Muⱪeddes Kalam (yǝngi yeziⱪ) Yǝrǝmiya 31

Dawami

1 Xu waⱪitta, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Israilning jǝmǝtlirining Hudasi bolimǝn, ular Mening hǝlⱪim bolidu.

Israil, yǝni «10 ⱪǝbilǝ» ǝsligǝ kǝltürülüp Yǝⱨudaƣa baƣlinip, Huda aldida ibadǝt ⱪilidu

2 Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Ⱪiliqtin aman ⱪalƣan hǝlⱪ, yǝni Israil, qɵl-bayawanda iltipatⱪa igǝ bolƣan; Mǝn kelip ularni aram tapⱪuzimǝn. □ 3 Pǝrwǝrdigar yiraⱪ yurtta bizgǝ kɵrünüp: «Mǝn seni mǝnggü bir muⱨǝbbǝt bilǝn sɵyüp kǝldim; xunga Mǝn ɵzgǝrmǝs meⱨribanliⱪ bilǝn seni Ɵzümgǝ tartip kǝlgǝnmǝn. 4 Mǝn seni ⱪaytidin ⱪurimǝn, xuning bilǝn sǝn ⱪurulisǝn, i Israil ⱪizi! Sǝn ⱪaytidin dapliringni elip xad-huram ⱪilƣanlarning ussulliriƣa qiⱪisǝn. ■ 5 Sǝn ⱪaytidin Samariyǝning taƣliri üstigǝ üzümzarlar tikisǝn; ularni tikküqilǝr ɵzliri tikip, mewisini ɵzliri yǝydu. □ ■ 6 Qünki Əfraimning egizlikidǝ turƣan kɵzǝtqilǝr: «Turunglar, Pǝrwǝrdigar Hudayimizƣa ibadǝt ⱪilixⱪa Zionƣa qiⱪayli!» — dǝp nida kɵtüridiƣan küni kelidu.□ ■

7 Qünki Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —

Yaⱪup üqün xad-huramliⱪ bilǝn nahxa eytinglar,

Əllǝrning bexi bolƣuqi üqün ayⱨay kɵtürünglar;

Jakarlanglar, mǝdⱨiyǝ oⱪup: «I Pǝrwǝrdigar, Sening hǝlⱪingni,

Yǝni Israilning ⱪaldisini ⱪutⱪuzƣaysǝn!» — dǝnglar!□

8 Mana, Mǝn ularni ximaliy yurtlardin epkelimǝn,

Yǝr yüzining qǝt-qǝtliridin yiƣimǝn;

Ular arisida ǝmalar wǝ tokurlar bolidu;

Ⱨamilidar wǝ tuƣay degǝnlǝr billǝ bolidu;

Ular uluƣ bir jamaǝt bolup ⱪaytip kelidu.■

9 Ular yiƣa-zarlar kɵtürüp kelidu,

Ular dua-tilawǝt ⱪilƣanda ularni yetǝklǝymǝn;

Mǝn ularni eriⱪ-ɵstǝnglǝr boyida, ⱨeq putlaxmaydiƣan tüz yol bilǝn yetǝklǝymǝn;

Qünki Mǝn Israilƣa ata bolimǝn,

Əfraim bolsa Mening tunji oƣlumdur.■

10 Pǝrwǝrdigarning sɵzini anglanglar, i ǝllǝr,

Dengiz boyidiki yiraⱪ yurtlarƣa: —

«Israilni tarⱪatⱪuqi uni ⱪaytidin yiƣidu,

Pada baⱪⱪuqi padisini baⱪⱪandǝk U ularni baⱪidu;

11 Qünki Pǝrwǝrdigar Yaⱪupni bǝdǝl tɵlǝp ⱪutuldurƣan,

Uningƣa Ⱨǝmjǝmǝt bolup ɵzidin zor küqlük bolƣuqining qanggilidin ⱪutⱪuzƣan!» — dǝp jakarlanglar.■

12 Ular kelip Ziondiki egizliklǝrdǝ xad-huramliⱪta towlaydu,

Pǝrwǝrdigarning iltipatidin, yǝni yengi xarabtin, zǝytun meyidin, mal-waranning ⱪoziliridin bǝrⱪ uridu;

Ularning jeni huddi mol suƣirilƣan baƣdǝk bolidu,

Ular ikkinqi ⱨeq solaxmaydu.■

13 Xu qaƣda ⱪizlar ussulda xadlinidu,

Yigitlǝr wǝ moysipitlarmu tǝng xundaⱪ bolidu;

Qünki Mǝn ularning aⱨ-zarlirini xad-huramliⱪⱪa aylandurimǝn;

Mǝn ularƣa tǝsǝlli berip, dǝrd-ǝlimining orniƣa ularni xadliⱪⱪa qɵmdürimǝn.

14 Mǝn kaⱨinlarni molqiliⱪ bilǝn toyƣuzimǝn,

Hǝlⱪim iltipatimƣa ⱪanaǝt ⱪilidu, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

15 Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: —

Ramaⱨ xǝⱨiridǝ bir sada,

Aqqiⱪ yiƣa-zarning piƣani anglinidu,

— Bu Raⱨilǝning ɵz baliliri üqün kɵtürgǝn aⱨ-zarliri;

Qünki u baliliri bolmiƣaqⱪa, tǝsǝllini ⱪobul ⱪilmay piƣan kɵtüridu.□ ■

16 Pǝrwǝrdigar uningƣa mundaⱪ dǝydu: — Yiƣa-zaringni tohtat, kɵzliringni yaxlardin tart; qünki munu tartⱪan japayingdin mewǝ bolidu, — dǝydu Pǝrwǝrdigar; — ular düxmǝnning zeminidin ⱪaytidu; 17 bǝrⱨǝⱪ, kelǝqiking ümidlik bolidu, — dǝydu Pǝrwǝrdigar; — wǝ sening baliliring yǝnǝ ɵz qegrisidin kirip kelidu.

18 Mǝn dǝrwǝⱪǝ Əfraimning ɵzi toƣruluⱪ ɵkünüp:

«Sǝn bizgǝ xax torpaⱪⱪa tǝrbiyǝ bǝrgǝndǝk sawaⱪ-tǝrbiyǝ bǝrding;

Əmdi bizni towa ⱪildurƣaysǝn,

Biz xuning bilǝn towa ⱪilip ⱪaytip kelimiz,

Qünki Sǝn Pǝrwǝrdigar Hudayimizdursǝn;□ ■

19 Qünki biz towa ⱪilduruluximiz bilǝn ⱨǝⱪiⱪǝtǝn towa ⱪilduⱪ;

Biz ɵzimizni tonup yǝtkǝndin keyin, yotimizni urduⱪ;

Biz yaxliⱪimizdiki ⱪilmixning xǝrm-ⱨayasi tüpǝylidin nomus ⱪilip, hijalǝttǝ ⱪalduⱪ!» — degǝnlikini anglidim.□ ■

20 — Əfraim Manga nisbǝtǝn jan-jigǝr balam ǝmǝsmu?

Qünki Mǝn uni ǝyibligǝn tǝⱪdirdimu, uni ⱨǝrdaim kɵnglümdǝ seƣinimǝn;

Xunga iq-baƣrim uningƣa aƣriwatidu;

Mǝn uningƣa rǝⱨim ⱪilmisam bolmaydu, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

21 — Xunga ɵzünggǝ yol bǝlgilirini bekitip ⱪoyƣin;

Sǝn sürgüngǝ mangƣan yolƣa, xu kɵtürülgǝn yolƣa kɵngül ⱪoyup diⱪⱪǝt ⱪilƣin;

Ⱨazir xu yol bilǝn ⱪaytip kǝl, i jan-jigirim Israil ⱪizi,

Muxu xǝⱨǝrliringgǝ ⱪarap ⱪaytip kǝl!

22 Sǝn ⱪaqanƣiqǝ tenǝp yürisǝn, i yoldin qiⱪⱪuqi ⱪizim?

Qünki Pǝrwǝrdigar yǝr yüzidǝ yengi ix yaritidu:

— Ayal kixi baturning ǝtrapida yepixip hǝwǝr alidu!□

Yǝⱨuda ǝsligǝ kǝltürülidu

23 Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar — Israilning Hudasi mundaⱪ dǝydu: — Mǝn ularni sürgünlüktin ⱪayturup ǝsligǝ kǝltürginimdǝ Yǝⱨudaning zeminida wǝ xǝⱨǝrliridǝ hǝⱪlǝr yǝnǝ Yerusalem toƣruluⱪ: «Pǝrwǝrdigar seni bǝhtliⱪ ⱪilƣay, i ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ turƣan jay, pak-muⱪǝddǝslikning teƣi!» dǝydiƣan bolidu. ■ 24 Xu yǝrdǝ Yǝⱨuda — xǝⱨǝrliridikilǝr, deⱨⱪanlar wǝ pada baⱪⱪuqi kɵqmǝn qarwiqilar ⱨǝmmisi billǝ turidu. 25 Qünki Mǝn ⱨerip kǝtkǝn jan igilirining ⱨajitidin qiⱪimǝn, ⱨǝrbir ⱨalidin kǝtkǝn jan igilirini yengilandurimǝn.

26 — Mǝn Yǝrǝmiya buni anglap oyƣandim, ǝtrapⱪa ⱪaridim, naⱨayiti tatliⱪ uhlaptimǝn.□

Israil wǝ Yǝⱨuda ⱪaytidin aⱨalilik bolidu

27 Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Israil jǝmǝtidǝ wǝ Yǝⱨuda jǝmǝtidǝ insan nǝslini wǝ ⱨaywanlarning nǝslini terip ɵstürimǝn. 28 Xundaⱪ boliduki, Mǝn ularni yulux, sɵküx, ⱨalak ⱪilix, aƣdurux üqün, ularƣa nǝzirimni salƣandǝk, Mǝn ularni ⱪurux wǝ tikip ɵstürüx üqünmu ularƣa nǝzirimni salimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

Yengi ǝⱨdǝ

29 Xu künlǝrdǝ ular yǝnǝ: «Atilar aqqiⱪ-qüqük üzümlǝrni yegǝn, xunga balilarning qixi ⱪeriⱪ sezilidu» degǝn muxu maⱪalni ⱨeq ixlǝtmǝydu. □ ■ 30 Qünki ⱨǝrbirsi ɵz gunaⱨi üqün ɵlidu; aqqiⱪ-qüqük üzümlǝrni yegǝnlǝrning bolsa, ɵzining qixi ⱪeriⱪ sezilidu.□

31 Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — Mǝn Israil jǝmǝti wǝ Yǝⱨuda jǝmǝti bilǝn yengi ǝⱨdǝ tüzimǝn; ■ 32 bu ǝⱨdǝ ularning ata-bowiliri bilǝn tüzgǝn ǝⱨdigǝ ohximaydu; xu ǝⱨdini Mǝn ata-bowilirini ⱪolidin tutup Misirdin ⱪutⱪuzup yetǝkliginimdǝ ular bilǝn tüzgǝnidim; gǝrqǝ Mǝn ularning yoldixi bolƣan bolsammu, Mening ular bilǝn tüzüxkǝn ǝⱨdǝmni buzƣan, — dǝydu Pǝrwǝrdigar. 33 Qünki xu künlǝrdin keyin, Mening Israil jǝmǝti bilǝn tüzidiƣan ǝⱨdǝm mana xuki:

— Mǝn Ɵz Tǝwrat-ⱪanunlirimni ularning iqigǝ salimǝn,

Ⱨǝmdǝ ularning ⱪǝlbigimu yazimǝn.

Mǝn ularning Ilaⱨi bolimǝn,

Ularmu Mening hǝlⱪim bolidu.□ ■

34 Xundin baxlap ⱨeqkim ɵz yeⱪiniƣa yaki ɵz ⱪerindixiƣa: — «Pǝrwǝrdigarni tonuƣin» dǝp ɵgitip yürmǝydu; qünki ularning ǝng kiqikidin qongiƣiqǝ ⱨǝmmisi Meni tonup bolƣan bolidu; qünki Mǝn ularning ⱪǝbiⱨlikini kǝqürimǝn ⱨǝmdǝ ularning gunaⱨini ⱨǝrgiz esigǝ kǝltürmǝymǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.■

Yengi ǝⱨdigǝ kapalǝt berix

35 Ⱪuyaxni kündüzdǝ nur bolsun dǝp bǝrgǝn, ay-yultuzlarni keqidǝ nur bolsun dǝp bǝlgiligǝn, dolⱪunlirini xarⱪiritip dengizni ⱪozƣaydiƣan Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu (samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar Uning namidur): —■

36 — Muxu bǝlgiligǝnlirim Mening aldimdin yoⱪap kǝtsǝ, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — ǝmdi Israilning ǝwladlirimu Mening aldimdin bir ǝl boluxtin mǝnggügǝ ⱪelixi mumkin. 37 Pǝrwǝrdigar mundaⱪ dǝydu: — Yuⱪirida asmanlar mɵlqǝrlǝnsǝ, tɵwǝndǝ yǝr ulliri tǝkxürülüp bilinsǝ, ǝmdi Mǝn Israilning barliⱪ ǝwladlirining ⱪilƣan ⱨǝmmǝ ⱪilmixliri tüpǝylidin ulardin waz keqip taxliƣuqi bolimǝn, — dǝydu Pǝrwǝrdigar.

Yerusalem xǝⱨiri kengǝytilidu

38 Mana, xu künlǝr keliduki, — dǝydu Pǝrwǝrdigar, — xǝⱨǝr mǝhsus Manga atilip «Ⱨananiyǝlning munari»din «Doⱪmux dǝrwazasi»ƣiqǝ ⱪaytidin ⱪurulidu; 39 ǝlqǝm tanisi ⱪaytidin ɵlqǝx üqün xu yǝrdin «Garǝb dɵngi»giqǝ, andin Goatⱪa burulup sozulidu; 40 jǝsǝtlǝr wǝ ⱪurbanliⱪ külliri taxlinidiƣan pütkül jilƣa, xundaⱪla Kidron dǝryasiƣiqǝ ⱨǝm xǝrⱪkǝ ⱪaraydiƣan «At dǝrwazisi»ning doⱪmuxiƣiqǝ yatⱪan etizlarning ⱨǝmmisi Pǝrwǝrdigarƣa pak-muⱪǝddǝs dǝp ⱨesablinidu; xǝⱨǝr ⱪaytidin ⱨeq yulup taxlanmaydu, ⱨǝrgiz ⱪaytidin aƣdurup taxlanmaydu.□

□31:2 «Ⱪiliqtin aman ⱪalƣan hǝlⱪ, yǝni Israil, qɵl-bayawanda iltipatⱪa igǝ bolƣan» — «Israil» muxu yǝrdǝ Asuriyǝ imperiyǝsi miladiyǝdin ilgiriki 722-yili ɵzigǝ sürgün ⱪilƣan on ⱪǝbilini kɵrsitidu. «Ⱪiliqtin aman ⱪalƣan hǝlⱪ» yǝnǝ Babilƣa sürgün bolƣan Yǝⱨudani kɵrsitidu (51:50ni kɵrüng). «Qɵl-bayawanda iltipatⱪa igǝ bolƣan» degǝn sɵzlǝr, Israil Misirdin ⱪutⱪuzulup qiⱪip, qɵl-bayawandin ɵtüp nurƣun karamǝt ixlarni kɵrgǝndǝk, muxu sürgün bolƣan Israil bilǝn Yǝⱨuda Babil wǝ baxⱪa ximaliy tǝrǝplǝrdin tǝng ⱪutⱪuzulup, qɵl-bayawandin ɵtüp Hudaning iltipati bilǝn nurƣun karamǝt ixlarni kɵridu.

■31:4 Yǝr. 30:19

□31:5 «Sǝn ⱪaytidin Samariyǝning taƣliri üstigǝ üzümzarlar tikisǝn; ularni tikküqilǝr ɵzliri tikip, mewisini ɵzliri yǝydu» — üzümzarni ɵstürüx üqün uzun waⱪit kerǝk bolƣaqⱪa, ularning mǝwjut bolƣanliⱪi xu qaƣning aman-tinqliⱪ künlǝr ikǝnlikini kɵrsitidu.

■31:5 Yǝx. 65:21

□31:6 «Əfraimning egizlikidǝ turƣan kɵzǝtqilǝr: ...» — «Əfraim» degǝnlik muxu yǝrni «Israil», yǝni «ximaliy padixaⱨliⱪ»ni kɵrsitidu (ximaliy padixaⱨliⱪtiki on ⱪǝbilǝ bǝzi waⱪitlarda ⱪisⱪiqǝ «Əfraim» dǝp atalƣan). «Israil» Yǝⱨudadin ayrilip qiⱪⱪan waⱪtida, Israilning padixaⱨi ɵz puⱪralirini burunⱪidǝk Yǝⱨuda bilǝn billǝ Yerusalemdiki ibadǝthanida ibadǝt ⱪilsa, undaⱪta ɵzidin yüz ɵrüp ketixi yaki yaltiyixi mumkin dǝp ⱪarap, ularning Yerusalemƣa barmasliⱪi üqün ɵzining «ibadǝthana»sini ⱪurup uningƣa butlarni salƣan. Muxu bexarǝt, kǝlgüsidǝ muxundaⱪ ⱨǝsǝthorluⱪ mǝwjut bolmaydu, Yǝⱨuda wǝ Əfraimning Hudaning ibaditidǝ ⱪǝlbi bir bolidu, dǝydu. «kɵzǝtqilǝr» — bularning adǝttiki burqi, düxmǝnlǝrning yeⱪin kǝlgǝnliki toƣruluⱪ agaⱨ berix. Lekin xu künlǝr tinq-aman bolƣaqⱪa, ularning birdinbir burji «yengi ay»ni bayⱪap, bayram-ⱨeytlarning yetip kǝlgǝnlikini, xuningdǝk Yerusalemƣa qiⱪayli, dǝp jakarlaxtin ibarǝt bolidu.

■31:6 Yǝx. 2:2, 3; Mik. 4:2

□31:7 «Yaⱪup üqün xad-huramliⱪ bilǝn nahxa eytinglar, ǝllǝrning bexi bolƣuqi üqün ayⱨay kɵtürünglar; jakarlanglar, mǝdⱨiyǝ oⱪup...dǝnglar!» — bu sɵzlǝr kimlǝrgǝ eytilidu? Yaⱪup «ǝllǝrning bexi» dǝp atalƣaqⱪa, bu sɵzlǝr «yat ǝllǝr»gǝ eytilixi mumkin (10-ayǝtni kɵrüng); yaki bolmisa sürgünlüktin yurtⱪa baldur ⱪaytip keliwatⱪan Yǝⱨudaƣa, yaki ⱪerindaxliriƣa dua ⱪilixni dǝwǝt ⱪilip eytilidu.

■31:8 Yǝr. 3:18

■31:9 Mis. 4:22

■31:11 Yǝx. 40:10; 49:24,25

■31:12 Yǝx. 61:11

□31:15 «Ramaⱨ xǝⱨiridǝ bir sada, aqqiⱪ yiƣa-zarning piƣani anglinidu,..» — «Ramaⱨ» bolsa Bǝyt-Əl wǝ Bǝyt-Lǝⱨǝm arisidiki yeza; Yaⱪupning ayali Raⱨilǝ (bala tuƣⱪinida) xu yǝrdǝ ɵlüp kɵmülgǝnidi. Raⱨilǝ «Israil»diki on ⱪǝbilining iqidiki ikki qong ⱪǝbilining ǝjdadi bolƣan Əfraim wǝ Manassǝⱨning qong apisi idi; muxu yǝrdǝ u ularning Israil zeminidin (sürgün bolup) ǝlwida ayrilip kǝtkǝnliki üqün yiƣlap taxliƣanliⱪiƣa simwol ⱪilinidu.

■31:15 Mat. 2:17,18

□31:18 «Mǝn dǝrwǝⱪǝ Əfraimning ɵzi toƣruluⱪ ɵkünüp: «Sǝn bizgǝ xax torpaⱪⱪa tǝrbiyǝ bǝrgǝndǝk sawaⱪ-tǝrbiyǝ bǝrding; ǝmdi bizni towa ⱪildurƣaysǝn, ... qünki Sǝn Pǝrwǝrdigar Hudayimizdursǝn» — ibraniy tilida Əfraimning sɵzlirining ⱨǝmmisi «mǝn», «meni» ⱪatarliⱪ almaxlar bilǝn ipadilinidu. Qüxinixlik bolsun dǝp muxu ayǝttǝ wǝ 19-ayǝttǝ Əfraim bayan ⱪilinƣanda, «mǝn» degǝn sɵzni «biz» dǝp tǝrjimǝ ⱪilduⱪ. Ibraniy tilida «towa ⱪilix» wǝ «ⱪaytip kelix» bir sɵz bilǝnla ipadilinidu. Muxu yǝrdǝ xübⱨisizki, ⱨǝm hǝlⱪning towa ⱪilixini wǝ ɵz yurtiƣa ⱪaytip kelixinimu kɵrsitidu.

■31:18 Yiƣ. 5:21

□31:19 «biz ɵzimizni tonup yǝtkǝndin keyin, yotimizni urduⱪ» — «yotini urux» degǝn ⱨǝrikǝt ⱪattiⱪ puxayman, ⱪattiⱪ hijalǝtni bildürǝtti.

■31:19 Ⱪan. 30:2

□31:22 «Pǝrwǝrdigar yǝr yüzidǝ yengi ix yaritidu: — ayal kixi baturning ǝtrapida yepixip hǝwǝr alidu!» — bu ajayib bexarǝt toƣruluⱪ «Ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng. Bizningqǝ u Mǝsiⱨning pak ⱪiz Mǝryǝmdin tuƣuluxini ɵz iqigǝ alidu.

■31:23 Yǝr. 50:7

□31:26 «— Mǝn Yǝrǝmiya buni anglap oyƣandim, ǝtrapⱪa ⱪaridim, naⱨayiti tatliⱪ uhlaptimǝn» — bǝzi alimlar bu ayǝt kǝlgüsidiki Israilning ǝⱨwalini kɵrsitip: «Ular xu qaƣda: «Biz ⱨazir oyƣinip ǝtrapⱪa ⱪarisaⱪ, yahxi uyⱪudin bǝⱨrimǝn bolduⱪ» dǝydu» dǝp tǝrjimǝ ⱪilidu. Bizningqǝ bǝlkim Hudaning sɵzi Yǝrǝmiyaƣa qüxidǝ kǝlgǝndur.

□31:29 «Atilar aqqiⱪ-qüqük üzümlǝrni yegǝn, xunga balilarning qixi ⱪeriⱪ sezilidu» — demǝk, ata-bowimiz yaman ix ⱪilƣan, biraⱪ biz uning yaman aⱪiwitini, Hudaning jazasini kɵrimiz. 30-ayǝtni kɵrüng.

■31:29 Əz. 18:2, 3

□31:30 «aqqiⱪ-qüqük üzümlǝrni yegǝnlǝrning bolsa, ɵzining qixi ⱪeriⱪ sezilidu» — bu 30-ayǝttiki maⱪal 29-ayǝttiki mǝⱪulning ǝksidur. «Əzakiyal pǝyƣǝmbǝr» kitabida izaⱨliƣinimiz («ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ, «Əz.» 18:12 toƣruluⱪ eytilƣan)dǝk, ata-bowilirining gunaⱨliri bala-ǝwladliriƣa mǝlum bir tǝsiri bardur, dǝp ǝks etidu; lekin Huda ⱨazir yengi ǝⱨdini (31-34ni kɵrüng) ular bilǝn tüzmǝkqi boliduki, ularning ⱨǝrbirining Huda bilǝn alaⱨidǝ munasiwǝt-dostluⱪi bar bolidu, ɵtkǝndiki ixlar ularƣa ⱨeqⱪandaⱪ tǝsir yǝtküzmǝydu.

■31:31 Ibr. 8:8

□31:33 «xu künlǝrdin keyin» — bǝlkim Huda hǝlⱪini ɵz yurtiƣa ⱪayturƣandin keyin.

■31:33 Yǝr. 24:7; 30:22; 31:33

■31:34 Yǝx. 54:13; Yǝr. 33:8; Mik. 7:18; Yⱨ. 6:45; Ros. 10:43

■31:35 Yar. 1:16; Yǝx. 51:15

□31:40 «jǝsǝtlǝr wǝ ⱪurbanliⱪ külliri taxlinidiƣan pütkül jilƣa» — muxu «jilƣa» «Ⱨinnomning jilƣisi» (Gǝ-Ⱨinnom)ni kɵrsitidu (7-bab, 31-32-ayǝt wǝ izaⱨatinimu kɵrüng). Bu jilƣiƣa ǝhlǝtlǝr ⱨǝm ⱨǝrhil napak nǝrsilǝr taxlinatti. Bu intayin napak, paskina jilƣining kǝlgüsi zamanda (ayǝtning ikkinqi ⱪismida eytilƣandǝk) Hudaƣa atap muⱪǝddǝs bolidiƣanliⱪi ajayib ix bolidu. Demǝk, Hudaning xǝpⱪiti bilǝn pütkül xǝⱨǝr wǝ uning ⱨǝmmisi intayin pak-muⱪǝddǝs bolidu. Yerusalem xǝⱨirining ⱨazirⱪi ǝtrapliri bu ayǝtlǝrdǝ kɵrsitilgǝn jaylarda kengǝytǝlmǝktǝ. «jǝsǝtlǝr... taxlinidiƣan... jilƣa» .. «Kidron dǝryasi»... «At dǝrwazisi» — xǝⱨǝrning jǝnubiy tǝripigǝ, «Kidron dǝryasi» xǝrⱪiy tǝripigǝ, «At dǝrwazisi» bolsa bǝlkim ximaliy tǝripigǝ jaylaxⱪanidi.