□30:4 «Pirǝwnning ǝmirliri Zoan xǝⱨiridǝ bolsimu, uning ǝlqiliri Ⱨanǝs xǝⱨirigǝ ⱨǝrdaim kelip tursimu,...» — xu qaƣlarda Misir yengi bir padixaⱨ, yǝni Pirǝwn Xabakoning ⱪol astida küqlük, ittipaⱪlaxⱪan bir dɵlǝtkǝ aylanƣanidi. Zoan wǝ Ⱨanǝsning Misirning ikki tǝripidǝ boluxi dɵlǝtning küqlük birlikini tǝkitlǝydu.

■30:5 Yǝr. 2:36

□30:6 «Nǝgǝwdiki ulaƣlar toƣrisida yüklǝngǝn wǝⱨiy» — Nǝgǝw bolsa Yǝⱨudaning jǝnubi ⱪismi bolup, pütünlǝy dǝⱨxǝtlik qɵl-bayawan. Misirƣa mangidiƣan bir yol Nǝgǝwdin ɵtidu. «...yüklǝngǝn wǝⱨiy» — muxu bexarǝtning temisi bilǝn Yǝxaya qaⱪqaⱪ ⱪilidu. «Wǝⱨiy»ning ibraniy tilida «yük» degǝn yǝnǝ bir mǝnisi bar. Xuning bilǝn temini yǝnǝ «Nǝgǝwdiki ulaƣlarning yüki» — deyixkǝ bolidu. Ulaƣlar ǝlqilǝrning ɵzini ⱨǝm nurƣun mal-mülük, ⱨǝdiyilǝrni kɵtürüp Misirƣa baridiƣan japaliⱪ yolda mengip ⱨerip ketidu. Lekin Misir bilǝn bolidiƣan «ittipaⱪ» ⱨeqnemigǝ ǝrzimigǝqkǝ, ularning yoli bikarƣa ketidu. Yǝxaya biqarǝ ulaƣlarƣa ⱨesdaxliⱪ bildürgini bilǝn ǝlqilǝrgǝ ⱨeqⱪandaⱪ ⱨesdaxliⱪ bildürmǝydu! «Ular japaliⱪ, dǝrd-ǝlǝmlik zemindin ɵtidu...» — ⱪiziⱪ yeri xuki, Misirƣa adǝttǝ mangidiƣan yol Nǝgǝwdin ǝmǝs, bǝlki Filistiyǝdin ɵtidu. Nǝgǝwdin mangidiƣan yol naⱨayiti japaliⱪtur. Nemixⱪa muxu yol bilǝn mangidikin? Ⱨɵkümranlar mǝⱪsǝt-pilanlirini Filistiyǝdin yaki ɵz hǝlⱪidin mǝhpiy saⱪlax üqün bolsa kerǝk. Ⱪiziⱪ ix xuki, Israil Musa pǝyƣǝmbǝr arⱪiliⱪ Misirdin ⱪutⱪuzulup qiⱪip, dǝl xu yol bilǝn Ⱪanaanƣa (Pǝlǝstingǝ) kǝlgǝn. Yǝxaya kinayilik bilǝn ulardin, silǝr Misirdin ⱪutⱪuzulƣandin keyin yǝnǝ axu yǝrgǝ «kǝlgǝn izinglar bilǝn ⱪaytip» yardǝm soraxⱪa rast baramsilǝr? — dǝp sorimaⱪqi.

□30:7 «Mǝn uni: «Ⱨeqnemini ⱪilip bǝrmǝydiƣan Raⱨab» dǝp atiƣanmǝn» — «Raⱨab» Misirning baxⱪa bir ismi, mǝnisi «ⱨakawurluⱪ», «ⱨali üstünlük».

□30:8 «...Ⱨazir berip buni ⱨǝm tax tahtiƣa ⱨǝm yɵgimǝ kitabⱪa yezip ⱪoyƣin» — «buni» bizning ⱪariximizqǝ, yuⱪiriⱪi 6-7-ayǝttiki bexarǝtni kɵrsitidu. Bǝzi alimlar «buni» 8-14-ayǝtlǝrning mǝzmuni dǝp ⱪaraydu.

□30:9 «Pǝrwǝrdigarning Tǝwrat-tǝrbiyisi» — «Tǝwrat» bolsa «tǝrbiyǝ», «nǝsiⱨǝt», «yolyoruⱪ» degǝn mǝnidǝ.

□30:10 «aldin kɵrgüqilǝr» — adǝttǝ Hudaning sɵzini ƣayibanǝ kɵrünüxlǝr arⱪiliⱪ bilip qüxinidiƣan ⱨǝm ularni baxⱪilarƣa qüxǝndürüp beridiƣan pǝyƣǝmbǝrlǝrdur.

□30:11 «Sǝnlǝr durus yoldin qiⱪix, toƣra tǝriⱪidin ayrilix! Israildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqini aldimizdin yoⱪ ⱪilix!» — muxu sɵzlǝr ularning demǝkqi bolƣan asasliⱪ sɵzliri, yaki alliⱪaqan degǝn sɵzlǝrning tüp mǝnisidur.

■30:13 Yǝx. 29:5

□30:14 «Huddi sapal qinǝ ⱨeq ayimay qeⱪiwetilgǝndǝk u uni (tamni) qeⱪiwetidu» — tam qaⱪⱪuqini Hudaning Ɵzi dǝp ⱪaraymiz. Tamda pǝyda bolƣan yeriⱪ bolsa Israilning ⱪǝbiⱨlikidur (13-ayǝtnimu kɵrüng). Adǝmning gunaⱨi ɵzini iqidin (yeriⱪ tamni wǝyran ⱪilƣandǝk) wǝyran ⱪilidu; uning üstigǝ, Hudaning jazalixi uningƣa qüxüx bilǝn u tehimu tügixidu.

■30:14 Yǝr. 19:11

□30:15 «Yenimƣa towa bilǝn ⱪaytip kelip aram tapisilǝr, ⱪutⱪuzulisilǝr; hatirjǝmliktǝ ⱨǝm aman-esǝnliktǝ küq alisilǝr!» — muxu sɵz Yǝxaya pǝyƣǝmbǝrning bexarǝtlirining jǝwⱨiri.

□30:17 «Minginglar birining wǝⱨimisidin ⱪaqisilǝr; bǝxining wǝⱨimisidǝ ⱨǝmminglar ⱪaqisilǝr» — Musa pǝyƣǝmbǝr Tǝwrattiki «Law.» 26:8-ayǝttǝ Hudaning mundaⱪ wǝdisini hatiriligǝn: «(Manga tayanƣan bolsanglar) bǝxinglar yüz (adǝm)ni, yüzünglar bir tümǝnni ⱪoƣliwetisilǝr». Əmdiki ǝⱨwal buning ǝksiqǝ. «Taƣ üstidiki bayraⱪ... dɵng üstidiki... tuƣ» — (1) demǝk, ⱪalƣan adǝmlǝr naⱨayiti az. (2) muxu ikki nǝrsǝ (bayraⱪ wǝ tuƣ) adǝttǝ urux ⱪilƣanda ixlitilidu; uruxtiki bir tǝrǝp mǝƣlup bolsa muxu nǝrsilǝr taxlinip ⱪalidu; ƣǝlibǝ ⱪilsa ular elip ketilidu; xunga ular muxu yǝrdǝ mǝƣlubiyǝtnimu bildüridu.

■30:17 Yǝx. 17:6; 24:6,13

□30:18 «Wǝ xunga silǝrgǝ meⱨir-xǝpⱪǝt kɵrsitimǝn dǝp, Pǝrwǝrdigar kütidu; xunga U silǝrgǝ rǝⱨim ⱪilimǝn dǝp ornidin ⱪozƣilidu... Uni kütkǝnlǝrning ⱨǝmmisi bǝhtliktur!» — muxu ayǝt bǝlkim kitabning adǝmni ǝng ⱨǝyran ⱪalduridiƣan yǝrliridin biridur. Nemixⱪa Israilning kajliⱪi, Hudaning ⱪattiⱪ jazalixi tǝswirlǝngǝndin keyin ayǝt «xunga» bilǝn baxlinidu? Hudaning Israilni ⱪattiⱪ jazaliƣini bilǝn u ǝng ahirda ularƣa naⱨayiti kɵp rǝⱨimdilliⱪ kɵrsǝtmǝkqi. Yuⱪiriⱪi jazalar bǝlkim Israilning «ⱪaldisi»ni Hudaning nijatini ⱪobul ⱪilixⱪa tǝyyarlaydu. «Xunga» Huda buni sǝwr-taⱪǝt bilǝn kütidu.

■30:18 Zǝb. 2:12; 34:8; Pǝnd. 16:20; Yǝr. 17:7

□30:20 «sening Ustazing» — muxu yǝrdǝ bu sɵz yaki (kɵplük xǝklidǝ) «ustazliring» yaki (birlik xǝklidǝ) «ustazing» mǝnisidǝ ixlitilgǝn. Aldi-kǝynidiki sɵzlǝrgǝ ⱪariƣanda, «ustaz» bolsa kerǝk. «Ɵzini yoxurƣan» «Ustazing»ning kim ikǝnlikini qüxinix üqün muxu ayǝtni 8-bab, 17-ayǝt bilǝn selixturung.

□30:25 «Qong ⱪirƣinqiliⱪ bolƣan küni, yǝni munarlar ɵrülgǝn küni...» — ⱪaysi ⱪirƣinqiliⱪning bolƣanliⱪi, ⱪaysi munarlarning ɵrülgǝnliki muxu yǝrdǝ deyilmidi. Ⱪandaⱪla bolmisun, muxu ixlar jismaniy ⱨǝm roⱨiy düxmǝnlǝrning yoⱪitilixini bildüridu; muxu ixlar ahirⱪi zamanlarda yüz berixi mumkin. «ǝnⱨar» — kiqik eriⱪ.

□30:26 «Ɵz hǝlⱪining jaraⱨiti» — yaki «Ɵz hǝlⱪining sunƣan yerini».

□30:28 «Uning nǝpǝsi huddi texip boyunƣa yetidiƣan kǝlkündǝk bolidu» — yuⱪiriⱪi 8-bab, 8-ayǝt bilǝn selixturung. Asuriyǝ Israilƣa ⱪandaⱪ ⱪilƣan bolsa, Pǝrwǝrdigarmu ularƣa (asuriylǝrgǝ) xundaⱪ ⱪilidu. «bimǝnilik bimǝnilikni yoⱪatⱪuqi ƣǝlwir» — «bimǝnilik» bǝlkim butlarƣa ixinip-tayinixni kɵrsitidu. «U (Pǝrwǝrdigar) .... xundaⱪla hǝlⱪ-millǝtlǝrning aƣziƣa ularni azduridiƣan yügǝn salidu» — Asuriyǝ padixaⱨi Sǝnnaherib tutuwalƣan ǝsirlirining aƣziƣa yügǝn selip, ularni axundaⱪ rǝⱨimsiz yol bilǝn elip mangatti. Muxu yǝrdǝ Asuriyǝdin baxⱪa ǝllǝrning tilƣa elinixi, bexarǝtning ⱨǝm xu qaƣdiki Asuriyǝni ⱨǝm ahirⱪi zamandiki «ahirⱪi urux»ni kɵrsitidiƣanliⱪini qüxǝndürsǝ kerǝk. Undaⱪ bolsa Asuriyǝ padixaⱨi yǝnǝ ahirⱪi zamandiki dǝjjalƣa wǝkillik ⱪilidu yaki «bexarǝtlik rǝsim» bolidu.

■30:28 Yǝx. 8:8

□30:31 «Pǝrwǝrdigarning awazi bilǝn Asuriyǝ yanjilidu, — baxⱪilarni urux tayiⱪi bolƣan Asuriyǝ yanjilidu!» — Asuriyǝning Hudaning tayiⱪi ikǝnliki 10:5-ayǝttǝ kɵrsitilgǝn. «Baxⱪilarni urux tayiⱪi (bolƣan Asuriyǝ) yanjilidu!» degǝnning baxⱪa birhil tǝrjimisi: — «U (Pǝrwǝrdigar) uni (Asuriyǝni) tayaⱪ bilǝn uridu».

□30:33 «Tofǝt» — Yerusalem sirtidiki, ǝhlǝt kɵydüridiƣan bir jilƣa. U yǝnǝ «Ge-Hinnom» — «Ⱨalakǝt jilƣisi» dǝp atilip dozaⱪning küqlük bir simwoli bolidu (ǝrǝbqǝ «jǝⱨǝnnǝm» degǝn sɵz dǝl bu «Ge-Hinnom»din kǝlgǝn). «Bǝrⱨǝⱪ, padixaⱨ üqün tǝyyarlanƣan; Pǝrwǝrdigar uni qongⱪur ⱨǝm kǝng ⱪilƣan, otunliri kɵp yalⱪunluⱪ bir gülhan bar...» — demǝk, Asuriyǝ padixaⱨi Yǝⱨudaƣa ⱪarxi yürüx ⱪilƣanda, ɵzi üqün tǝyyarlanƣan «jǝsǝtni kɵydürüx» gulhaniƣa ⱪarap mengiwatatti.