Muⱪeddes Kalam (yǝngi yeziⱪ) Yǝrǝmiya 51

Babil toƣruluⱪ ⱨɵküm — dawami

1 Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Mana, Mǝn Babilni soⱪidiƣan ⱨǝm «Lǝb-kamay»da turuwatⱪanlarni soⱪidiƣan bitqit ⱪilƣuqi xamalni ⱪozƣap qiⱪirimǝn; □ ■ 2 Mǝn Babilƣa yat adǝmlǝrni ǝwǝtimǝn; ular uni soruwetidu, zeminini yǝr bilǝn yǝksan ⱪiliwetidu; uning bexiƣa külpǝt qüxkǝn künidǝ ular uningƣa tǝrǝp-tǝrǝptin ⱪarxilixixⱪa kelidu. ■ 3 Uning oⱪyaqiliriƣa kiriqni tartⱪudǝk, ornidin turƣuqilarƣa dubulƣa-sawut kiygüdǝk pursǝt bǝrmǝnglar; uning yigitlirining ⱨeqⱪaysisini ayap ⱪoymanglar; uning pütkül ⱪoxunini bitqit ⱪilinglar. 4 Kaldiylǝrning zeminida sanjilƣanlar, koqilirida ⱪiliqlanƣanlar yiⱪilsun! ■ 5 Qünki Israil yaki Yǝⱨudamu ɵz Hudasi tǝripidin, yǝni samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar tǝripidin taxliwetilgǝn ǝmǝs; qünki Babilning zemini Israildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi aldida sadir ⱪilƣan gunaⱨ bilǝn tolƣandur. 6 Barliⱪ ǝllǝr, Babil iqidin ⱪeqinglar, ɵz jeninglarni elip bǝdǝr ⱪeqinglar! Uning ⱪǝbiⱨlikigǝ qetilip ⱪelip ⱨalak bolmanglar; qünki bu Pǝrwǝrdigarning ⱪisas alidiƣan waⱪtidur; U ⱪilmixini ɵz bexiƣa ⱪayturidu.□ ■

7 Babil Pǝrwǝrdigarning ⱪolidiki pütkül jaⱨanni mǝst ⱪilƣuqi altun ⱪǝdǝⱨ bolƣan; ǝllǝr uning xaribidin iqkǝn; ǝllǝr xuning bilǝn sarang bolup kǝtkǝn. □ ■ 8 Babil tuyuⱪsiz yiⱪilip bitqit bolidu; uningƣa aⱨ-zar kɵtürünglar! Uning azabliri üqün tutiya elinglar; u bǝlkim saⱪaytilarmikin?■

9 — «Biz Babilni saⱪaytmaⱪqiduⱪ, lekin u saⱪaymidi; uningdin waz keqip ⱨǝmmimiz ɵz yurtimizƣa ⱪaytayli; qünki uning üstigǝ qiⱪirilidiƣan ⱨɵküm jazasi asmanƣa taⱪixip, kɵkkǝ yetidu».□ ■

10 — «Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizni barliⱪⱪa kǝltürgǝndur; kelǝyli, Zionda Pǝrwǝrdigar Hudayimizning ⱪilƣan ixini jakarlayli!»□

Pǝrwǝrdigar Media ⱪoxunliriƣa, andin Babilƣa sɵz ⱪilidu

11 — Oⱪlarni uqlanglar! Ⱪalⱪanlarni tutunglar! Pǝrwǝrdigar Medianing padixaⱨlirining roⱨini urƣutti; qünki Uning niyiti Babilƣa ⱪarxidur, uni bǝrbat ⱪilix üqündur; bu Pǝrwǝrdigarning ⱪisasidur, yǝni Uning ibadǝthanisi üqün alƣan ⱪisasidur. ■ 12 Babilning sepilliriƣa ⱪaritip jǝng tuƣini kɵtürünglar; kɵzǝtni tehimu qingraⱪ ⱪilinglar, kɵzǝtqilǝrni Babilni qɵriditip sǝptǝ turƣuzunglar; bɵktürmǝ ⱪoyunglar; qünki Pǝrwǝrdigar Babildikilǝrning jazasi toƣruluⱪ nemilǝrni degǝn bolsa, U xuni kɵnglidǝ pǝmlǝp, uni ada ⱪilidu.

13 — I ǝlwǝk sular üstidǝ turƣuqi, bayliⱪliri nurƣun bolƣuqi, ǝjiling yetip kǝldi, jening ɵlqinip üzülüx waⱪti toxti.

14 Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Ɵzi bilǝn ⱪǝsǝm ⱪilip: «Top-top qekǝtkilǝrdǝk Mǝn seni adǝmlǝr bilǝn toldurimǝn; ular sening üstüngdin ƣǝlibǝ tǝntǝnilirini kɵtüridu» dedi.■

15 — U bolsa yǝr-zeminni küq-ⱪudriti bilǝn yasap,

Alǝmni danaliⱪi bilǝn bǝrpa ⱪilip,

Asmanlarni ǝⱪil-parasiti bilǝn yayƣuqidur;■

16 U awazini ⱪoyuwǝtsǝ, asmanlarda sular xawⱪunlaydu;

U yǝr qǝtliridin bulut-tumanlarni ɵrlitidu;

U yamƣurlarƣa qaⱪmaⱪlarni ⱨǝmraⱨ ⱪilip bekitidu,

Xamalni Ɵz hǝziniliridin qiⱪiridu.■

17 Bu butpǝrǝslǝrning ⱨǝrbiri ǝⱪilsiz, bilimdin mǝⱨrumlardur;

Ⱨǝrbir zǝrgǝr ɵzi oyƣan but tǝripidin xǝrmǝndigǝ ⱪalidu;

Qünki uning ⱪuyma ⱨǝykili yalƣanqiliⱪ,

Ularda ⱨeq tiniⱪ yoⱪtur.

18 Ular bimǝnilǝrdur, mazaⱪ obyektidur;

Ularning üstigǝ jazalinix waⱪti kǝlgǝndǝ, ular yoⱪitilidu.

19 Yaⱪupning nesiwisi Bolƣuqi bulardǝk ǝmǝstur;

Qünki ⱨǝmmini yasiƣuqi Xudur;

Israil bolsa Uning Ɵz mirasi bolƣan ⱪǝbilisidur;

Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Uning namidur.□ ■

Pǝrwǝrdigar Israilƣa sɵz ⱪilidu

20 Sǝn Israil Mening gɵrzǝm,

Mening jǝng ⱪoralimdursǝn;

Sening bilǝn Mǝn ǝllǝrni bitqit ⱪilimǝn,

Sening bilǝn padixaⱨliⱪlarni tarmar ⱪilimǝn;□ ■

21 Sening bilǝn ⱨǝm at ⱨǝm at mingüqini bitqit ⱪilimǝn;

Sening bilǝn ⱨǝm jǝng ⱨarwisi ⱨǝm ⱨǝydigüqisini bitqit ⱪilimǝn;

22 Sening bilǝn ⱨǝm ǝr ⱨǝm ayalni bitqit ⱪilimǝn;

Sening bilǝn ⱨǝm ⱪeri ⱨǝm yaxlarni bitqit ⱪilimǝn;

Sening bilǝn ⱨǝm yigit ⱨǝm ⱪizni bitqit ⱪilimǝn;

23 Sening bilǝn ⱨǝm padiqi ⱨǝm ⱪoy padisini bitqit ⱪilimǝn;

Sening bilǝn ⱨǝm deⱨⱪan ⱨǝm boyunturuⱪⱪa ⱪetilƣan kalilirini bitqit ⱪilimǝn;

Sening bilǝn ⱨǝm waliylar ⱨǝm ⱨɵkümranlarni bitqit ⱪilimǝn.

24 — Mǝn kɵz aldinglarda Babilning ⱨǝm barliⱪ kaldiylǝrning Zionda ⱪilƣan barliⱪ rǝzillikini ɵz bexiƣa qüxürüp yandurimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

25 — Mana, Mǝn sǝn Babilƣa ⱪarximǝn, i pütkül yǝr yüzini ⱨalak ⱪilƣuqi taƣ;

Mǝn ⱪolumni üstünggǝ sozup,

Seni tik yarlardin ƣulitip,

Domilitip qüxürüp, seni kɵyüp tügigǝn bir yanar taƣ ⱪilimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

26 Xuning bilǝn ular sǝndin bürjǝk qiⱪirix üqünmu tax tapalmaydu,

Yaki ul üqünmu ⱨeqyǝrdin tax tapalmaydu;

Qünki sǝn mǝnggügǝ bir wǝyranǝ bolisǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

27 — Zeminda jǝng tuƣini kɵtürünglar,

Əllǝr arisida kanay qelinglar;

Babilƣa jǝng ⱪilixⱪa ǝllǝrni tǝyyarlanglar;

Ararat, minni wǝ Axkinaz padixaⱨliⱪlirini qaⱪirip yiƣinglar;

Uningƣa ⱨujum ⱪilƣuqi ⱪoxunlarƣa bir sǝrdar bekitinglar;

Atlarni top-top qekǝtkǝ leqinkiliridǝk zeminƣa türkümlǝp qiⱪiringlar;□

28 Uningƣa jǝng ⱪilixⱪa ǝllǝrni tǝyyarlanglar,

— Medialiⱪlarning padixaⱨliri, waliyliri wǝ barliⱪ ⱨɵkümdarlirini, xundaⱪla u ⱨɵküm sürgǝn zeminlarning barliⱪ adǝmlirini tǝyyarlanglar! 29 Xuning bilǝn yǝr yüzi tǝwrinip azablinidu; qünki Pǝrwǝrdigarning Babilƣa ⱪarxi baƣliƣan niyǝtliri, yǝni Babilning zeminini ⱨeq adǝm turmaydiƣan qɵl-bayawan ⱪiliwetix niyiti ǝmǝlgǝ axmay ⱪalmaydu.

30 Babildiki palwanlar uruxtin ⱪol üzidu;

Ular ⱪorƣanlirida amalsiz olturidu;

Ularning dǝrmani ⱪalmaydu,

Ular ayallardǝk bolup ⱪalidu;

Uning turalƣuliriƣa ot ⱪoyulidu;

Dǝrwaza salasunliri sundurulidu.■

31 Yügürüp keliwatⱪan bir qaparmǝn yǝnǝ bir qaparmǝngǝ, bir hǝwǝrqi yǝnǝ bir hǝwǝrqigǝ Babil padixaⱨining aldidila uqrixip ⱪelip uningƣa: —

«Silining pütkül xǝⱨǝrliri u qǝttin bu qǝtkiqǝ ixƣal ⱪilindi;

32 Dǝrya keqikliri igiliwelindi,

Ⱪomuxluⱪlar otta kɵydürüldi,

Palwanliri dǝkkǝ-dükkigǝ qüxüxti!»

— dǝp jakarlixidu.□

33 Qünki samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar — Israilning Hudasi mundaⱪ dǝydu: —

Babilning ⱪizi tǝkxilinip qingdilidiƣan waⱪti bolƣan hamandǝk besilidu;

Birdǝmdila, uning ⱨosuli orulidiƣan waⱪti yetip bolidu!□

34-35 Zionda turƣuqi ⱪiz: — «Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar meni yutup,

Meni ƣajilap ǝzgǝn;

U iqimni boxitilƣan ⱪaqidǝk ⱪilip ⱪoyƣan;

U ǝjdiⱨadǝk meni yutup,

Ɵzini nazu-nemǝtlirim bilǝn toyƣuzƣan,

Meni ⱪuruⱪdap pak-pakiz ⱪiliwǝtkǝn.

Manga, mening tenimgǝ ⱪilƣan zorawanliⱪi Babilning bexiƣa qüxürülsun» — dǝydu,

Wǝ Yerusalem: «Mening ⱪanlirim Kaldiyǝdǝ turƣuqilarning bexiƣa tɵkülsun» — dǝydu.□

36 Xunga Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —

Mana, Mǝn sening dǝwayingni soraymǝn,

Sǝn üqün ⱪisas alimǝn;

Mǝn uning dengizini ⱪurutimǝn, buliⱪini ⱪaƣjiritimǝn.□ ■

37 Babil bolsa dɵwǝ-dɵwǝ harabilǝr,

Qilbɵrilǝrning turalƣusi bolidu;

Zemini adǝmni dǝⱨxǝt basidiƣan ⱨǝm daim ux-ux ⱪilinidiƣan obyekt bolidu,

Ⱨeq adǝm xu yǝrdǝ turmaydu.

38 Ularning ⱨǝmmisi yax xirlardǝk ⱨuwlixidu,

Arslanlardǝk bir-birigǝ hiris ⱪilixidu;□

39 Ularning kǝypiyati ⱪizip kǝtkǝndǝ, Mǝn ularƣa bir ziyapǝt tǝyyarlap ⱪoyimǝnki, ularni mǝst ⱪiliwetimǝn; xuning bilǝn ular yayrap-yaxnap ketidu, — andin mǝnggügǝ uyⱪuƣa ƣǝrⱪ bolup, ⱪaytidin ⱨeq oyƣanmaydu, — dǝydu Pǝrwǝrdigar. □ 40 Boƣuzlaxⱪa yetiligǝn ⱪozilardǝk wǝ billǝ yetilǝngǝn ⱪoqⱪarlar ⱨǝm tekilǝrdǝk Mǝn ularni boƣuzlaxⱪa qüxürimǝn.

41 Xexaⱪning ixƣal ⱪilinƣanliⱪiƣa ⱪara!

Pütkül yǝr yüzining pǝhrining tutulƣanliⱪiƣa ⱪara!

Babilning ǝllǝr arisida adǝmni dǝⱨxǝt basidiƣan obyekti bolƣanliⱪiƣa ⱪara!□ ■

42 Dengiz Babil üstidin ɵrlǝp kǝtti;

U nurƣunliƣan dolⱪunlar bilǝn ƣǝrⱪ boldi.□

43 Uning xǝⱨǝrliri adǝmni dǝⱨxǝt basidiƣan obyekt,

Ⱪaƣjiraⱪ yǝr, bir qɵl, ⱨeqkim turmaydiƣan zemin boldi;

Ⱨeqⱪandaⱪ insan balisi ⱪaytidin xu yǝrlǝrdin ɵtmǝydu.

44 Mǝn Babilda Bǝlni jazalaymǝn;

Mǝn uning aƣzidin yutuwalƣinini yanduriwalimǝn;

Əllǝr ⱪaytidin uningƣa ⱪarap eⱪip kelixmǝydu;

Bǝrⱨǝⱪ, Babilning sepili ƣulap ketidu. □

45 Uning otturisidin qiⱪinglar, i hǝlⱪim!

Ⱨǝrbiringlar Pǝrwǝrdigarning ⱪattiⱪ ƣǝzipidin ɵz jeninglarni elip bǝdǝr ⱪeqinglar!

46 Silǝr zeminda angliniwatⱪan pitnǝ-iƣwadin yürikinglarni su ⱪilmanglar wǝ ⱪorⱪmanglar;

Bu yil bir pitnǝ-iƣwa, kelǝr yili yǝnǝ bir pitnǝ-iƣwa qiⱪidu;

Zeminda zulum-zorawanliⱪ partlaydu, ⱨɵkümdarlar ⱨɵkümdarlarƣa ⱪarxi qiⱪidu.

47 Xunga mana, xu künlǝr keliduki,

Mǝn Babildiki oyma mǝbudlarni jazalaymǝn;

Xuning bilǝn uning pütkül zemini hijalǝtkǝ ⱪaldurulidu,

Uningda ɵltürülgǝnlǝr uning iqidǝ yiⱪilidu;□

48 Xuning bilǝn asman wǝ zemin wǝ ularda bar bolƣanlar Babil üstidin xadliⱪtin yangraydu;

Qünki ximaldin ⱨalak ⱪilƣuqilar uningƣa jǝng ⱪilixⱪa kelidu — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

49 Babil tüpǝylidin pütkül yǝr yüzidiki ɵltürülgǝnlǝr yiⱪilƣandǝk,

Babil Israilda ɵltürülgǝnlǝr tüpǝylidin Babil yiⱪilmay ⱪalmaydu.□

50 Ⱪiliqtin ⱪaqⱪanlar, yiraⱪ ketinglar, ⱨayal bolmanglar;

Qǝt yǝrlǝrdin Pǝrwǝrdigarni seƣininglar,

Yerusalemni esinglarƣa kǝltürünglar.□

51 «Biz hijalǝtkǝ ⱪalduⱪ, qünki ⱨaⱪarǝtkǝ uqriduⱪ;

Xǝrmǝndiqiliktin yüzimiz tɵküldi;

Qünki yat adǝmlǝr Pǝrwǝrdigarning ɵyidiki muⱪǝddǝs jaylarƣa besip kirdi!».□

52 Xunga xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar,

— Mǝn uningdiki oyma mǝbudlarni jazalaymǝn;

Uning pütkül zemini boyida yarilinip jan ⱨǝlⱪumida ingrixidu.

53 Babil asmanlarƣa kɵtürülgǝn bolsimu,

Uning yuⱪiri istiⱨkam-ⱪorƣini mustǝⱨkǝmlǝngǝn bolsimu,

Lekin Meningdin uningƣa ⱨalak ⱪilƣuqilar yetip baridiƣan boldi, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

54 Babildin nalǝ-pǝryadning awazi,

Kaldiylǝrning zeminidin zor ⱨalakǝtning sadasi kɵtürülidu.

55 Qünki Pǝrwǝrdigar Babilni ⱨalak ⱪilmaⱪqi bolidu;

U uningdin warang-qurunglirini yoⱪitidu;

Sularning dolⱪunliri ɵrkǝxlǝwatⱪan sulardǝk xarⱪiraydu,

Ularning awazi xawⱪunlap kelidu.□

56 Qünki ⱨalak ⱪilƣuqi uningƣa, yǝni Babilƣa jǝng ⱪilixⱪa kelidu,

Xuning bilǝn uning palwanliri ǝsirgǝ qüxidu;

Ularning oⱪyaliri sundurulidu;

Qünki Pǝrwǝrdigar — ⱪisaslar alƣuqi Tǝngridur;

U yamanliⱪni yandurmay ⱪalmaydu.

57 — Mǝn uning ǝmirliri, danixmǝnliri, waliyliri, ⱨɵkümdarliri wǝ palwanlirini mǝst ⱪilimǝn;

Ular mǝnggügǝ uhlaydu wǝ ⱪaytidin ⱨeq oyƣanmaydu — dǝydu Padixaⱨ, — Nami samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar.

58 Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —

Babilning kǝng sepilliri yǝr bilǝn yǝksan ⱪilinidu,

Uning egiz dǝrwaziliri pütünlǝy kɵydürülidu;

Xuning bilǝn ǝllǝrning jan tikip tapⱪan meⱨniti biⱨudǝ bolidu,

Əl-yurtlarning ɵzlirining japaliⱪ ǝjiri pǝⱪǝt otⱪa yeⱪilƣu bolidu.□

59 Yǝⱨuda padixaⱨi Zǝdǝkiya tǝhtkǝ olturƣan tɵtinqi yili, Babilƣa barƣinida Maⱨseyaⱨning nǝwrisi, Neriyaning oƣli Seraya Zǝdǝkiyaƣa ⱨǝmraⱨ bolup barƣan (Seraya bax ƣojidar idi). Yǝrǝmiya pǝyƣǝmbǝr uningƣa sɵz tapiliƣan. □ 60 Yǝrǝmiya oram ⱪǝƣǝzgǝ Babilning bexiƣa qüxidiƣan barliⱪ külpǝtlǝrni, — yǝni Babil toƣruluⱪ pütüklük bu barliⱪ sɵzlǝrni yazƣanidi; 61 wǝ Yǝrǝmiya Serayaƣa mundaⱪ dedi: — Sǝn Babilƣa yetip barƣanda, bu sɵzlǝrning ⱨǝmmisini oⱪup qiⱪip wǝ: —

62 «Pǝrwǝrdigar, Sǝn bu jay toƣruluⱪ: — Mǝn uni yǝksan ⱪilimǝnki, uningda ⱨeqkim, nǝ insan nǝ ⱨaywan turmaydiƣan, mǝnggügǝ bir wǝyranǝ bolidu — degǝnsǝn» — dǝysǝn; 63 xundaⱪ ⱪilip bu yazmini oⱪup qiⱪⱪandin keyin, uningƣa tax tengip, Əfrat dǝryasining otturisiƣa qɵrüwǝt, 64 wǝ: «Mǝn uning üstigǝ qüxürmǝkqi bolƣan külpǝtlǝr tüpǝylidin, Babil xu taxⱪa ohxaxla ƣǝrⱪ bolup ⱪaytidin ɵrlimǝydu; ular ⱨalidin ketidu» — dǝysǝn.

Yǝrǝmiyaning sɵzliri muxu yǝrdǝ tügidi.

□51:1 «Lǝb-kamay» — Kaldiyǝni bir kinayilik «xifir» arⱪiliⱪ kɵrsitidu. Xifirni ipadilǝx yoli bolsa, «Kaldiyǝ» degǝn sɵzning ⱨǝrbir ⱨǝrpini ibraniy tilining elipbǝ tǝrtipi boyiqǝ arⱪidin oⱪulƣan ⱨǝrp bilǝn almaxturuxtin ibarǝt (mǝsilǝn, uyƣur tilida bolsa, «a»ni «y» bilǝn, «ǝ»ni «i» bilǝn almaxturƣanƣa ohxax). «Lǝb-kamay» degǝn sɵzning ɵzi ibraniy tilida «tǝtürqilik ⱪilƣanlarning ⱪǝlbi», «asiyliⱪ ⱪilƣanlarning ⱪǝlbi» degǝnni bildüridu, bu intayin kinayilik gǝptur. «Xamal» bolsa, bǝlkim 2-ayǝttǝ tilƣa elinƣan «yat adǝmlǝr»ni kɵrsitidu.

■51:1 Yǝr. 4:11

■51:2 Yǝr. 4:11; 15:7

■51:4 Yǝr. 49:26

□51:6 «Barliⱪ ǝllǝr, Babil iqidin ⱪeqinglar, ɵz jeninglarni elip bǝdǝr ⱪeqinglar! ... qünki bu Pǝrwǝrdigarning ⱪisas alidiƣan waⱪtidur; U ⱪilmixini ɵz bexiƣa ⱪayturidu» — bǝzi alimlar bu sɵzlǝr «barliⱪ ǝllǝr»gǝ ǝmǝs, bǝlki Israilƣa eytilidu, dǝp ⱪaraydu. 45-ayǝttǝ ǝⱨwal xundaⱪ bolidu, lekin bizningqǝ muxu yǝrdǝ Babilda ⱨǝrbir ǝllǝrgǝ eytilidu. Qünki 9-ayǝttǝ ⱪaqⱪanlar «ⱨǝmmimiz ɵz yurtimizƣa ⱪaytayli» deyixidu.

■51:6 Yǝr. 50:8,15,28; Wǝⱨ. 18:4

□51:7 «ǝllǝr .... sarang bolup kǝtkǝn» — bǝlkim Babilning gunaⱨiƣa qetilip, xuningdǝk jazasiƣimu qetilip ⱪelip tolimu dǝkkǝ-dükkigǝ qüxidu.

■51:7 Wǝⱨ. 18

■51:8 Yǝx. 21:9; Yǝr. 8:22; Wǝⱨ. 14:8; 18:2

□51:9 «Biz Babilni saⱪaytmaⱪqiduⱪ, lekin u saⱪaymidi; uningdin waz keqip ⱨǝmmimiz ɵz yurtimizƣa ⱪaytayli» — ⱪariƣanda bu sɵzlǝr Babil arisida turƣan yat ǝllǝrning eytidiƣan sɵzliri. «Uning üstigǝ qiⱪirilidiƣan ⱨɵküm jazasi asmanƣa taⱪixip, kɵkkǝ yetidu» degǝnni, Hudaning jazalirini ⱪozƣiƣan, kona zamandiki Babil (babǝl)liⱪlar ⱪurmaⱪqi bolƣan «asmanƣa taⱪixidiƣan» munar bilǝn selixturux paydiliⱪ ix bolidu. («Yar.» 11:1-9ni kɵrüng).

■51:9 Yǝr. 46:11

□51:10 «Pǝrwǝrdigar ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizni barliⱪⱪa kǝltürgǝndur» — bǝzi alimlar bu sɵzni «Pǝrwǝrdigar bizni ⱪutⱪuzup azad ⱪilƣandur» dǝp tǝrjimǝ ⱪilidu. Lekin «tsǝdǝkaⱨ» (ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ) Tǝwrattiki baxⱪa ⱨeq yǝrdǝ xundaⱪ mǝnidǝ tepilmaydu. Bizningqǝ bu sɵz Israilning (ⱨǝmmimizgǝ ohxax) ɵzining ⱨeqⱪandaⱪ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪi bolmiƣaqⱪa, Huda ularƣa ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ elip kelidu, degǝnni bildüridu. Bu ayǝttiki ⱨǝⱪⱪaniliⱪ ɵzlikidin ǝmǝs, bǝlki Hudadin kelidu; «Pǝrwǝrdigar Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪimizdur» — bu Mǝsiⱨ-Ⱪutⱪuzƣuqining, xuningdǝk yengi Yerusalemning bir namidur. 23:6ni ⱨǝm 33:16ni kɵrüng. «kelǝyli, Zionda Pǝrwǝrdigar Hudayimizning ⱪilƣan ixini jakarlayli!» — 9-ayǝttiki sɵzlǝrni kǝlgüsidǝ Babildin ⱪaqidiƣan yat ǝllǝr eytidu; 10-ayǝttiki sɵzlǝrni xübⱨisizki, kǝlgüsidǝ Kanaan (Pǝlǝstin)ƣa ⱪaytip kelidiƣan Israilning ⱪaldisi eytidu.

■51:11 Yǝr. 46:4; 50:28

■51:14 Am. 6:8

■51:15 Yar. 1:1; Ayup 9:8; Zǝb. 104:2; Yǝx. 40:22; 44:24; 51:13; Yǝr. 10:12

■51:16 Yǝr. 10:13

□51:19 «Yaⱪupning nesiwisi Bolƣuqi...» — Yaⱪup muxu yǝrdǝ Yaⱪup wǝ uning ǝwladliri Israilnimu kɵrsitidu. «Yaⱪupning nesiwisi» Hudaning Ɵzidur, ǝlwǝttǝ.

■51:19 Yǝr. 10:16

□51:20 «Sǝn Israil Mening gɵrzǝm, Mening jǝng ⱪoralimdursǝn; sening bilǝn Mǝn ǝllǝrni bitqit ⱪilimǝn, sening bilǝn padixaⱨliⱪlarni tarmar ⱪilimǝn...» — ǝyni tekisttǝ pǝⱪǝt «Sǝn mening gɵrzǝm...» deyilidu. Əmdi Hudaning bu sɵzliri kimgǝ eytilidu? Bǝzi alimlar (peillarni «ɵtkǝn zaman»ƣa ɵzgǝrtip) Babilƣa eytilƣan, dǝp ⱪaraydu. Baxⱪilar (kǝlgüsidǝ Babil imperiyǝsini wǝyran ⱪilidiƣan) Pars imperiyǝsigǝ eytilidu, dǝp ⱪaraydu; biraⱪ bizningqǝ ular Israilning ɵzigǝ eytilidu (24-ayǝtni kɵrüng). Baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzliri boyiqimu, ahirⱪi zamanlarda Israil hǝlⱪi Hudaning bir jazalax ⱪorali bolidu (mǝsilǝn, «Yǝx.» 41:5, «Zǝk.» 12:7ni kɵrüng).

■51:20 Yǝr. 50:23

□51:27 «qekǝtkǝ leqinkiliri» — ibraniy tilida bu sɵz bǝlkim qekǝtkǝ leqinkisining ɵsüx jǝryanidiki ǝng ziyanliⱪ basⱪuqini kɵrsitixi mumkin.

■51:30 Yǝr. 50:37

□51:32 «Dǝrya keqikliri igiliwelindi, ⱪomuxluⱪlar otta kɵydürüldi, palwanliri dǝkkǝ-dükkigǝ qüxüxti!» — dǝp jakarlixidu» — Babilning ⱪandaⱪ yol bilǝn ixƣal ⱪilinƣanliⱪining tǝpsilatliri toƣruluⱪ «Ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng. Pars ⱪoxuni Əfrat dǝryasining eⱪix yɵnilixini ɵzgǝrtiwetidu, dǝrya ⱪisⱪa waⱪit iqidila ⱪurup ketidu. Parslar su yoⱪ dǝryadin mengip xǝⱨǝrgǝ kirdi. Xuning bilǝn xǝⱨǝr iqidiki «dǝrya keqikliri» birinqi bolup igiliwelindi. Xǝⱨǝr ǝtrapidiki «ⱪomuxluⱪlarning kɵydürülüxi»din mǝⱪsǝt xǝⱨǝrdin ⱪaqⱪanlarƣa yoxurunƣudǝk jaylar bolmisun üqün idi.

□51:33 «uning ⱨosuli orulidiƣan waⱪti» — bǝlkim adǝmliri wǝ imarǝtliri yiⱪitilidiƣan, yǝni uning jazalinix waⱪtini kɵrsitidu.

□51:34-35 «Babil padixaⱨi Neboⱪadnǝsar meni yutup, meni ƣajilap ǝzgǝn; ...manga, mening tenimgǝ ⱪilƣan zorawanliⱪi Babilning bexiƣa qüxürülsun» — dǝydu, wǝ Yerusalem: «Mening ⱪanlirim Kaldiyǝdǝ turƣuqilarning bexiƣa tɵkülsun» — dǝydu — bu 34-35-ayǝttiki sɵzligüqi «Zionda turƣuqi ⱪiz» bǝlkim «adǝmlǝxtürulgǝn» Yerusalemƣa wǝkil kelidu. «manga, mening tenimgǝ ⱪilƣan zorawanliⱪi..» — bǝlkim Yerusalem wǝ uning hǝlⱪini kɵrsitidu.

□51:36 «Mana, Mǝn sening dǝwayingni soraymǝn, sǝn üqün ⱪisas alimǝn; Mǝn uning dengizini ⱪurutimǝn, buliⱪini ⱪaƣjiritimǝn» — Pars ⱪoxuni Babildin ɵtidiƣan Əfrat dǝryasini ⱪurutidu. Ular xu yol bilǝn xǝⱨǝrni ixƣal ⱪilidu. «Ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.

■51:36 Yǝr. 50:38

□51:38 «Ularning ⱨǝmmisi yax xirlardǝk ⱨuwlixidu, arslanlardǝk bir-birigǝ hiris ⱪilixidu» — Babilliⱪlar ⱨaraⱪkǝxlikidin atiⱪi qiⱪⱪanidi. Bu ayǝt bǝlkim xularning mǝst bolup «xir kǝyp» bolƣanliⱪini bildüridu. 39-ayǝtnimu kɵrüng. Babilning padixaⱨi Bǝlxazar ǝmir-wǝzirliri bilǝn billǝ mǝst bolƣanda, xǝⱨiri bɵsülüp ixƣal ⱪilinƣan («Dan.» 5-babni oⱪung).

□51:39 «Ularning kǝypiyati ⱪizip kǝtkǝndǝ, Mǝn ularƣa bir ziyapǝt tǝyyarlap ⱪoyimǝnki, ularni mǝst ⱪiliwetimǝn; xuning bilǝn ular yayrap-yaxnap ketidu, — andin mǝnggügǝ uyⱪuƣa ƣǝrⱪ bolup, ⱪaytidin ⱨeq oyƣanmaydu» — bu bexarǝtning ǝmǝlgǝ axuruluxini yǝnǝ «Dan.» 5-babta kɵrüng.

□51:41 «Xexaⱪning ixƣal ⱪilinƣanliⱪiƣa ⱪara» — «Xexaⱪ» Babilni kɵrsitidiƣan ⱨǝjwiy, kinayilik bir isim. 25:26tiki izaⱨatni kɵrüng.

■51:41 Yǝx. 13:19; Yǝr. 25:26

□51:42 «dengiz ... dolⱪunlar...» — Tǝwrat-injilda kɵp waⱪitlarda simwol süpitidǝ top-top ⱪoxunlarni kɵrsitidu.

□51:44 «mǝn Babilda Bǝlni jazalaymǝn» — «Bǝl» — (yaki «Marduk») Babilning ǝng muⱨim buti.

□51:47 «...Xuning bilǝn uning pütkül zemini hijalǝtkǝ ⱪaldurulidu, uningda ɵltürülgǝnlǝr uning iqidǝ yiⱪilidu» — demǝk, Babil hǝlⱪi zeminidin ⱨeq ⱪaqalmaydiƣan bolidu.

□51:49 «Babil tüpǝylidin pütkül yǝr yüzidiki ɵltürülgǝnlǝr yiⱪilƣandǝk, Babil Israilda ɵltürülgǝnlǝr tüpǝylidin Babil yiⱪilmay ⱪalmaydu» — ayǝttiki ǝyni ibraniy tekistni qüxinix tǝs. Oⱪurmǝnlǝr baxⱪa tǝrjimilǝrni uqritixi mumkin. Lekin omumiy mǝnisi qoⱪum tǝrjimimizdǝk boluxi kerǝk.

□51:50 «Ⱪiliqtin ⱪaqⱪanlar, yiraⱪ ketinglar, ⱨayal bolmanglar; qǝt yǝrlǝrdin Pǝrwǝrdigarni seƣininglar, Yerusalemni esinglarƣa kǝltürünglar» — eniⱪki, bu sɵzlǝr Babilda sürgün bolƣan Israillarƣa eytilidu.

□51:51 «Biz hijalǝtkǝ ⱪalduⱪ, qünki ⱨaⱪarǝtkǝ uqriduⱪ; ...qünki yat adǝmlǝr Pǝrwǝrdigarning ɵyidiki muⱪǝddǝs jaylarƣa besip kirdi!» — xübⱨisizki, bu sɵzlǝr Babilda sürgün bolƣanlarning ⱪayƣurup eytidiƣanliri bolidu.

□51:55 «...sularning dolⱪunliri ɵrkǝxlǝwatⱪan sulardǝk xarⱪiraydu, ularning awazi xawⱪunlap kelidu» — «sularning dolⱪunliri», «ularning awazi» bolsa bǝlkim «ⱨalak ⱪilƣuqilar»ningki bolidu. Ular «dengiz»ƣa ohxitilƣan (42-ayǝt); 56-ayǝt ularning ⱨǝrikitinimu kɵrsitidu.

□51:58 «Xuning bilǝn ǝllǝrning jan tikip tapⱪan meⱨniti biⱨudǝ bolidu» — ǝllǝrning bikar ixligini, «japaliⱪ ǝjiri» bǝlkim zor xǝⱨǝr-imperiyǝ bolƣan Babilni kɵp meⱨnǝt singdurup ⱪurup qiⱪⱪanliⱪini kɵrsitidu («Ⱨab.» 2:13ni kɵrüng).

□51:59 «Neriyaning oƣli Seraya Zǝdǝkiyaƣa ⱨǝmraⱨ bolup barƣan (Seraya bax ƣojidar idi),...» — Seraya Baruⱪning akisi yaki ukisi idi. 32:12dǝ uning bowisi «Maaseyaⱨ» deyilidu.