□30:4 «Pirewnning emirliri Zoan shehiride bolsimu, uning elchiliri Hanes shehirige herdaim kélip tursimu,...» — shu chaghlarda Misir yéngi bir padishah, yeni Pirewn Shabakoning qol astida küchlük, ittipaqlashqan bir döletke aylan’ghanidi. Zoan we Hanesning Misirning ikki teripide bolushi döletning küchlük birlikini tekitleydu.

■30:5 Yer. 2:36

□30:6 «Negewdiki ulaghlar toghrisida yüklen’gen wehiy» — Negew bolsa Yehudaning jenubi qismi bolup, pütünley dehshetlik chöl-bayawan. Misirgha mangidighan bir yol Negewdin ötidu. «...yüklen’gen wehiy» — mushu bésharetning témisi bilen Yeshaya chaqchaq qilidu. «Wehiy»ning ibraniy tilida «yük» dégen yene bir menisi bar. Shuning bilen témini yene «Negewdiki ulaghlarning yüki» — déyishke bolidu. Ulaghlar elchilerning özini hem nurghun mal-mülük, hediyilerni kötürüp Misirgha baridighan japaliq yolda méngip hérip kétidu. Lékin Misir bilen bolidighan «ittipaq» héchnémige erzimigechke, ularning yoli bikargha kétidu. Yeshaya bichare ulaghlargha hésdashliq bildürgini bilen elchilerge héchqandaq hésdashliq bildürmeydu! «Ular japaliq, derd-elemlik zémindin ötidu...» — qiziq yéri shuki, Misirgha adette mangidighan yol Negewdin emes, belki Filistiyedin ötidu. Negewdin mangidighan yol nahayiti japaliqtur. Némishqa mushu yol bilen mangidikin? Hökümranlar meqset-pilanlirini Filistiyedin yaki öz xelqidin mexpiy saqlash üchün bolsa kérek. Qiziq ish shuki, Israil Musa peyghember arqiliq Misirdin qutquzulup chiqip, del shu yol bilen Qanaan’gha (Pelestin’ge) kelgen. Yeshaya kinayilik bilen ulardin, siler Misirdin qutquzulghandin kéyin yene ashu yerge «kelgen izinglar bilen qaytip» yardem sorashqa rast baramsiler? — dep sorimaqchi.

□30:7 «Men uni: «Héchnémini qilip bermeydighan Rahab» dep atighanmen» — «Rahab» Misirning bashqa bir ismi, menisi «hakawurluq», «hali üstünlük».

□30:8 «...Hazir bérip buni hem tash taxtigha hem yögime kitabqa yézip qoyghin» — «buni» bizning qarishimizche, yuqiriqi 6-7-ayettiki bésharetni körsitidu. Bezi alimlar «buni» 8-14-ayetlerning mezmuni dep qaraydu.

□30:9 «Perwerdigarning Tewrat-terbiyisi» — «Tewrat» bolsa «terbiye», «nesihet», «yolyoruq» dégen menide.

□30:10 «aldin körgüchiler» — adette Xudaning sözini ghayibane körünüshler arqiliq bilip chüshinidighan hem ularni bashqilargha chüshendürüp béridighan peyghemberlerdur.

□30:11 «Senler durus yoldin chiqish, toghra teriqidin ayrilish! Israildiki Muqeddes Bolghuchini aldimizdin yoq qilish!» — mushu sözler ularning démekchi bolghan asasliq sözliri, yaki alliqachan dégen sözlerning tüp menisidur.

■30:13 Yesh. 29:5

□30:14 «Xuddi sapal chine héch ayimay chéqiwétilgendek u uni (tamni) chéqiwétidu» — tam chaqquchini Xudaning Özi dep qaraymiz. Tamda peyda bolghan yériq bolsa Israilning qebihlikidur (13-ayetnimu körüng). Ademning gunahi özini ichidin (yériq tamni weyran qilghandek) weyran qilidu; uning üstige, Xudaning jazalishi uninggha chüshüsh bilen u téximu tügishidu.

■30:14 Yer. 19:11

□30:15 «Yénimgha towa bilen qaytip kélip aram tapisiler, qutquzulisiler; xatirjemlikte hem aman-ésenlikte küch alisiler!» — mushu söz Yeshaya peyghemberning bésharetlirining jewhiri.

□30:17 «Minginglar birining wehimisidin qachisiler; beshining wehimiside hemminglar qachisiler» — Musa peyghember Tewrattiki «Law.» 26:8-ayette Xudaning mundaq wedisini xatiriligen: «(Manga tayan’ghan bolsanglar) beshinglar yüz (adem)ni, yüzünglar bir tümenni qoghliwétisiler». Emdiki ehwal buning eksiche. «Tagh üstidiki bayraq... döng üstidiki... tugh» — (1) démek, qalghan ademler nahayiti az. (2) mushu ikki nerse (bayraq we tugh) adette urush qilghanda ishlitilidu; urushtiki bir terep meghlup bolsa mushu nersiler tashlinip qalidu; ghelibe qilsa ular élip kétilidu; shunga ular mushu yerde meghlubiyetnimu bildüridu.

■30:17 Yesh. 17:6; 24:6,13

□30:18 «We shunga silerge méhir-shepqet körsitimen dep, Perwerdigar kütidu; shunga U silerge rehim qilimen dep ornidin qozghilidu... Uni kütkenlerning hemmisi bextliktur!» — mushu ayet belkim kitabning ademni eng heyran qalduridighan yerliridin biridur. Némishqa Israilning kajliqi, Xudaning qattiq jazalishi teswirlen’gendin kéyin ayet «shunga» bilen bashlinidu? Xudaning Israilni qattiq jazalighini bilen u eng axirda ulargha nahayiti köp rehimdilliq körsetmekchi. Yuqiriqi jazalar belkim Israilning «qaldisi»ni Xudaning nijatini qobul qilishqa teyyarlaydu. «Shunga» Xuda buni sewr-taqet bilen kütidu.

■30:18 Zeb. 2:12; 34:8; Pend. 16:20; Yer. 17:7

□30:20 «séning Ustazing» — mushu yerde bu söz yaki (köplük sheklide) «ustazliring» yaki (birlik sheklide) «ustazing» meniside ishlitilgen. Aldi-keynidiki sözlerge qarighanda, «ustaz» bolsa kérek. «Özini yoshurghan» «Ustazing»ning kim ikenlikini chüshinish üchün mushu ayetni 8-bab, 17-ayet bilen sélishturung.

□30:25 «Chong qirghinchiliq bolghan küni, yeni munarlar örülgen küni...» — qaysi qirghinchiliqning bolghanliqi, qaysi munarlarning örülgenliki mushu yerde déyilmidi. Qandaqla bolmisun, mushu ishlar jismaniy hem rohiy düshmenlerning yoqitilishini bildüridu; mushu ishlar axirqi zamanlarda yüz bérishi mumkin. «enhar» — kichik ériq.

□30:26 «Öz xelqining jarahiti» — yaki «Öz xelqining sun’ghan yérini».

□30:28 «Uning nepesi xuddi téship boyun’gha yétidighan kelkündek bolidu» — yuqiriqi 8-bab, 8-ayet bilen sélishturung. Asuriye Israilgha qandaq qilghan bolsa, Perwerdigarmu ulargha (asuriylerge) shundaq qilidu. «bimenilik bimenilikni yoqatquchi ghelwir» — «bimenilik» belkim butlargha ishinip-tayinishni körsitidu. «U (Perwerdigar) .... shundaqla xelq-milletlerning aghzigha ularni azduridighan yügen salidu» — Asuriye padishahi Sennaxérib tutuwalghan esirlirining aghzigha yügen sélip, ularni ashundaq rehimsiz yol bilen élip mangatti. Mushu yerde Asuriyedin bashqa ellerning tilgha élinishi, bésharetning hem shu chaghdiki Asuriyeni hem axirqi zamandiki «axirqi urush»ni körsitidighanliqini chüshendürse kérek. Undaq bolsa Asuriye padishahi yene axirqi zamandiki dejjalgha wekillik qilidu yaki «bésharetlik resim» bolidu.

■30:28 Yesh. 8:8

□30:31 «Perwerdigarning awazi bilen Asuriye yanjilidu, — bashqilarni urush tayiqi bolghan Asuriye yanjilidu!» — Asuriyening Xudaning tayiqi ikenliki 10:5-ayette körsitilgen. «Bashqilarni urush tayiqi (bolghan Asuriye) yanjilidu!» dégenning bashqa birxil terjimisi: — «U (Perwerdigar) uni (Asuriyeni) tayaq bilen uridu».

□30:33 «Tofet» — Yérusalém sirtidiki, exlet köydüridighan bir jilgha. U yene «Gé-Xinnom» — «Halaket jilghisi» dep atilip dozaqning küchlük bir simwoli bolidu (erebche «jehennem» dégen söz del bu «Gé-Xinnom»din kelgen). «Berheq, padishah üchün teyyarlan’ghan; Perwerdigar uni chongqur hem keng qilghan, otunliri köp yalqunluq bir gülxan bar...» — démek, Asuriye padishahi Yehudagha qarshi yürüsh qilghanda, özi üchün teyyarlan’ghan «jesetni köydürüsh» gulxanigha qarap méngiwatatti.