Selusien koa helamu ten
Umen
?Isei mutis selusien koanik?
Meatin koa mutis selusien koanek, isen Luk. Luk vi dokta tai✡Kol 4:14 ka sukul revi. Kei rovitei tai en eiloheh keil teindan elu (12) onen Iesu. Kei vi time tai onen Pol koa lumual vituai ka lumum vituai en out keil houlu.✡Kol 4:14; 2Tim 4:11; Plp 1:24 Luk rovitei Siu, ka avaseini, kei ling demkatien onen en Iesu Kristo.
Ahi varei sakin Luk vatis tus keilu ekek: ‘Luk’ ral min ‘Umen onen Eiloheh keil.’ Kei kilea revi tounah vasi koa kur out en moulien onen Iesu,✡Luk 1:3 ka kilea revi mun keke Sios kistal rohtoh mukave en out Serusalem ka va rokol out sav keil emun en sakien sa.✡Umen 1:8 Luk mual vituai houlu ral min eiloheh Pol.✡Kol 4:14; 2Tim 4:14; Plp 1:24; Umen 16:10-17; 20:5–28:16 Luk mutis tus koanek ten ‘Umen’ en sua 63 AD (sua keil koa katau en avong Iesu avasi), en avong koa Pol mul en mari taon ten out Rom ka mul rosin avong koa mari asuv houlu ten out Rom helei rahit usite onen.✡Umen 28:30
?Isei vuli selusien koanik mulamu?
Luk mutis selusien koanek va min time tai onen, isen Teopolis.✡Luk 1:1; Umen 1:1 Aneite ten isen vi ‘meatin koa envatien onen mul en Ahi.’ Anatin keke Luk mutis selusien koanek min meatin enek, ka kilea keke meatin sav keil emun koa arvitei Siu ihuli.
?Luk mutis selusien koanik vensa?
Luk en vati vatie lati keke Sios kistal rohtoh mukave – Tus ten Umen selus usili mukave Sios kistal rohtoh en out Serusalem. Mul vit usil umen koa Iesu sani min eiloheh keil onen ka min Kristin vasi keil.✡Umen 1:7-8 Rie lati emun mukave keihoen onen Ninin Votut mai en meatin keil koa aling demkatien one en Iesu, ka sakin demkatien one mai keih tamun.✡Umen 2:1-12 Luk vit kilea sakien koa Kristin keil amum vituai mulamu, ka mukave akataun meatin keil.✡Umen 2:43-46 Luk selus usil sakien koa Sios moul mai marite mok en out savsav keil houlu.✡Umen 2:47; 8:4
Luk en vati vatie lati keke keihoen onen Ninin Votut sakin Sios moul mukave – En tus koanik, Luk vit kilea keke navong Sios kistal rohtoh en out Serusalem, meatin keil ales Ahi mul mumon vati merikel keil koa amukok akistal:✡Umen 2:14–7:60 meatin keil onen Iesu aselus en selusien savsav keil koa rovitei one kati ka mesav keil along kilea,✡Umen 2:4,7-12 eiloheh keil asak revi meatin houlu koa amesai,✡Umen 3:1-10; 5:15-16 ka selusien one usil tounah onen Ahi kur keihoen.✡Umen 4:8-13,30-31 Evus, mari sakvisien tai mai purun Kristin keil en out Serusalem, ka houlu en keil alohosai uva en out sav keil en provins ten out Sudea ka provins ten out Sameria emun✡Umen 8:1,4-5 koa lurvitei soutin ramat ran out Serusalem. Ka navong Iesu viles moulien onen Pol, Ahi sila ral min Kristin sav keil keke uva avahitehiten more longlongien usil Iesu Kristo va min Siu sav keil koa amul en out sav keil en out netan koa kavmen ten out Rom mul losil kat keil. Ka koakeil arvitei Siu emun koa aka Afrika, Siria, Esia, Masedonia ka Rom✡Umen 12:1–28:30 umai aling demkatien one eni.
Luk en vati vahit kilea vatte ten demkatien onen Kristin keil – Luk mutis kat hati selusien onen Pita navong san selusien onen Ahi min Siu keil usil vatte ten demkatien onen,✡Umen 2:14-41; 4:8-12; 10:34-48 ral min hati selusien koa Pol sani min meatin keil koa arvitei Siu.✡Umen 13:16-41; 17:22-32; 22:1-21; 26:1-29 Luk rie lati keke more longlongien usil Iesu Kristo karahit out keil houlu, ka selusien teni mal revi keke meatin keil ten kantri sav keil akilea avaling demkatien one eni. Luk ro ral min Pol navong Pol mul rosin avong koa mari asuv houlu ten out Rom kilea valei rahit usite onen en kot.✡Umen 28:30 Sakini, meatin houlu amundemi avit Luk mutis tus keilu ten ‘More Longlongien usil Iesu Kristo koa Luk mutisi’ ka ‘Umen onen Eiloheh keil’ keke vahit kilea vatte ten demkatien onen Pol min asuv houlu ten out Rom keke vakataun usite onen Pol.
Luk en vati vatie lati keke sakvisien keil sakras vapurun Sios onen Iesu Kristo – Kristin keil houlu avitehiten more longlongien onen Ahi ka avisu en avong takeih keil en moulien one (suval Pita✡Umen 4:3; 12:3-17 ka Pol✡Umen 16:22-40). Teisav en keil amu vini keil (suval Stivin✡Umen 7:59-60 ka Tiemes✡Umen 12:2). Teisav teimun, meatin keil amumoni tisa en keil (suval Pol✡Umen 15:19; 17:5-9; 18:6; 19:23-41). Ka sakvisien takeih keil ekek asakras avou lin Sios onen Iesu Kristo veni Ninin Votut mul ien. Ka kei mul sakin Sios esuk moul mai marite ka keih imok.
Vati rendemien tai ten tus enek mul en Umen 1:8
Iesu viteni vit, “Kami miheilea en tounah tas enek, navong Ninin Votut hemai hesien kami, mihehilelau en keihoen. Sakini, mihehitehiten tounah koa naviteni ka namumoni en taon ten out Serusalem, ka en out sav keil en provins ten out Sudea. Ka mihehitehiten usili en provins ten out Sameria, ka en out savsav keil emun heha hetokol out vasi netan.”
?Asa mul en selusien koanik?
1. Umen onen Pita va min Siu keil. (1:1–12:25)
a. Sios onen Iesu Kristo kistal rohtoh en out Serusalem. (1:1–7:59)
b. Sios va rokol provins keilu ten out Sameria ka Siria. (8:1–12:25)
2. Umen onen Pol va min koakeil arvitei Siu. (13:1–28:31)
a. Ualien rohtoh onen Pol keke vahitehiten more longlongien min meatin keil ten provins keilu ten out Kalesia ka Pampilia. (13:1–14:28)
b. Kaonsel ten Sios en out Serusalem amaeni keke Kristin keil koa arvitei Siu irmusiltei mengkatien keil onen Siu keil. (15:1-35)
c. Ualien onen Pol koa vi elu eni va rokol provins keilu ten out Esia ka Masedonia. (15:36–18:28)
d. Ualien onen Pol koa vi etel eni va rokol provins keilu ten out Esia ka Masedonia emun. (19:1–21:14)
e. Pol vit usil vatte ten demkatien onen en kot keil en out Serusalem, Sesaria, ka va rokol mari taon ten out Rom emun. (21:15–28:25)
1
Hitkileaen onen Luk usil tus koanek
1 Tuak Teopolis,✡Luk 1:3
Namul namutis tisien koanik vat minuk.
En tisien koa namutisi minuk mulamu,*Luk mutis tus tai musil moulien onen Iesu va min Teopolis tuai. naselus usil tounah vasi keil koa Iesu mumoni ka vihisei eni navong mum rohtoh en umen onen 2 va rokol avong koa Ahi kulati vina en out nesa. Ka navong Iesu mul veah en out netan, ral min keihoen onen Ninin Votut, kei visein meatin keil koa rie lat keil avahi eiloheh keil onen.✡Mak 16:19; Luk 24:49-51 3 Navong Iesu longe tisa ka mat evus, kei kistal min meatin keil onen avong hanumau elu (40) en sise houlu keke vahothot eni vi anatin keke moul eris ran matien. Ka, en avong keil ekek, Iesu selus min keil usil hiasuvien onen Ahi.✡Luk 24:36-42; Sion 20:19-20,26-27; Mat 28:18-20; Luk 24:46-49; Sion 20:21-23 4 Ka navong ro veah ral min meatin keil onen, Iesu sel kat keil vit, “Minalokoveintei mau out Serusalem. Ka mihetosin sanien ten Ninin Votut koa naviteni min kami keke Tata onak vat kati keke hesani min kami.✡Luk 24:49; Sion 14:16-17; 15:26; Umen 2:33 5 Veni, mulamu, Sion vi baptaes en meatin keil en oai, ka en avong vahis enges koa hemai, Ahi hehi baptaes en kami en Ninin Votut.”†Navong avi baptaes en meatin en oai, rie lati keke aling demkatien one en Iesu ka aviles ran sakien tisa keil one ka asan vasi moulien one min Ahi. Ka navong Kristin tai san moulien onen min Ahi, Ahi Tata vi baptaes en kei en Ninin Votut. Sakini, Ninin Votut mai sien moulien onen, mul san keihoen mini, ka rie lat sise koa mal keke housili lisenges.✡Mat 3:11; Mak 1:8; Luk 3:16; Sion 1:33
Ahi kulat Iesu vina en out nesa
6 En avong sav tai, eiloheh keil onen Iesu umai vituai ral min Iesu ka avisi avit, “?Asuv, mukave? ?Avong mal vinvin keke kovamai kovahi asuv houlu onen me-Isrel keil vasuval asuv houlu Deved mulamu, vuo avong romaltei veah?”‡En 1Kron 17:11-12, Ahi viteni min asuv houlu Deved keke tai ten vatiamal onen hehi asuv houlu ten lisenges.✡Luk 24:21
7 Ka Iesu vit kesi vit, “Avong enek, Tata enges kur keihoen vatie lati. Rovitei keke kami mivailea avong koa kei ling kati keke vakur out.✡Mak 13:32 8 Ka kami miheilea en tounah tas enek, navong Ninin Votut hemai hesien kami, mihehilelau en keihoen. Sakini, mihehitehiten usil tounah koa naviteni ka namumoni. Mihoum rohtoh eni en taon ten out Serusalem, ka en out sav keil en provins ten out Sudea. Hevus, mihehitehiten usili en provins ten out Sameria, ka en out savsav keil emun heha hetokol out vasi en out netan.”✡Efes 3:16; Luk 24:48; Sion 15:27; Umen 2:32; 3:15; 5:32 9 Navong san selusien enek min keil evus ka mete mul veah eni, Ahi kulat Iesu vina en out nesa, ka mahmah tai mai kav koe ka arlestei mun.✡Mak 16:19; Sion 6:62
10 Ka navong amules alele vina nesa en teilang, hatte tas, angelo elu koa lumusin en eisin tamuoh lumulomal vesesal ven keil.✡Luk 24:4 11 Ka luviteni min keil luvit, “?Meatin keil ten out Kaleli, kami mimul mimulomal ka milele vina nesa mukok vensa? Iesu koa Ahi kulati ran kami ka kuri vina en out nesa, kei varei hemita ris en vati sakien koa milesi vina en out nesa.”✡Mat 26:64; Luk 21:27; Rev 1:7
Matias mai vi eiloheh tai keke vakes Sudas Eskariot
12 Evus, eiloheh keil alokovein Hou Nei Olip, ka uva ris Serusalem koa rovitei soutin.§Hou Nei Olip vi kilomita tai ran taon ten out Serusalem.✡Luk 24:50,52 13 Navong keil arokol taon, uva en eim koa amul aro ien, avina en out tai koa mul nesa. Koakeil aro vituai en avong koanek avi Pita, Sion, ka Tiemes; Andru, Pilip ka Tomas; Batolomiu ka Matiu; Tiemes (koa vi natin Alveas); Saemon (koa mul en vangi meatin keil koa e vati mok keke Siu keil avamaluv ran hen kavmen ten out Rom); ka Sudas (natin Tiemes).✡Mat 10:2-4; Mak 3:16-19; Luk 6:14-16 14 Ka en avong vasi, eiloheh keil ekek umai out tas ka avis vituai. Ka meatin sav keil emun umai avis vituai ral min keil, koa tei en keil avi Meri (mama onen Iesu), tunali Iesu keitel, ka ahin otetai keil emun koa amusili.
15 Avong vahis mai muli, ka meatin keil koa aling demkatien one en Iesu umai out tas. Keil vasi vesesal avahi handred tai ka hanumau tai emun (120). Ka navong aro vituai mukok, Pita mulomal en mete ka selus min keil vit, 16 “Tuak ka ahinkuli keil, selusien koa asuv houlu Deved vit luvati en Tus Votut mai vi anatin usil Sudas Eskariot koa mulamun koakeil umai avuli kat Iesu.✡Sam 41:9 17 Sudas vi tai en komai koa Iesu rie lati, ka kei mum vituai ral min komai en umen onomai.”
18 (Asuv keil onen pris keil asan mani min Sudas ven asa tisa koa kei mumoni. Ka ral min mani enek, avul hati atan tai en isen. Ka en vati atan enek, kei mot eni, vangen maseh ka tin keil asisital.**Mat 27:1-10 viteni keke asuv keil onen pris keil akur ris mani koa asani min Sudas, ka avul hati atan tai eni. Tunien teni vit navong Sudas va par koteh hiren en viau tai, mul murur en vatiai koa mul en atan enek. Ka navong viau teni mat, teiai onen Sudas mot vita netan, ka vangen maseh. 19 Navong longlongien usil mukave Sudas mat ka vasi out Serusalem, avise out enek en ‘Akeldama,’ koa aneite teni vi, ‘Atan ten Ara.’)
20 Ka Pita selus eris vit, “Anatin, asuv houlu Deved vit luvati usil Sudas en Sam tai vit,
‘Ahi Asuv, kumon vatiamal onen heha hevus,
ka kisakin titiali hetovuol emun hemoul en teim sen.’ Sam keil 69:25
Deved vit luvati emun vit,
‘Hetahos keke meatin sav hekesi ka hekur vulin.’ Sam keil 109:8
21 Sakini, mal keke meatin sav tai hemai heapil hetal min komai, tai koa musil rohtoh en komai en avong mulamu, ka en avong vasi keil emun koa Asuv Iesu mul mual ral min komai.✡Luk 1:2; Sion 15:27; Mat 3:13-15; Mak 1:9; Luk 3:21; Mak 16:19; Umen 1:9 22 Anatin, rehetie lat meatin tai koa ro ral min komai en avong koa Sion vi baptaes en meatin keil, va rokol avong koa Ahi kulat Iesu vina en out nesa. Rehetie lat tai en keil keke hemai hekur umen hetal min komai keke hehitehiteni min meatin sav keil vi anatin keke les Iesu moul eris ran matien.” 23 Sakini, keil arie lat meatin elu: Siosep Barsabas (koa isen tamun vi Sastas) ka Matias.
24 Evus, avis Ahi avit, “Asuv, keik kokilea rendemien onen meatin vasi keil. Sakini, kitie min komai isei en keilu ekek koa keik korie lati✡Sion 2:24-25 25 keke houm hesuval eiloheh tai onom. ?Isei en koakeilu ekek hekur vulin Sudas, koa lokovein umen enek keke vaha en vulin kati?” 26 Evus, avis meatin keilu ekek lumai lumutis isealu en ahat elu. Aling ahat keilu ekek en valite tai, ka navong aleh lat ahat tai ran valite koanik, alesi keke isen Matias mul ien.✡Pro 16:33 Sakini, vi Matias koa akuri mai kapil vituai ral min eiloheh teindan tai (11) sav keil.
✡^ Kol 4:14; 2Tim 4:11; Plp 1:24
✡^ Kol 4:14; 2Tim 4:14; Plp 1:24; Umen 16:10-17; 20:5–28:16
✡^ Umen 2:14-41; 4:8-12; 10:34-48
✡^ Umen 13:16-41; 17:22-32; 22:1-21; 26:1-29
✡^ Umen 15:19; 17:5-9; 18:6; 19:23-41
*1:1: Luk mutis tus tai musil moulien onen Iesu va min Teopolis tuai.
✡1:3: Luk 24:36-42; Sion 20:19-20,26-27; Mat 28:18-20; Luk 24:46-49; Sion 20:21-23
✡1:4: Luk 24:49; Sion 14:16-17; 15:26; Umen 2:33
†1:5: Navong avi baptaes en meatin en oai, rie lati keke aling demkatien one en Iesu ka aviles ran sakien tisa keil one ka asan vasi moulien one min Ahi. Ka navong Kristin tai san moulien onen min Ahi, Ahi Tata vi baptaes en kei en Ninin Votut. Sakini, Ninin Votut mai sien moulien onen, mul san keihoen mini, ka rie lat sise koa mal keke housili lisenges.
✡1:5: Mat 3:11; Mak 1:8; Luk 3:16; Sion 1:33
‡1:6: En 1Kron 17:11-12, Ahi viteni min asuv houlu Deved keke tai ten vatiamal onen hehi asuv houlu ten lisenges.
✡1:8: Efes 3:16; Luk 24:48; Sion 15:27; Umen 2:32; 3:15; 5:32
✡1:11: Mat 26:64; Luk 21:27; Rev 1:7
§1:12: Hou Nei Olip vi kilomita tai ran taon ten out Serusalem.
✡1:13: Mat 10:2-4; Mak 3:16-19; Luk 6:14-16
✡1:16: Sam 41:9
**1:18: Mat 27:1-10 viteni keke asuv keil onen pris keil akur ris mani koa asani min Sudas, ka avul hati atan tai eni. Tunien teni vit navong Sudas va par koteh hiren en viau tai, mul murur en vatiai koa mul en atan enek. Ka navong viau teni mat, teiai onen Sudas mot vita netan, ka vangen maseh.
✡1:21: Luk 1:2; Sion 15:27; Mat 3:13-15; Mak 1:9; Luk 3:21; Mak 16:19; Umen 1:9
✡1:26: Pro 16:33