Muxu bexarǝtning kǝng mǝnisi, xübⱨisizki, Hudaƣa ixǝnmigǝnlǝr ɵz-ara bir-birigǝ yardǝm berixkǝn bolsimu, hudasiz bolƣanliⱪi üqün bu yardǝm mǝnggü dawamlaxmaydu. Ahirƣiqǝ üzlüksiz kelidiƣan, qeki yoⱪ mǝdǝtni bolsa pǝⱪǝt Pǝrwǝrdigardinla tapⱪili bolidu.
□21:1 «Dengizning qɵl-bayawini» — Babilni kɵrsitidu (9-ayǝtni kɵrüng). «Dengiz» bolsa, muxu yǝrdǝ Babil xǝⱨiri jaylaxⱪan, naⱨayiti kǝng Əfrat dǝryasini kɵsitidu. Əmdi nemixⱪa «dengizning qɵl-bayawini» deyilidu? Yǝxaya bǝlkim Babilni kinayilik gǝp bilǝn mazaⱪ ⱪilidu; Babil katta, büyük xǝⱨǝr bolƣini bilǝn, ⱨǝⱪiⱪǝt jǝⱨitidin yaki mǝnggülük roⱨiy bayliⱪlar jǝⱨitidin eytⱪanda naⱨayiti bir qɵl-bayawan, halas.
□21:2 «Hain hainliⱪ ⱪiliwatidu... bulangqiliⱪ ⱪiliwatidu» — xübⱨisizki, Babilning üzlüksiz ⱪiliwatⱪan ⱪilmixlirini kɵrsitidu. «I Elam, ornungdin tur, qiⱪ! Media, muⱨasirǝ ⱪilip ⱪorxiwal!» — ikki imkaniyǝt bar. Muxu bexarǝt yaki miladiyǝdin ilgiriki 689-yili Asuriyǝ imperatori Sǝnnaheribning Babilƣa besip kirip wǝyran ⱪilƣanliⱪini yaki miladiyǝdin ilgiriki 539-yili Parslar wǝ Medialar Ⱪorǝx imperatorining baxqiliⱪida besip kirgǝnlikini kɵrsitidu. Əgǝr birinqi xǝrⱨ toƣra bolsa, u qaƣda «Elam ornungdin tur, qiⱪ! Media, muⱨasirǝ ⱪilip ⱪorxiwal!» degǝn sɵzlǝrni Babil padixaⱨi Merodaⱪ-Baladan ɵz ittipaⱪdaxliri Elam wǝ Mediaƣa eytⱪan, bu sɵzlǝr «Asuriyǝgǝ ⱨujum ⱪil!» degǝn mǝnidǝ bolƣan bolidu. U qaƣda Asuriyǝning imperatori Sǝnnaherib mǝƣlup bolƣan. Keyin u ⱪaytidin ⱨujim ⱪilip Babilni ixƣal ⱪildi. Xu qaƣda u Babilni pütünlǝy wǝyran ⱪilip, ularning ⱨǝmmǝ butlirinimu qeⱪip parǝ-parǝ ⱪildi. Ikkinqi xǝrⱨ toƣra bolsa, muxu sɵzlǝr Ⱪorǝx ɵzining ⱪoxunliriƣa degǝn gǝp bolidu (Babilƣa ⱨujum ⱪil!). Bizningqǝ bolsa bexarǝt Ⱪorǝxningki muxu ⱨujumini kɵrsitidu; biraⱪ ikki ⱪetimliⱪ ixƣal ⱪilixning ⱨǝmmisidǝ ohxaxla Yǝxayaning kɵrsǝtkǝn kɵrsǝtmisi, yǝni «Babilƣa ixǝnmǝnglar ⱨǝm tayanmanglar!» degini tǝkitlinidu. «Uning sǝwǝbidin kɵtürülgǝn ⱨǝmmǝ nalǝ-pǝryadlarni tügitiwǝttim» — bu ǝlwǝttǝ Hudaning sɵzi boluxi kerǝk. Demǝk, Babilning hainliⱪi, tajawuzqiliⱪ ⱪilip olja alƣanliⱪi, adilsizliⱪi, rǝⱨimsizliki ⱪatarliⱪlar tüpǝylidin halayiⱪ ⱪattiⱪ nalǝ-pǝryadlarni kɵtürgǝnidi; Huda ularning nalǝ-pǝryadliriƣa Hhatimǝ beridu; qünki U Babilning ɵzini tügǝxtürgǝnidi.
□21:3 «Xunga iq-baƣrim aƣriⱪ-azab bilǝn toldi, ... angliƣinimdin parakǝndǝ boldum» — bu sɵzlǝr ǝlwǝttǝ pǝyƣǝmbǝrning ɵziningki boluxi kerǝk. Baxⱪa birhil tǝrjimisi «Mǝn azabtin tolƣinip ⱪariyalmidim; parakǝndiqiliktin ⱨeqnemini angliyalmidim». Bir jǝⱨǝttin Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr muxu kɵrünüxtǝ mǝlum bir xǝⱨǝrning Huda tǝripidin jazalinixini kɵridu, xundaⱪla bǝk azablinidu. Biraⱪ baxⱪa bir jǝⱨǝttin wǝ baxⱪa bir dǝrijidǝ, Babil xǝⱨiri pütkül dunyaƣa wǝkil bolsa, u Hudaning ⱪiyamǝt künidǝ gunaⱨning ɵzini ⱪandaⱪ dǝⱨxǝtlik jazalixini kɵridu, xundaⱪla intayin azablinidu. Xübⱨisizki, muxu bexarǝttin eliximiz kerǝk bolƣan sawaⱪ dǝl muxudur.
□21:4 «Mǝn zoⱪ alidiƣan keqǝ» — buni qüxinix tǝs; bǝlkim Huda Yǝxayaƣa xu kɵrünüxni kɵrgüzgǝn keqidǝ u ayali bilǝn billǝ muⱨǝbbǝtlǝxmǝkqi boldimikin.
□21:5 «Ular dastihan wǝ gilǝm-kɵrpilǝrnimu salidu» — baxⱪa birhil tǝrjimisi «Dastihan selinglar, bir kɵzǝtqi ⱪoyunglar». «ⱪalⱪan maylanglar!» — birhil urux tǝyyarliⱪi. Ⱪalⱪan maylansa ⱪiliq-nǝyzilǝr uningdin teyilip ketǝtti. Xunga Yǝxaya muxu ayǝttǝ bǝlkim, Babilliⱪlar ziyapǝttǝ olturƣinida, düxmǝnning ⱪoxunliri yolƣa qiⱪip yürüx ⱪiliwatⱪanliⱪini kɵrsitidu; xunga ziyapǝtning orniƣa, urux tǝyyarliⱪi ⱪilixⱪa toƣra kelǝtti, dǝp bexarǝt beridu. Keyinki (6-10) ayǝtlǝrnimu kɵrüng. Babilliⱪlarning ziyapǝtkǝ ⱪatnixixⱪa intayin amraⱪliⱪining dangⱪi qiⱪⱪanidi. Miladiyǝdin ilgiriki 539-yili, Babil ordisidikilǝr katta ziyapǝttǝ bihud olturƣan bir keqidǝ, Babil xǝⱨiri Medialiⱪlar tǝripidin ixƣal ⱪilindi (Tǝwrattiki «Daniyal» 5-babni kɵrüng).-
□21:6 «ǝyni boyiqǝ eytidiƣan bir kɵzǝtqi» — demǝk, ixǝnqlik adǝm. Babilliⱪlar bihudlixip olturƣanliⱪi tüpǝylidin, Huda bǝlkim Yǝxayaƣa kinayǝ ⱪilip, ular üqün bir kɵzǝtqini bǝlgilǝp ⱪoyux kerǝk, demǝkqi. Bu «hiyaliy kɵzǝtqi»ning hǝwǝrliri 7-9-ayǝtlǝrdǝ hatirilinidu.
□21:7 «U jǝng ⱨarwilirini, jüp-jüp atliⱪ ǝskǝrlǝrni,... kɵrgǝndǝ,..» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: — «Bir ⱪoxun atliⱪ ǝskǝr jüp-jüp atlar bilǝn,... kɵrgǝndǝ,...». «jǝng ⱨarwilirini tɵgilǝr bilǝn kɵrgǝndǝ,...» — Pars imperatori Ⱪorǝx jǝng ⱪilƣanda tɵgilǝrni düxmǝn ⱪoxunliri iqigǝ ⱨǝydiwetip, ⱪalaymiⱪanqiliⱪ qiⱪiratti. U birinqi bolup axundaⱪ taktikini ixlǝtkǝn.
□21:8 «Rǝb, mǝn kɵzǝt munarida üzlüksiz kün boyi turimǝn, Ⱨǝr keqidǝ kɵzǝttǝ turimǝn» — bu sɵzgǝ ⱪariƣanda, Babilning wǝyran ⱪilinixini ümid ⱪilidiƣanlar uzunraⱪ waⱪit kütüxi kerǝk bolidu. «Rǝb» degǝnning baxⱪa hil tǝrjimisi: «I hojam,...»
□21:9 «— Wǝ mana, u jǝng ⱨarwiliri jüp-jüp atliⱪ ǝskǝrlǝr bilǝn keliwatidu!» — yuⱪiriⱪi izaⱨatni kɵrüng. Bǝlkim muxu yǝrdǝ düxmǝn ⱪoxuni ƣǝlibǝ bilǝn ⱪaytip berip, Babilning mǝƣlup bolup yoⱪitilƣanliⱪi toƣrisida hǝwǝr yǝtküzidu. «... U ularning ilaⱨlirining ⱨǝrbir oyma mǝbudlirini ... parǝ-parǝ ⱪiliwǝtti!» — «U» bǝlkim Hudaning Ɵzi.
■21:9 Yǝr. 25:12; 51:8; Wǝⱨ. 14:8; 18:2
□21:10 «I Mening tepilgǝn danlirim, Mening haminimdiki buƣdaylirim,...» — muxu ikki ibarǝ Israilning Hudaƣa sadiⱪ bolƣan, xundaⱪla pǝs orunda turidiƣan «ⱪaldisi»ni kɵrsitidu. Hudaning jaza-tǝrbiyiliri iqidǝ japa tartix bilǝn ular tawlinip, «sap buƣday»dǝk bolƣan.
□21:11 «Dumaⱨ» — bolsa ibraniy tilida «süküt» degǝn mǝnidǝ. Umu Edomning kiqik bir yezisi. Biraⱪ muxu yǝrdǝ Yǝxaya yǝnǝ «Edom» degǝn isimni sɵz oyuni ⱪilip tǝtürisiqǝ «Dumaⱨ» dǝp atiƣan. Demǝk, kǝlgüsidǝ Edom kɵp issiⱪ-soƣaⱪlar bilǝn naⱨayiti «süküt»lük bir jay bolup ⱪalidu. «Seir» — Edomning yǝnǝ bir ismi. «i kɵzǝtqi, keqining ⱪanqiliki ɵtti? I kɵzǝtqi, keqining ⱪanqiliki ɵtti?» — kɵzǝtqi (yaki jesǝkqi)ning wǝzipiliri birinqidin düxmǝnning ⱨujumliridin hǝwǝr berip ⱨǝmmǝ adǝmni oyƣitix; ikkinqidin taktakqiliⱪ ⱪilip keqining ⱪaysi waⱪit bolƣanliⱪini halayiⱪⱪa uⱪturux idi. Kɵzǝtqi muxu yǝrdǝ xübⱨisizki, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning ɵzidur. Uningmu muxu ikki wǝzipisi bar idi — halayiⱪni Hudaning jazasidin agaⱨlandurux ⱨǝm xu jazaƣa ⱪanqǝ uzun bolup kǝtkǝnliki ⱨǝm uning ⱪanqilik dawamlixidiƣanliⱪi toƣruluⱪ hǝwǝr yǝtküzüx idi. Muxu yǝrdǝ bǝlkim Edomdin qiⱪⱪan bir ǝlqi kelip Yǝxayadin Edomni ⱪaplap turƣan, ⱪarangƣu «keqǝ»dǝk bolƣan balayi’apǝtlǝr ⱪaqan tügǝydu? — dǝp soraydu.
□21:12 «Kɵzǝtqi jawabǝn mundaⱪ dǝydu: ...» — jawabning üq ⱪismi bar: — (1) «sǝⱨǝr kelidu». Demǝk, muxu ⱪarangƣuluⱪ tügǝydu — biraⱪ ⱪaqan tügǝydiƣanliⱪini demǝydu. (2) «keqimu kelidu» — Edomƣa, dunyaƣa nur kelidu (mǝsilǝn 7:18, 18:2ni kɵrüng). Biraⱪ yǝnǝ bir keqǝ kelidu, u tehimu ⱪarangƣu bolup, bǝlkim ⱪiyamǝt künliridǝ bolidu (mǝsilǝn, 10:5, 13:10ni kɵrüng). Yǝxaya muxu toƣruluⱪ agaⱨlanduridu. (3) «soriƣing bolsa, ... manga yeⱪin kǝl!». Edom (jümlidin bǝlkim baxⱪa Yǝⱨudiy ǝmǝslǝr) muxu ixlarni eniⱪlimaⱪqi bolƣan bolsa, ǝrkinlik bilǝn Hudaning yeniƣa kelixkǝ, Hudadin biwasitǝ yaki pǝyƣǝmbǝrliridin soraxⱪa tǝklip ⱪilinidu. Pǝⱪǝt ɵz yolliridin towa ⱪilip yenip kǝlsila, Huda ularni ⱪobul ⱪilidu.
□21:13 «Ərǝbiyǝning keqisi toƣruluⱪ» — ibraniy tilida «Ərǝbiyǝ toƣruluⱪ» ⱨǝm «keqidǝ» degǝn ikki mǝnilik bolƣan bir sɵzdur. Ikkinqi mǝnisi «keqidǝ» bolƣan bolup, bǝlkim «Ərǝblǝrning ⱪarangƣuluⱪ waⱪti»ni kɵrsitidu. Əmǝliyǝttǝ (Ərǝblǝrning tarihi anqǝ hatirilǝnmigǝn bolƣaqⱪa) dǝl ⱪaysi yilni kɵrsǝtkǝnlikini ⱨazirqǝ eniⱪ dǝp berǝlmǝymiz. Miladiyǝdin ilgiriki 715-yili Sargon II Temadiki ⱪǝbililǝr wǝ pütkül «Ərǝbiyǝ yerim arili»ƣa ⱪarxi urux ⱪilƣan. Miladiyǝdin ilgiriki 703-yili Ərǝblǝr Babildiki Merodaⱪ-Baladan bilǝn ittipaⱪ tüzgǝn wǝ Asuriyǝlik Sǝnnaherib tǝripidin mǝƣlup ⱪilinip, ⱪattiⱪ ziyan tartⱪan. Bexarǝt bu qaƣlarning birini kɵrsǝtsǝ kerǝk. «...janggalda ⱪonup ⱪalisilǝr» — demǝk, qong yoldin yiraⱪ, mǝlum bir düxmǝnning ⱪorⱪunqidin pinⱨan jayda ⱪonux kerǝk. Dedanliⱪlar bolsa Ərǝblǝrning bir ⱪǝbilisi. Tema ularning bir karwansaray xǝⱨiri. Dedan, Tema wǝ 16-ayǝttiki Kedarning ⱪǝyǝrlikini bilix üqün hǝritilǝrni kɵrüng.
□21:14 «... Su apirip beringlar! I Temadikilǝr, nanliringlarni elip ⱪaqⱪanlarni kütüwelinglar!» — Huda Yǝxaya arⱪiliⱪ Ərǝblǝrgǝ ɵz ⱪerindaxliriƣa yardǝm berix kerǝklikini uⱪturidu. Demǝk, Ərǝblǝr pat yeⱪinda kɵp awariqilikkǝ yoluⱪidu (15-ayǝtni kɵrüng).
□21:16 «Bir yil iqidǝ mǝdikar ⱨesabliƣandǝk,..» — 16-bab, 14-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng. Mǝdikar ixligǝn waⱪitni intayin toƣriliⱪ bilǝn ⱨesablaydu, ǝlwǝttǝ.
□21:17 «Oⱪyaqilarning ⱪalduⱪliri, yǝni Kedarning palwan-batur bolƣan oƣulliri az ⱪalidu» — Kedar bolsa Ərǝbistandiki qɵllükning ximal tǝripidǝ yaxiƣan bir ⱪǝbilǝ. Muxu bexarǝtning kǝng mǝnisi, xübⱨisizki, Hudaƣa ixǝnmigǝnlǝr ɵz-ara bir-birigǝ yardǝm berixkǝn bolsimu, hudasiz bolƣanliⱪi üqün bu yardǝm mǝnggü dawamlaxmaydu. Ahirƣiqǝ üzlüksiz kelidiƣan, qeki yoⱪ mǝdǝtni bolsa pǝⱪǝt Pǝrwǝrdigardinla tapⱪili bolidu.