20
Israilning asiyliⱪining tarihi wǝ Hudaning uning kelǝqiki toƣruluⱪ pilani •••• Aⱪsaⱪallar kelip Əzakiyaldin yol soraydu
1 Yǝttinqi yili, bǝxinqi ayning oninqi küni xundaⱪ boldiki, Israilning bǝzi aⱪsaⱪalliri Pǝrwǝrdigarni izdǝp uningdin soriƣili mening aldimƣa kelip olturdi.
2 Wǝ Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —
3 I insan oƣli, Israilning aⱪsaⱪalliriƣa sɵz ⱪilip mundaⱪ degin: — Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Silǝr Mǝndin soriƣili kǝldinglar? Ɵz ⱨayatim bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilimǝnki, — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar — Mǝn silǝrning Mǝndin sorixinglarƣa yolƣa ⱪoymaymǝn. 4 Əmdi ularning üstigǝ ⱨɵküm qiⱪiramsǝn, i adǝm balisi, ⱨɵküm qiⱪiramsǝn? Ularƣa ata-bowilirining yirginqlik ⱪilmixlirini ayan ⱪilip ularƣa mundaⱪ degin: —■Əz. 22:2; 23:36
5 Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Mǝn Israilni talliƣan künidǝ, Yaⱪup jǝmǝtining nǝsligǝ ⱪol kɵtürüp ⱪǝsǝm ⱪilip, Misir zeminida Ɵzümni ularƣa ayan ⱪilƣinimda, yǝni ularƣa ⱪol kɵtürüp ⱪǝsǝm ⱪilip ularƣa: «Mǝn Pǝrwǝrdigar sening Hudayingdurmǝn» deginimdǝ ■Mis. 3:8; 4:31; 6:7 6 — xu küni Mǝn ularni Misir zeminidin qiⱪirip ular üqün alaⱨidǝ izdǝp tapⱪan süt ⱨǝm bal eⱪip turidiƣan, ⱨǝmmǝ zemin arisidiki ǝng güzǝl zeminning güli bolƣan zeminƣa kirgüzüx üqün, ⱪol kɵtürüp ⱪǝsǝm ⱪildim; 7 Mǝn ularƣa: «Ⱨǝrbiringlar ɵz kɵzünglar aldidiki nǝprǝtlik nǝrsilǝrni taxliwetinglar, Misirning butliri bilǝn ɵzünglarni bulƣimanglar; Mǝn Pǝrwǝrdigar Hudaynglardurmǝn» — dedim.
8 Lekin ular Manga asiyliⱪ ⱪilip Manga ⱪulaⱪ selixni halimaytti; ⱨeqⱪaysisi nǝ ɵz kɵzi aldidiki nǝprǝtlik nǝrsilǝrni taxliwǝtmidi, nǝ Misirning butliridin ⱨeq ayrilmidi. Andin Mǝn ⱪǝⱨrimni Misir zemini iqidǝ ularƣa tɵküp, ularƣa ⱪaratⱪan aqqiⱪimni basimǝn, dedim — 9 ⱨalbuki, namimning ular turƣan ǝllǝr arisida bulƣanmasliⱪi üqün, Ɵz namim üqün ⱨǝrikǝt ⱪildim; qünki Mǝn bu ǝllǝrning kɵz aldida ularni Misirdin qiⱪirixim bilǝn Ɵzümni ayan ⱪilƣanidim; 10 xunga Mǝn ularni Misir zeminidin toluⱪ qiⱪirip, qɵl-bayawanƣa apardim. □«xunga Mǝn ularni Misir zeminidin toluⱪ qiⱪirip, qɵl-bayawanƣa apardim» — Israilning Hudadin gumanlinip, Uningƣa asiyliⱪ ⱪilixi Misirdin qiⱪix jǝryanidimu, ular tehi Misir territoriyisidǝ bolƣan qaƣdimu bar idi. Xu qaƣda Huda pǝⱪǝt Ɵz nami wǝ wǝdisi üqün bu «qiⱪirix» ⱪutⱪuzuxini toluⱪ ada ⱪilip, ularni dengizdin ɵtküzüp qɵlgǝ apardi. ■Mis. 13:18 11 Wǝ Mǝn bǝlgilimilirimni berip, Ɵz ⱨɵkümlirimni ularƣa ayan ⱪildim — ularƣa ǝmǝl ⱪilidiƣan kixi ularning sǝwǝbidin ⱨayatⱪa erixidu.■Law. 18:5; Ⱪan. 30:15, 16, 19, 20; Rim. 10:5; Gal. 3:12
12 Ɵzüm ⱨǝm ular arisidiki bexarǝt bolsun dǝp, Mening ularni pak-muⱪǝddǝs ⱪilidiƣan Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni bilixi üqün «xabat kün»lirimni ularƣa beƣixlidim; □«Mening ularni pak-muⱪǝddǝs ⱪilidiƣan Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni bilixi üqün «xabat kün»lirimni ularƣa beƣixlidim» — «xabat küni» xǝnbǝ küni bolup, Huda Yǝⱨudiylarƣa beƣixliƣan dǝm alidiƣan, Hudani seƣinidiƣan küni. ■Mis. 20:8; 31:13-17; 35:2 13 lekin Israil jǝmǝti qɵl-bayawanda Manga asiyliⱪ ⱪildi; qünki ular Mening bǝlgilimilirimdǝ mangmidi, Mening ⱨɵkümlirimni qǝtkǝ ⱪaⱪti (ǝgǝr adǝmlǝr bu ǝmrlǝrgǝ ǝmǝl ⱪilsa, u ularning sǝwǝbidin ⱨayatⱪa erixidu) wǝ Mening «xabat kün»lirimni ⱪattiⱪ bulƣidi; Mǝn ularning üstigǝ qɵl-bayawanda ular ⱨalak ⱪilinƣuqǝ ⱪǝⱨrimni tɵkimǝn dedim — ■Mis. 16:28 14 ⱨalbuki, namimning ǝllǝr arisida bulƣanmasliⱪi üqün, Ɵz namim üqün ⱨǝrikǝt ⱪildim; qünki Mǝn bu ǝllǝrning kɵz aldida ularni Misirdin ⱪutⱪuzup qiⱪarƣanmǝn.
15 Mǝn yǝnǝ qɵl-bayawanda ularƣa süt ⱨǝm bal eⱪip turidiƣan, ⱨǝmmǝ zeminning güli bolƣan zeminƣa kirgüzmǝymǝn dǝp, ⱪolumni kɵtürüp ⱪǝsǝm ⱪilimǝn dedim 16 (qünki ularning ⱪǝlbi butliriƣa ǝgixip kǝtkǝqkǝ, Mening bǝlgilimilirimni qǝtkǝ ⱪaⱪⱪan, Mening ⱨɵkümlirimdǝ mangmiƣan, Mening «xabat kün»lirimni buzƣan); — 17 ⱨalbuki, kɵzüm ularƣa rǝⱨim ⱪilip ularni ⱨalak ⱪilmidim yaki ularni qɵl-bayawanda tügǝxtürmidim.
18 Mǝn qɵl-bayawanda ularning baliliriƣa mundaⱪ dedim: «Ata-bowiliringlarning bǝlgimiliridǝ mangmanglar, nǝ ularning ⱨɵkümlirini tutmanglar nǝ butliri bilǝn ɵzünglarni bulƣimanglar. 19 Mǝn Pǝrwǝrdigar Hudayinglardurmǝn; Mening bǝlgilimilirimdǝ mengip, Mening ⱨɵkümlirimni tutup ularƣa ǝmǝl ⱪilinglar; 20 Mening «xabat kün»lirimni pak-muⱪǝddǝs dǝp ǝtiwarlanglar; u silǝrning Mening Pǝrwǝrdigar Hudayinglar ikǝnlikimni bilixinglar üqün Mǝn wǝ silǝr otturimizdiki bir bexarǝttur. 21 Lekin balilirimu Manga asiyliⱪ ⱪildi; ular nǝ Mening bǝlgilimilirimdǝ mangmiƣan nǝ Mening ⱨɵkümlirimni tutmiƣan (birsi ularƣa ǝmǝl ⱪilsa, u ular bilǝn ⱨayatⱪa erixidu) ular Mening «xabat kün»lirimni bulƣiƣan; xunga Mǝn ⱪǝⱨrimni ular üstigǝ tɵküp ularƣa ⱪaratⱪan aqqiⱪimni qüxürüp piƣandin qiⱪimǝn, dedim; 22 lekin jazadin ⱪolumni tartip, namimni ǝllǝrning kɵz aldida bulƣanmisun dǝp Ɵz namim üqün ⱨǝrikǝt ⱪildim; Mǝn bu ǝllǝrning kɵz aldida ularni Misirdin ⱪutⱪuzup qiⱪarƣanmǝn.
23 Qɵl-bayawanda Mǝn ⱪolumni kɵtürüp ularƣa silǝrni ǝllǝr arisiƣa tarⱪitimǝn, mǝmlikǝtlǝr iqigǝ taritimǝn dǝp ⱪǝsǝm ⱪilimǝn, dedim; 24 qünki ular Mening ⱨɵkümlirimni ada ⱪilmiƣan, bǝlgilimilirimni qǝtkǝ ⱪaⱪⱪan, Mening «xabat kün»lirimni buzƣan; ular kɵzlirini ata-bowilirining butliriƣa tikmǝktǝ idi; 25 xunga Mǝn ularƣa yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝrni, ularni ⱨayatⱪa elip barmaydiƣan ⱨɵkümlǝrni beƣixlidim; □««yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr» ... «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» — 26-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng. 26 wǝ ularni ɵz-ɵzidin sǝskǝndürüp, Mening Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni tonup yetixi üqün, Mǝn ularni ɵz ⱨǝdiyǝliri arⱪiliⱪ bulƣidim, qünki ular ⱨǝdiyǝ süpitidǝ barliⱪ tunji balilirini atap ⱪoyatti.□««yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr» ... «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» (25-ayǝt)...» — bu ikki ayǝt (26-25) intayin muⱨim.
«Yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr», «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» degǝnlǝr ǝmǝliyǝttǝ butpǝrǝslik diniy ⱪaidǝ-yosunlardin ibarǝt. Huda ularning Ɵzining adǝmni ⱨayatⱪa erixtüridiƣan ǝmr-pǝrmanlirini qǝtkǝ ⱪeⱪip, aldinip, intayin rǝzil butpǝrǝslikkǝ beƣixlinixiƣa yol ⱪoyƣan: 31-ayǝtnimu kɵrüng. Ɵz balilirini Hudaƣa (yaki butlarƣa, ǝlwǝttǝ) atap ⱪurbanliⱪ ⱪilix Tǝwratta ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilinƣan. «Kan.», 12:29-31-ayǝtni kɵrüng. ■Əz. 16:21
«Yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr», «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» degǝnlǝr ǝmǝliyǝttǝ butpǝrǝslik diniy ⱪaidǝ-yosunlardin ibarǝt. Huda ularning Ɵzining adǝmni ⱨayatⱪa erixtüridiƣan ǝmr-pǝrmanlirini qǝtkǝ ⱪeⱪip, aldinip, intayin rǝzil butpǝrǝslikkǝ beƣixlinixiƣa yol ⱪoyƣan: 31-ayǝtnimu kɵrüng. Ɵz balilirini Hudaƣa (yaki butlarƣa, ǝlwǝttǝ) atap ⱪurbanliⱪ ⱪilix Tǝwratta ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilinƣan. «Kan.», 12:29-31-ayǝtni kɵrüng. ■Əz. 16:21
27 Xunga, i insan oƣli, Israil jǝmǝtigǝ sɵz ⱪilip mundaⱪ degin: — Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Ata-bowiliringlar xu ixtimu Manga kupurluⱪ ⱪilƣanki, ular Manga wapasizliⱪ ⱪilƣan; 28 ular Mǝn Ɵz ⱪolumni kɵtürüp: «Muxu zeminni silǝrgǝ berimǝn» dǝp ⱪǝsǝm ⱪilƣan yǝrgǝ kirgǝndǝ, ular xu yǝrdiki udul kǝlgǝn ⱨǝrbir yuⱪiri dɵng ⱨǝm baraⱪsan dǝrǝhni kɵrüpla xu jaylarda ular ⱪurbanliⱪlirini ⱪilip, Meni aqqiⱪlanduridiƣan ⱨǝdiyǝlǝrni ⱪilatti; ular xu yǝrdimu «huxpuraⱪ ⱨǝdiyǝ»lirini puritip, «xarab ⱨǝdiyǝ»lirini tɵkǝtti; □«ular xu yǝrdiki udul kǝlgǝn ⱨǝrbir yuⱪiri dɵng ⱨǝm baraⱪsan dǝrǝhni kɵrüpla xu jaylarda ular ⱪurbanliⱪlirini ⱪilip, Meni aqqiⱪlanduridiƣan ⱨǝdiyǝlǝrni ⱪilatti» — Huda Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ «Silǝr Mǝn bekitkǝn jayda ⱪurbanliⱪ ⱪilinglar» degǝn («Ⱪan.» 12-bab). Hǝⱪlǝrning ɵz beximqiliⱪ ⱪilip «yuⱪiri jay»larda ⱪurbanliⱪ ⱪilixliri bǝribir butpǝrǝslikkǝ aylinip ketǝtti. 29 xuning bilǝn Mǝn ulardin: «Silǝr qiⱪidiƣan bu yuⱪiri jay degǝn nemǝ?» dǝp soridim; xunga bügüngǝ ⱪǝdǝr uning ismi «Bamaⱨ»dur.□«xunga bügüngǝ ⱪǝdǝr uning ismi «Bamaⱨ»dur» — «Bamaⱨ» degǝnning mǝnisi «yuⱪiri jay». Bǝlkim xu qaƣda uning baxⱪa bir ⱨǝjwiy, kinayilik mǝnisimu bar idi; biraⱪ bügün biz uni bilmǝymiz.
30 Xunga Israil jǝmǝtigǝ mundaⱪ degin: — Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Silǝr ata-bowiliringlarning yolida ɵzliringlarnimu bulƣimaⱪqimusilǝr? Ularning nǝprǝtlik ⱪilmixliriƣa ǝgixip buzuⱪluⱪ ⱪilmaⱪqimusilǝr? 31 Əmdi silǝr ⱨǝdiyǝliringlarni sunup, ɵz oƣulliringlarni ottin ɵtküzgǝndǝ, silǝr yǝnila bügüngǝ ⱪǝdǝr ɵzünglarni barliⱪ butliringlar bilǝn bulƣawatisilǝr; ǝmdi Mǝn silǝrning Meni izdǝp sorixinglarƣa yol ⱪoyamdimǝn, i Israil jǝmǝti?! Mǝn ⱨayatim bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilimǝnki, — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar, — Mǝn silǝrning Meni izdǝp sorixinglarƣa yol ⱪoymaymǝn! 32 Xuningdǝk silǝrning kɵnglünglǝrdiki «Biz yat ǝllǝrdǝk, baxⱪa yurtlardiki jǝmǝtlǝrdǝk yaƣaq ⱨǝm tax mǝbudlarƣa qoⱪunimiz» degǝn koyunglar ǝmǝlgǝ axurulmaydu!
33 Mǝn ⱨayatim bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilimǝnki, — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar, Mǝn bǝrⱨǝⱪ küqlük ⱪol, uzartⱪan bilikim ⱨǝm tɵküp yaƣdurƣan ⱪǝⱨrim bilǝn üstünglardin ⱨɵkümranliⱪ ⱪilimǝn. 34 Mǝn küqlük ⱪol, uzartⱪan bilikim ⱨǝm tɵküp yaƣdurulƣan ⱪǝⱨr bilǝn silǝrni ǝllǝrdin qiⱪirip epkelimǝn, tarⱪitilƣan mǝmlikǝtlǝrdin silǝrni yiƣimǝn; 35 silǝrni ǝllǝrgǝ tǝwǝ bolƣan qɵl-bayawanƣa kirgüzüp, xu yǝrdǝ üstünglardin yüz turanǝ ⱨɵküm qiⱪirip jazalaymǝn; 36 ata-bowiliringlarning üstidin Misir zeminidiki qɵl-bayawanƣa ⱨɵküm qiⱪirip jazalƣinimdǝk, silǝrning üstünglardin yüz turanǝ ⱨɵküm qiⱪirip jazalaymǝn, dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar. 37 Mǝn silǝrni ⱨasa astidin ɵtküzüp, ǝⱨdining rixtisigǝ baƣlandurimǝn. □«Mǝn silǝrni ⱨasa astidin ɵtküzüp, ǝⱨdining rixtisigǝ baƣlandurimǝn» — «ⱨasa astidin ɵtküzüx» toƣruluⱪ «Law.» 27:32, «Yǝr.» 33:13 kɵrüng. Ⱪoylardin yamanlirini xallap qiⱪix üqün ⱪoyqi ularni bir-birlǝp ɵz ⱨasisi astidin ɵtküzüp tǝkxürǝtti. 38 Mǝn aranglardin Manga wapasizliⱪ ⱪilƣan asiylarni xallap qiⱪirimǝn; ularni turuwatⱪan jaylardin qiⱪirimǝn, biraⱪ ular Israil zeminiƣa kirmǝydu; xuning bilǝn silǝr Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni tonup yetisilǝr.
39 — Əmdi silǝr bolsanglar, i Israil jǝmǝti, Rǝb Pǝrwǝrdigar silǝrgǝ mundaⱪ dǝydu: — Manga ⱪulaⱪ salmaymiz desǝnglar, beriweringlar, ⱨǝrbiringlar ɵz butliringlarƣa qoⱪuniweringlar! Biraⱪ silǝr yǝnǝ ⱨǝdiyǝliringlar ⱨǝm mǝbudliringlar bilǝn Mening namimni ikkinqi bulƣimaysilǝr! □«Biraⱪ silǝr yǝnǝ ⱨǝdiyǝliringlar ⱨǝm mǝbudliringlar bilǝn Mening namimni ikkinqi bulƣimaysilǝr!» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Biraⱪ keyin, ⱨǝtta silǝr Manga ⱪulaⱪ salmiƣan bolsanglarmu, silǝr yǝnila ⱨǝdiyǝliringlar ⱨǝm mǝbudliringlar bilǝn Mening namimni ikkinqi bulƣimaysilǝr!». 40 Qünki Mening muⱪǝddǝs teƣimda, yǝni Israilning egizlikidiki taƣda, — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar, — barliⱪ Israil jǝmǝti, ularning ⱨǝmmisi Manga zemindǝ turup hizmǝt ⱪilidu; Mǝn u yǝrdǝ ularni ⱪobul ⱪilimǝn wǝ u yǝrdǝ Mǝn silǝrdin «kɵtürmǝ ⱨǝdiyǝ»liringlarni, tunji ⱨosul bolƣan kɵktat-mewiliringlarni, xundaⱪla barliⱪ muⱪǝddǝs dǝp ayrip beƣixliƣan nǝsriliringlarni tǝlǝp ⱪilimǝn.
41 Mǝn silǝrni ǝllǝr arisidin qiⱪirip, mǝmlikǝtlǝrdin elip yiƣⱪinimda, esil huxbuydǝk silǝrni ⱪobul ⱪilimǝn; xuning bilǝn ǝllǝrning kɵz aldida aranglarda Ɵzümning pak-muⱪǝddǝs ikǝnlikimni kɵrsitimǝn. 42 Ata-bowiliringlarƣa ⱪolumni kɵtürüp: «Muxu zeminni silǝrgǝ berimǝn» dǝp ⱪǝsǝm ⱪilƣan Israil zeminiƣa silǝrni kirgüzginimdǝ, silǝr Mening Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni bilip yetisilǝr. 43 Silǝr u yǝrdǝ ɵz yolliringlarni wǝ ɵzünglarni bulƣiƣan barliⱪ ⱪilmixliringlarni ǝslǝysilǝr; xuning bilǝn ɵtküzgǝn rǝzil ixliringlar tüpǝylidin silǝr ɵz-ɵzünglarni kɵzgǝ ilmaysilǝr, ɵz-ɵzünglardin nǝprǝtlinisilǝr. 44 Mǝn rǝzil yolliringlarƣa asasǝn ǝmǝs, yaki buzuⱪ ⱪilmixliringlarƣa asasǝn ǝmǝs, bǝlki Ɵz namim üqün silǝrgǝ xǝpⱪǝtlik muamilǝ ⱪilƣandin keyin, i Israil jǝmǝti, silǝr Mening Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni bilip yetisilǝr, — dǝydu Rǝb Pǝrwǝrdigar.
Ot wǝ ⱪiliq arⱪiliⱪ bolƣan jaza
45 Pǝrwǝrdigarning sɵzi manga kelip mundaⱪ deyildi: —
46 I insan oƣli, yüzüngni Teman xǝⱨirigǝ ⱪaritip, jǝnubtikilǝrni ǝyiblǝp, Nǝgǝw ormanliⱪ dalasini ǝyiblǝydiƣan bexarǝt berip, — □«Teman xǝⱨiri» — Israilning xǝrⱪiy jǝnubiy qegrasiƣa tutixidu, «Nǝgǝw» Israilning jǝnubiy tǝripini kɵrsitidu.
47 Yǝni Nǝgǝw ormanliⱪ dalasiƣa mundaⱪ degin: — Pǝrwǝrdigarning sɵzini angla; Rǝb Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: «Mana, Mǝn sanga bir ot yaⱪimǝn; u sǝndiki ⱨǝmmǝ yexil dǝrǝhni ⱨǝmdǝ ⱨǝmmǝ ⱪaⱪxal dǝrǝhni yǝwetidu; yalⱪunluⱪ ot ⱨeq ɵqmǝydu, jǝnubtin ximalƣiqǝ pütkül yǝr yüzi uning bilǝn kɵyüp ketidu;□«... pütkül yǝr yüzi uning bilǝn kɵyüp ketidu» — yaki «... ⱨǝr adǝmning yüzi uning bilǝn kɵyüp ketidu». ■Luⱪa 23:31 48 barliⱪ ǝt igiliri Mǝnki Pǝrwǝrdigar uni yaⱪⱪanliⱪimni kɵrüp yetidu; u ⱨeqⱪaqan ɵqürülmǝydu!».
49 Wǝ mǝn: — Aⱨ, Pǝrwǝrdigar! Ular mǝn toƣruluⱪ: «U pǝⱪǝt tǝmsillǝrnila sɵzlǝwatidu» dǝydu! — dedim.
□20:10 «xunga Mǝn ularni Misir zeminidin toluⱪ qiⱪirip, qɵl-bayawanƣa apardim» — Israilning Hudadin gumanlinip, Uningƣa asiyliⱪ ⱪilixi Misirdin qiⱪix jǝryanidimu, ular tehi Misir territoriyisidǝ bolƣan qaƣdimu bar idi. Xu qaƣda Huda pǝⱪǝt Ɵz nami wǝ wǝdisi üqün bu «qiⱪirix» ⱪutⱪuzuxini toluⱪ ada ⱪilip, ularni dengizdin ɵtküzüp qɵlgǝ apardi.
■20:11 Law. 18:5; Ⱪan. 30:15, 16, 19, 20; Rim. 10:5; Gal. 3:12
□20:12 «Mening ularni pak-muⱪǝddǝs ⱪilidiƣan Pǝrwǝrdigar ikǝnlikimni bilixi üqün «xabat kün»lirimni ularƣa beƣixlidim» — «xabat küni» xǝnbǝ küni bolup, Huda Yǝⱨudiylarƣa beƣixliƣan dǝm alidiƣan, Hudani seƣinidiƣan küni.
■20:12 Mis. 20:8; 31:13-17; 35:2
□20:25 ««yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr» ... «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» — 26-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng.
□20:26 ««yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr» ... «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» (25-ayǝt)...» — bu ikki ayǝt (26-25) intayin muⱨim. «Yahxi bolmiƣan bǝlgilimilǝr», «ⱨayatⱪa erixmǝydiƣan ⱨɵkümlǝr» degǝnlǝr ǝmǝliyǝttǝ butpǝrǝslik diniy ⱪaidǝ-yosunlardin ibarǝt. Huda ularning Ɵzining adǝmni ⱨayatⱪa erixtüridiƣan ǝmr-pǝrmanlirini qǝtkǝ ⱪeⱪip, aldinip, intayin rǝzil butpǝrǝslikkǝ beƣixlinixiƣa yol ⱪoyƣan: 31-ayǝtnimu kɵrüng. Ɵz balilirini Hudaƣa (yaki butlarƣa, ǝlwǝttǝ) atap ⱪurbanliⱪ ⱪilix Tǝwratta ⱪǝt’iy mǝn’i ⱪilinƣan. «Kan.», 12:29-31-ayǝtni kɵrüng.
□20:28 «ular xu yǝrdiki udul kǝlgǝn ⱨǝrbir yuⱪiri dɵng ⱨǝm baraⱪsan dǝrǝhni kɵrüpla xu jaylarda ular ⱪurbanliⱪlirini ⱪilip, Meni aqqiⱪlanduridiƣan ⱨǝdiyǝlǝrni ⱪilatti» — Huda Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ «Silǝr Mǝn bekitkǝn jayda ⱪurbanliⱪ ⱪilinglar» degǝn («Ⱪan.» 12-bab). Hǝⱪlǝrning ɵz beximqiliⱪ ⱪilip «yuⱪiri jay»larda ⱪurbanliⱪ ⱪilixliri bǝribir butpǝrǝslikkǝ aylinip ketǝtti.
□20:29 «xunga bügüngǝ ⱪǝdǝr uning ismi «Bamaⱨ»dur» — «Bamaⱨ» degǝnning mǝnisi «yuⱪiri jay». Bǝlkim xu qaƣda uning baxⱪa bir ⱨǝjwiy, kinayilik mǝnisimu bar idi; biraⱪ bügün biz uni bilmǝymiz.
□20:37 «Mǝn silǝrni ⱨasa astidin ɵtküzüp, ǝⱨdining rixtisigǝ baƣlandurimǝn» — «ⱨasa astidin ɵtküzüx» toƣruluⱪ «Law.» 27:32, «Yǝr.» 33:13 kɵrüng. Ⱪoylardin yamanlirini xallap qiⱪix üqün ⱪoyqi ularni bir-birlǝp ɵz ⱨasisi astidin ɵtküzüp tǝkxürǝtti.
□20:39 «Biraⱪ silǝr yǝnǝ ⱨǝdiyǝliringlar ⱨǝm mǝbudliringlar bilǝn Mening namimni ikkinqi bulƣimaysilǝr!» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Biraⱪ keyin, ⱨǝtta silǝr Manga ⱪulaⱪ salmiƣan bolsanglarmu, silǝr yǝnila ⱨǝdiyǝliringlar ⱨǝm mǝbudliringlar bilǝn Mening namimni ikkinqi bulƣimaysilǝr!».
□20:46 «Teman xǝⱨiri» — Israilning xǝrⱪiy jǝnubiy qegrasiƣa tutixidu, «Nǝgǝw» Israilning jǝnubiy tǝripini kɵrsitidu.
□20:47 «... pütkül yǝr yüzi uning bilǝn kɵyüp ketidu» — yaki «... ⱨǝr adǝmning yüzi uning bilǝn kɵyüp ketidu».