23
Heqqaniyet we adilliq
Yalghan gepni yaymighin we ya yalghan guwahliq bérip rezil ademge yan basmighin.
Topqa egiship rezil ishta bolma yaki dewa-desturlarda guwahliq bergende topqa egiship heqiqetni burmilima. Kembeghel dewa qilsa, uninggha yan basma.Law. 19:15
Düshminingning kala ya éshiki ézip kétip, sanga uchrap qalsa, uni élip kélip, igisige choqum tapshurup ber. Qan. 22:1, 2; Luqa 6:27; Fil. 2:4 Eger sanga öch bolghanning éshiki yükni kötürelmey yükning astida yatqinini körseng, uni yardemsiz tashlimay, belki uninggha yardemliship éshikini qopurushup bérishing zörür.Qan. 22:4
Arangdiki kembeghelning dewasida adaletni burmilima.Qan. 27:19
Herqandaq saxta ishtin özüngni néri tart; bigunah adem bilen heqqaniy ademni öltürmigin; chünki Men rezil ademni hergiz adil dep aqlimaymen. Shuningdek héchqandaq para yéme; chünki para közi ochuqlarni kor qilip, heqqaniylarning sözlirini burmilaydu.Qan. 16:19; 1Sam. 8:3; Pend. 19:6; Top. 7:7
Musapir kishilerge zulum qilma; chünki özünglar Misir zéminida musapir bolup turghan bolghachqa, musapirning rohiy halini bilisiler.Mis. 22:21; Law. 19:33; Qan. 24:17
 
«Shabat yili» we shabat küni
10 Alte yil öz yéringni térip, hosullirini al. 11 Lékin yettinchi yili yerge aram bérip uni bosh qoy; xelqingning namratliri uningdin yighip yésun, ulardin ashqinini janggaldiki haywanlar yésun; shundaqla üzümzarliqing bilen zeytunzarliqingnimu shundaq qilghin.«Lékin yettinchi yili yerge aram bérip uni bosh qoy;...» — Xuda Öz xelqige shundaq emr bergeniken, elwette ulardin xewer alidu. Bu emrge baghliq wediler toghrisida «Law.» 25:1-7, 11, 12ni, bolupmu 20-22-ayetlerni körüng.  Law. 25:4, 5
12 Alte kün ichide öz ishingni ada qilip, yettinchi küni aram élishing zörür. Buning bilen kala-éshekliring aram tapidu, dédikingning oghli bilen musapir kishimu harduqini chiqiridu.Mis. 20:8; 31:13-17.
13 Men sanga éytqinimning hemmisini köngül bölüp ada qil; bashqa ilahlarning namini tilinggha alma; bular hetta aghzingghimu chiqmisun.«Men sanga éytqinimning hemmisini köngül bölüp ada qil» — ibraniy tilida «Men silerge éytqinim... ada qilinglar» déyilidu.  Chöl. 32:38; Ye. 23:7; Zeb. 16:4; Hosh. 2:19; Zek. 13:2
 
Üch muhim héyt-bayram
14 Her yilda üch qétim méning üchün héyt ötküzgin. 15 Aldi bilen «pétir nan héyti»ni ötküz; sanga emr qilghinimdek Abib éyidiki békitilgen künlerde yette kün pétir nan yégin; chünki shu ayda sen Misirdin chiqqaniding. Shu héytta héchkishi aldimgha quruq qol kelmisun.Mis. 12:14,15; 13:3; 34:20; Qan. 16:16
16 Sen ejir qilip térighan étizdiki ziraitingning tunji hosulini orghanda «orma héyti»ni ötküz; shundaqla sen ejir singdürüp yerdin axirqi hosul-mehsulatliringni yil axirida yighqanda «hosul yighish héyti»ni ötküz.«orma héyti» — mushu héyt yene «heptiler héyti» hem «deslepki orma héyti» depmu atilidu. «hosul-mehsulatliring» — mushu «hosul-mehsulatliring» ashliqlarni hem herxil méwe-chiwe mehsulatlirini öz ichige alidu. «hosul yighish héyti» — mushu héyt yene «kepiler héyti» depmu atilidu.
17 Yilda üch qétim erkekliringning hemmisi Reb Perwerdigarning huzurigha hazir bolsun.
18 Sen manga atalghan qurbanliqning qénini xémirturuch sélin’ghan nan bilen sunmighin; héyt qurbanliqining yéghini bolsa kéchiche qondurup etigichige saqlima.«qurbanliq» — bu söz adette «inaqliq qurbanliqi» yaki «teshekkur qurbanliqi»ni körsitidu.
19 Zéminingdiki deslepki hosulning eng yaxshsini Perwerdigar Xudayingning öyige élip kel.
Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma.«Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma» — bu emr belkim etraptiki butperes xelqlerning melum örp-aditige egeshmeslik kéreklikini körsitishi mumkin. Bu toghruluq yene «Lawiylar»diki «qoshumche söz»imizni körüng.  Mis. 34:26
 
Perwerdigarning Perishtisining yollarni teyyarlishi
20 Mana, Men bir Perishtini yolda séni qoghdap, Men sanga teyyarlighan yerge élip barsun dep, aldingda yürüshke ewetimen. Mis. 33:2 21 Sen uning aldida özüngge agah bol, uning awazigha qulaq sal. Uning zitigha tegme; bolmisa, u itaetsizlikliringni kechürmeydu; chünki Méning namim uningdidur. «özüngge agah bol» — ibraniy tilida «özüngge qara» («shamar») dégen péil bilen ipadilinidu. 20-ayette Perishtining ularni «qoghdaydighanliqi» (ibraniy tilida «qaraydighanliqi») «xamar» dégen oxshash péil bilen ipadlinidu. 22 Lékin eger sen uning awazigha qulaq sélip, Méning barliq buyrughanlirimgha emel qilsang, Men düshmenliringge düshmen, küshendiliringge küshende bolimen. Yar. 12:3 23 Chünki Méning Perishtem aldingda yürüp, séni Amoriy, Hittiy, Perizziy, Qanaaniy, Hiwiy we Yebusiylarning zéminigha bashlap kiridu; Men ularni yoqitimen.
24 Sen ularning ilahlirigha bash urup ibadet qilma we yaki ular qilghandek qilma; belki ularning butlirini üzül-késil chéqiwet, but tüwrüklirini üzül-késil kukum-talghan qiliwet; «ularning butlirini üzül-késil chéqiwet,...» — yaki «ularni (Qanaaniylarning) yoqitip,...». 25 Lékin Xudayinglar Perwerdigarning ibaditide bolunglar. Shundaq qilsanglar U nan bilen süyünglarni beriketleydu; Men barliq késellikni aranglardin chiqirip tashlaymen. Mis. 15:26; Qan. 7:15 26 Buning bilen zéminingda boyidin ajrap kétidighan yaki tughmas héchbir ayal yaki charpay bolmaydu; ömrüngning künlirini toluq qilimen.Qan. 7:14
27 Men séning aldingda wehimimni ewetimen, qaysi taipige yéqinlashsang shularni parakende qilimen; shuning bilen hemme düshmenliringni keynige yandurup qachurimen. Mis. 14:24; Ye. 10:10 28 Hiwiylar, Qanaaniylar we hittiylarni aldingdin qoghlap chiqiriwétishke sériq herilerni aldingda yürüshke ewetimen. «sériq here» — bu isim ibraniy tilida adettiki heridin chong we téximu chaqqaq birxil herini körsetse kérek.  Qan. 7:20; Ye. 24:12 29 Emma zéminning Xarabiliship, dalada wehshiy haywanlar awup sanga xewp bolup qalmasliqi üchün, shu ellerni aldingdin bir yilghiche heydiwetmeymen, 30 Belki sen awup, zéminni pütünley miras qilip bolghuche, az-azdin heydep turimen.
31 Séning zéminingning chégrilirini Qizil Déngizdin tartip Filistiylerning déngizighiche, shuningdek chöldin tartip Efrat deryasighiche békitimen; chünki zéminda turuwatqanlarni heydiwétip yérini igilishing üchün, ularni qolunggha tapshurimen. «Filistiylerning déngizi» — «Ottura Déngiz»ni körsitidu.  Chöl. 34:3, 4 32 Sen ular bilen we yaki ilahliri bilen héchqandaq bir ehde tüzme. Mis. 34:12,15; Qan. 7:2 33 Ularning séni aldimda gunahqa patquzmasliqi üchün ularni zéminingda qet’iy turghuzma. Chünki mubada sen ularning ilahlirining ibaditide bolsang, bu ish sanga tuzaq bolidu.Ye. 23:13; Hak. 2:3
 
 

23:3 Law. 19:15

23:4 Qan. 22:1, 2; Luqa 6:27; Fil. 2:4

23:5 Qan. 22:4

23:6 Qan. 27:19

23:8 Qan. 16:19; 1Sam. 8:3; Pend. 19:6; Top. 7:7

23:9 Mis. 22:21; Law. 19:33; Qan. 24:17

23:11 «Lékin yettinchi yili yerge aram bérip uni bosh qoy;...» — Xuda Öz xelqige shundaq emr bergeniken, elwette ulardin xewer alidu. Bu emrge baghliq wediler toghrisida «Law.» 25:1-7, 11, 12ni, bolupmu 20-22-ayetlerni körüng.

23:11 Law. 25:4, 5

23:12 Mis. 20:8; 31:13-17.

23:13 «Men sanga éytqinimning hemmisini köngül bölüp ada qil» — ibraniy tilida «Men silerge éytqinim... ada qilinglar» déyilidu.

23:13 Chöl. 32:38; Ye. 23:7; Zeb. 16:4; Hosh. 2:19; Zek. 13:2

23:15 Mis. 12:14,15; 13:3; 34:20; Qan. 16:16

23:16 «orma héyti» — mushu héyt yene «heptiler héyti» hem «deslepki orma héyti» depmu atilidu. «hosul-mehsulatliring» — mushu «hosul-mehsulatliring» ashliqlarni hem herxil méwe-chiwe mehsulatlirini öz ichige alidu. «hosul yighish héyti» — mushu héyt yene «kepiler héyti» depmu atilidu.

23:18 «qurbanliq» — bu söz adette «inaqliq qurbanliqi» yaki «teshekkur qurbanliqi»ni körsitidu.

23:19 «Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma» — bu emr belkim etraptiki butperes xelqlerning melum örp-aditige egeshmeslik kéreklikini körsitishi mumkin. Bu toghruluq yene «Lawiylar»diki «qoshumche söz»imizni körüng.

23:19 Mis. 34:26

23:20 Mis. 33:2

23:21 «özüngge agah bol» — ibraniy tilida «özüngge qara» («shamar») dégen péil bilen ipadilinidu. 20-ayette Perishtining ularni «qoghdaydighanliqi» (ibraniy tilida «qaraydighanliqi») «xamar» dégen oxshash péil bilen ipadlinidu.

23:22 Yar. 12:3

23:24 «ularning butlirini üzül-késil chéqiwet,...» — yaki «ularni (Qanaaniylarning) yoqitip,...».

23:25 Mis. 15:26; Qan. 7:15

23:26 Qan. 7:14

23:27 Mis. 14:24; Ye. 10:10

23:28 «sériq here» — bu isim ibraniy tilida adettiki heridin chong we téximu chaqqaq birxil herini körsetse kérek.

23:28 Qan. 7:20; Ye. 24:12

23:31 «Filistiylerning déngizi» — «Ottura Déngiz»ni körsitidu.

23:31 Chöl. 34:3, 4

23:32 Mis. 34:12,15; Qan. 7:2

23:33 Ye. 23:13; Hak. 2:3