaning dǝwridin tǝhminǝn 150 yil keyin yaxiƣan. «U Mening kɵnglümdikigǝ toluⱪ ǝmǝl ⱪilip, Yerusalemƣa: «Ⱪurulisǝn», ⱨǝm ibadǝthaniƣa: «Sening ulung selinidu» dǝydu» — degüqidur» — muxu bexarǝt boyiqǝ Ⱪorǝx padixaⱨ Babil imperiyǝsi wǝyran ⱪilƣan Yerusalemni, jümlidin muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪuruxⱪa pǝrman qüxüridu. Ⱪorǝx Babil xǝⱨirini ixƣal ⱪilƣandin keyin, adǝmni intayin ⱨǝyran ⱪalduridiƣan ixi xuki, u Babildiki barliⱪ sürgün bolƣanlarni ɵz yurtliriƣa ⱪaytixⱪa ruhsǝt bǝrgǝn. Adǝmni tehimu ⱨǝyran ⱪalduridiƣan xuki, u Israillarƣa ibadǝthanisidiki altun-kümüx, ⱪaqa-buyumlirini ⱪayturup, ⱨǝtta ibadǝthanining ɵzini ⱪaytidin ⱪuruxⱪa pul bǝrgǝn (miladiyǝdin ilgiriki 536-yili). Tǝwrattiki «Əzra» 1- ⱨǝm 6-babni kɵrüng.
 
 

44:1 Yǝx. 41:8; 43:5; Yǝr. 30:10; 46:27

44:2 «Yǝxurun» — Huda Israilƣa ⱪoyƣan bir «lǝⱪǝm». Mǝnisi «Mening durus bolƣuqim».

44:3 Yǝx. 35:7; Yo. 2:28,29; Yⱨ. 7:38; Ros. 2:18

44:5 «Birsi: «Mǝn Pǝrwǝrdigarƣa tǝwǝmǝn» — dǝydu... Yǝnǝ baxⱪa birsi ⱪoli bilǝn: «Mǝn Pǝrwǝrdigarƣa tǝwǝmǝn» dǝp yazidu...» — ⱨazir Hudaning «süküt ⱪilƣan» guwaⱨqilirining tili qiⱪip, gǝp ⱪilixⱪa baxlaydu. Ularning ⱨǝmmisi bir-birlǝp Hudaning meⱨir-muⱨǝbbitini bexidin ɵtküzgǝn boluxi mumkin.

44:6 Yǝx. 41:4; 48:12; Wǝⱨ. 1:8,17; 22:13

44:7 «Mening ⱪǝdimki hǝlⱪim» — Hudaning hǝlⱪi Israildur. Huda awwal Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ: «Mǝn Yaⱪup jǝmǝtidikilǝrni (yǝni Israilni) Misirdin ⱪutⱪuzimǝn, andin ular Manga tǝwǝ bir hǝlⱪ bolidu» — dǝp «jakarliƣan». U ixlǝtmǝkqi bolƣan ⱪutⱪuzux yolini awwal Musaƣa uⱪturup «bayan ⱪilƣan»; andin ⱨǝmmǝ bayanliriƣa ǝmǝl ⱪilip ularni yengi bir hǝlⱪ boluxⱪa «tiklǝp bekitkǝn». Buni: «...ⱪǝdimki hǝlⱪimni tikliginimdin tartip...» dǝp tǝrjimǝ ⱪilix mumkinqilikimu bar, biraⱪ bizningqǝ yuⱪiriⱪi tǝrjimisi aldi-kǝynidiki gǝplǝrgǝ mas kelidu. «ⱪeni, kim keyinki ixlarni, kǝlgüsidǝ bolidiƣan ixlarni aldin’ala bayan ⱪilalisun!» — mǝbudlar undaⱪ ⱪilalaydiƣan bolsa ɵzining «ilaⱨ» ikǝnlikini ispatliƣan bolatti, ǝlwǝttǝ.

44:8 «Mǝn ilgiri muxularni silǝrgǝ anglitip...» —Ibraniy tilida «Mǝn ilgiri muxularni sanga anglitip...».

44:8 Ⱪan. 4:35,39; 32:39; 1Sam. 2:2; Yǝx. 45:21

44:11 «Ularning ⱨǝmmisi yiƣilip, ornidin turup kɵrsun, ular ⱪorⱪuxup, xǝrmǝndiqiliktǝ ⱪalidu» — Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning sɵzining ikki mǝnisi bar boluxi mumkin: — (a) ular pǝⱪǝt muxu mǝbudni birliktǝ obdan kɵrüp baⱪsila, ɵzlirining ǝhmǝⱪliⱪini ⱨes ⱪilip Hudadin ⱪorⱪup xǝrmǝndǝ bolidu; (ǝ) ⱪiyamǝt künidǝ ular ornidin turup ⱨesabini tapxuruxi kerǝk; xu qaƣda ular ⱪorⱪup xǝrmǝndǝ bolidu.

44:11 Zǝb. 97:7; Yǝx. 1:29; 42:17; 45:16

44:12 Yǝr. 10:3

44:17 «Biraⱪ ⱪalƣini bilǝn u bir ilaⱨni yasaydu; bu uning mǝbudi bolidu» — ǝslidǝ bu kixi butni yasax koyida ǝmǝs idi. Tasadipiyliⱪtin yaƣaqtin exip ⱪalƣinini ixlitip but yasaydu. Əng ƣǝlitǝ ix xuki, u Yǝxaya tǝswirligǝndǝk, ɵzining oylimayla ⱪilƣan bir nǝrsisigǝ, yǝni «tasadipiyliⱪtin» bolƣan bir nǝrsisigǝ ixinidu.

44:18 «Bu kixilǝr ⱨeq bilmǝydu, ⱨeq qüxǝnmǝydu; qünki u ularni kɵrmisun dǝp kɵzlirini ularni qüxǝnmisun dǝp kɵnglini suwaⱪ bilǝn suwiwǝtkǝn» — bu ayǝttiki «u» bolsa, yaki Hudaning Ɵzi yaki muxu butni kɵrsitidu. Butni kɵrsǝtsǝ, butning kǝynidǝ bir jin-xǝytan bar demǝkqi. Bizningqǝ muxu mǝnisi eⱨtimalƣa yeⱪin. Bǝzilǝr dǝrwǝⱪǝ «butpǝrǝslǝr heq bilmǝydu, heq qüxǝnmǝydu» dǝp etirap ⱪilsimu, yǝnila tiltumar ⱪatarliⱪlarni ixlitip Hudani ⱨaⱪarǝtlǝydu.

44:20 «mening ong ⱪolumda bir sahtiliⱪ bar ǝmǝsmu?» — «bir sahtiliⱪ» mǝbudining ɵzini kɵrsitixi mumkin.

44:24 Ayup 9:8; Zǝb. 104:2; Yǝx. 40:22; 42:5; 45:12

44:26 «Ɵz ⱪulining sɵzini ǝmǝlgǝ axurƣuqi,...» — «Ɵz ⱪuli» muxu yǝrdǝ bǝlkim Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning ɵzi; bolmisa 42-babtiki «Pǝrwǝrdigarning ⱨǝⱪⱪaniy ⱪuli». «Yerusalemƣa: «Sǝn aⱨalilik bolisǝn», Yǝⱨuda xǝⱨǝrlirigǝ: «Ⱪaytidin ⱪurulisilǝr; harabǝnglarni ǝsligǝ kǝltürimǝn» — degüqi» — Huda muxu gǝpliridǝ, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr ɵzidin keyinki bir dǝwr, yǝni Yerusalem wǝ Yǝⱨuda xǝⱨǝrliri harabilik bolƣan bir dǝwrgǝ ⱪarap sɵz ⱪilidu. Muxu yǝrdǝ Huda Yerusalemƣa: «Seni ⱪaytidin ⱪurƣuzimǝn» dǝp wǝdǝ ⱪilidu. Xu yengi dǝwr bolsa Yǝxayadin keyin 170 yil ǝtrapida bolƣan.

44:27 «...Qongⱪur dengizƣa: «Ⱪuruⱪ bol», «dǝryaliringni ⱪurutimǝn» — degüqi;...» — muxu sɵzlǝr Hudaning «Ⱪizil Dengiz»ni ⱨǝm keyinrǝk Iordan dǝryasini ⱪurutup Israilni Misirdin ⱪutⱪuzƣanliⱪini, xundaⱪla ahirⱪi zamanda bolidiƣan, ohxap ketidiƣan bir wǝⱪǝni kɵrsitidu.

44:28 «Ⱪorǝx toƣrisida:...» — ahirida, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr yuⱪiriⱪi 41-bab, 1-7-ayǝttǝ deyilgǝn «tajawuzqi»ning ismining «Ⱪorǝx» ikǝnlikini eytidu. Oⱪurmǝnlǝrgǝ mǝlumki, Ⱪorǝx padixaⱨ Pars imperiyǝsining asasqisi bolup, miladiyǝdin ilgiriki 540-529-yillirida tǝhtkǝ olturƣan. U Yǝxayaning dǝwridin tǝhminǝn 150 yil keyin yaxiƣan. «U Mening kɵnglümdikigǝ toluⱪ ǝmǝl ⱪilip, Yerusalemƣa: «Ⱪurulisǝn», ⱨǝm ibadǝthaniƣa: «Sening ulung selinidu» dǝydu» — degüqidur» — muxu bexarǝt boyiqǝ Ⱪorǝx padixaⱨ Babil imperiyǝsi wǝyran ⱪilƣan Yerusalemni, jümlidin muⱪǝddǝs ibadǝthanini ⱪaytidin ⱪuruxⱪa pǝrman qüxüridu. Ⱪorǝx Babil xǝⱨirini ixƣal ⱪilƣandin keyin, adǝmni intayin ⱨǝyran ⱪalduridiƣan ixi xuki, u Babildiki barliⱪ sürgün bolƣanlarni ɵz yurtliriƣa ⱪaytixⱪa ruhsǝt bǝrgǝn. Adǝmni tehimu ⱨǝyran ⱪalduridiƣan xuki, u Israillarƣa ibadǝthanisidiki altun-kümüx, ⱪaqa-buyumlirini ⱪayturup, ⱨǝtta ibadǝthanining ɵzini ⱪaytidin ⱪuruxⱪa pul bǝrgǝn (miladiyǝdin ilgiriki 536-yili). Tǝwrattiki «Əzra» 1- ⱨǝm 6-babni kɵrüng.