5
Jesus A-wena Burrwa Gatiya Gu-bulgapulga Gu-guyinda
Gun-gata waypa Jesus burr-nana wurra gama gorlk aburr-murra abu-jurrjurrmurra, lika a-garlmuna, gu-bulgapulga a-warrchinga, lika gatiya a-rakaja, rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda, aburr-mulpiyana nula. Lika nipa marn․gi burr-negarra a-ni janguny, minypa gu-ngurrjinga a-ninya, a-yinanga burrwa:
Gun-burral Gun-gunyilja
(Luk 6:20-23)
“Aburr-gata minypa aburr-borrwiya aburr-werra, birripa jarra aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa aburr-boy barra waykin.
Rrapa aburr-gata minypa wargugu aburr-nirra, birripa jarra aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa Ngun-anya burr-jalkaka barra aburr-ngurrnga. Isaiah 61:2
Rrapa aburr-gata minypa aburr-dor aburr-negiya aburr-workiya minypa marr aburr-balcharra nula Wangarr, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa nipiya Ngun-anya burr-wu barra gun-nardiya rrawa birripa barra bunggawa aburr-ni. Psalms 37:11
Rrapa aburr-gata minypa burr-guya jal aburr-nirra jechinuwa aburr-ni barra, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa Ngun-anya a-gunggaja barra burrwa, aburr-yirdiyapa barra jechinuwa aburr-nipa barra aburr-workiya. Isaiah 55:1-2
Rrapa aburr-gata minypa aburr-gunggajinga nula aburr-workiya an-gugaliya werra abi-nacha, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa birripa aburr-yinagatiya, Ngun-anya a-gunggaja barra burrwa.
Rrapa aburr-gata minypa gala gun-nga gun-nerra gubi-rrima, wurra minypa bama aburr-jirra aburr-ngardapa, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa abi-na barra Wangarr. Psalms 24:3-4
Rrapa aburr-gata minypa magaya gubi-nenga aburr-workiya, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa nipa Ngun-anya burr-ngurrja barra aburr-yigipa walkurpa yerrcha.
10 Rrapa aburr-gata minypa ana-werranga ana-nyala mari gu-jarlapurda burrwa a-workiya minypa birripa aburr-guna jechinuwa aburr-nirra, birripa jarra aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa birripa aburr-boy barra waykin.
11 “Ana-goyburrpa nyiburr-gata minypa aburr-werranga gun-bachirra aburr-weya ana-gorrburrwa aburr-workiya, rrapa bima nyirrbu-ngurrjinga, rrapa mari gubu-garraja ana-gorrburrwa aburr-workiya ngardawa nyiburr-ngaypa; ana-goyburrpa jarra nyiburr-molamola nyiburr-nirra. 1 Birta 4:14 12 Buburr-marrkapcha buburr-ni rrapa buburr-worlworlcha. Ngardawa nipa Wangarr gun-molamola gun-guyinda gu-rrimanga ana-gorrburrwa waykin, burraya nuwurra nyibu-ma barra. Minyja bubu-borrwa: aburr-gata mu-ngoyurra gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika janguny, birripa aburr-yinagatiya aburr-werranga aburr-nyala burrbu-buna aburr-workiyana. 2 Chronicles 36:16; Jama Aburr-ji 7:52
Ana-goyburrpa Minypa Mun-maywapa Jorlp (Salt)
(Mark 9:50; Luk 14:34-35)
13 “Ana-goyburrpa minypa gun-maywapa ranginy jorlp gu-galiya yerrcha mbi-barnjinga, balaja mun-molamola mbi-nenga aburr-workiya. Wurra minyja jorlp mu-ngukurdanyjiya rrapa mun-nerra mu-ni, gala ana-nga a-yinmiya mu-jarlapa, barrwa mun-bachirra mu-ni. Wurra gipa gugu mun-nerra barra ngubi-yerrnyja rrapa borijipa ngubi-rrenyja. Mark 9:50; Luk 14:34-35
Ana-goyburrpa Minypa Gun-maywapa Nyiburr-gujayanaya
14 “Rrapa gun-nerranga: Ana-goyburrpa minypa nyiburr-gujayanaya burrwa gu-guniya gu-rrawa. Minypa gun-maywapa ranginy gu-murnangana rrawa gun-gata gu-bulgapulga ana-munya gu-mirlkmirlkchinga gu-jirra rrapa gala gu-yinmiya gu-yilkakiya gu-yu. Jon 8:12; 9:5
15 “Minypa barrwa gun-maywapa ranginy lam (lamp) nguburr-birtarrmiya nguburr-workiya. Minypa gu-rrongga gu-jirra gala ngubi-yilkaka nguburr-workiya, minypa wupa ana-duram ana-guyinda o yina gaya, wurra jarra ngubu-wenyanga nguburr-workiya waykin, lika nguburr-nayarra nguburr-nirra. Mark 4:21; Luk 8:16; 11:33 16 Minypa gun-burral ana-goyburrpa barra minypa nyiburr-jayanaya nyiburr-ni burrwa wurra gama gorlk, birripa barra nyirrbi-na ana-goyburrpa minypa gun-molamola jama nyiburr-jirra, rrapa gu-gata wenga minypa birripa aburr-marrkapcha barra nula Nyanyapa arrku waykin a-nirra. 1 Birta 2:12
Joborr Nula
17 “Gun-gata minypa ngaypa nguna-bona, gala barra nyibu-borrwa, jimarna ana-goyburrpa bama nyiburr-yinda ngaypa barra ngu-yerrnyja joborr gun-gata Wangarr a-wuna arrburrwa Mojich (Moses) rrapa mola gun-nigipa janguny Wangarr gun-nika aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda gubu-ngurrjinga aburr-workiyana. Wurra jarra ngaypa nguna-bona gun-burral ngu-nega barra gun-gata joborr rrapa janguny. 18 Wurra bubu-borrwa: Gun-gata joborr gun-guyinda, marrban gun-nerranga gun-delipa, wurra gala gun-nga gun-gata gu-yinmiya gu-boy, nuwurra gun-nardiya rrawa gu-werrpiya barra waykin rrapa wupa. Luk 16:17 19 Ganapiya, lika gun-gata joborr burr-guya gun-delipa gun-guyinda burr-guta, ana-nga an-gata gala gu-borrwa a-workiya, jarra aburr-werranga burr-jurnajuchuwuja birripa niya gala gubu-borrwa joborr, an-gata an-gugaliya nipa an-nelangga Nyanyapa arrku burr-guya an-delipa a-nega barra yi-gaba waykin nipa ana-murna. Wurra an-nerranga an-gata ana-nga gu-borrwuja a-bamburda rrapa marn․gi burr-nenga a-workiya aburr-werranga gun-gata joborr gun-guyinda, an-gata an-gugaliya nipa jarra an-nelangga wana a-ni barra yi-gaba waykin Ngun-anya ana-murna. 20 Gu-gurda ngacha minypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Minyja ana-goyburrpa gala gun-burral jechinuwa nyiburr-ni, rrapa ngika minypa Berachi (Pharisee) yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega aburr-gata minypa aburr-yolkiya aburr-workiya, gun-gata minypa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya waykin nyiburr-boy rrapa Nyanyapa arrku ana-murna nyiburr-ni.
Mari Nula
21 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Gala barra an-gugaliya ny-bu, a-juwa; wurra minypa ana-nga ana-nyala an-gugaliya a-bu, nipa abu-ga barra aburr-bamba nula yi-gata an-gata jaga an-gugana joborr a-yinmiya barra a-wengga.’ Exodus 20:13; Deuteronomy 5:17 22 Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: An-gata ana-nga a-bachirramiya nula an-nigipa worlapa niya, nipa an-gata a-bachirramiyanapa abu-ga barra aburr-bamba nula yi-gata an-gata jaga an-gugana joborr a-yinmiya barra a-wengga. Rrapa an-gata ana-nga gun-bachirra a-wengga nula an-nigipa worlapa niya, nipa an-gata gun-bachirra a-wenapa abu-ga barra aburr-bamba ganychila (councillor) yerrcha aburr-nirra birripa aburr-yinmiya barra aburr-wengga. Rrapa an-gata ana-nga a-wengga nula an-nigipa worlapa niya, minypa a-yinda nula, ‘Nginyipa ny-yerra! Gu-bol n-do barra!,’ wurra nipa an-gata a-wenapa gu-bol a-rron.
23 “Ganapiya, lika ny-yinga ny-jata minypa ny-jarlmuna, jimarn barra ny-yu Wangarr mun-nga mun-nigipa minypa nginyipa ny-marrngoypiya nula nyi-nirra, wurra gatiya Wangarr gun-nika belabila gu-maya gu-jinyjarrapa minyja nginyipa ny-borrwa minypa an-nginyipa worlapa nggu an-nga nula mari gu-rrimanga nggula, 24 burdak ny-bawa mun-gata nginyipa nyina-ganyja nula Wangarr, lika ny-boy, ny-yengga nula barra gun-nerra nyirri-nega ana-gotula; lika nuwurra jurdach nyina-jeka, lika Wangarr ny-yu mun-nigipa.
25 “Ny-yinga ny-jata minyja ana-nga gu-rrima nggula mari, wurra nipa biy-ga a-bamba, jimarna barra biy-barnja joborr jaga an-gugana a-nirrapa, wurra gatiya nyirri-bamburda, nginyipa barra ny-yenggana minypa nginyipa ny-yinmiya barra jechinuwa nyi-nega gun-gata mari. Gala yapa biy-barnjin rrapa an-bachirra biy-jolartchin wupa. 26 Wurra ngaypa ng-gunaga ngu-weya nggula ngu-nirra: Minyja birripa bubi-jolartcha, nginyipa gala ny-yinmiya ny-bengga, wurra nuwurra waypa rrupiya mun-murra ny-barripa lika ny-barnja.
Minypa Ana-werranga Jin-nika Jiny-mangga A-workiya
27 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Gala barra ana-werranga jin-nika ny-ma.’ Exodus 20:14; Deuteronomy 5:18 28 Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: An-gata ana-nga jinyu-na jin-gata gama jin-nigipa ngika rrapa jal a-ni barra marrambay abirriny-boy, gun-narda gun-maywapa jimarn jarra gipa abirriny-bona.
29 “Ganapiya, lika minyja nyi-munganaguwa mipila ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, wurra nyina-warrka, yerrnyja! Ngardawa gun-narda gun-mola nggula minypa mipila ny-jirra ny-nyardapa n-digirrga; gala yapa ny-jilirrwirrka mipila ny-jirra n-digirrga ny-bamba, barrwa minypa ny-burral ny-nyurrnga gu-bol n-do. Metiyu 18:9; Mark 9:47 30 Rrapa minyja nyi-munganaguwa murna ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, wurra gorndiya, yerrnyja! Ngardawa gun-narda gun-mola nggula minypa murna ny-jirra ny-nyardapa n-digirrga; gala yapa ny-jilirrwirrka murna ny-jirra n-digirrga ny-bamba, barrwa minypa ny-burral ny-nyurrnga gu-bol n-do. Metiyu 18:8; Mark 9:43
Gun-gubapawuchichiya Nula
(Metiyu 19:9; Mark 10:11-12; Luk 16:18)
31 “Birripa aburr-wena aburr-workiyana, janguny gu-barrjekarra, ‘An-gata ana-nga jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya, nipa burdak jurra a-wukurrja barra achila minypa nipa jiny-bawa barra, lika jiny-yu barra mun-gata jurra mun-nigipa.’ Deuteronomy 24:1-4; Metiyu 19:7; Mark 10:4 32 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Minyja an-gugaliya jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya gala jinyu-dawurrja rrapa ana-werranga jiny-ma, gun-narda minypa nipa an-gumarrbipa ngacha jin-nerra jinyu-nenga gun-maywapa minypa jimarn jarra jiny-yinagata jiny-yorkiya jinyu-dawurrjinga. Wurpa niya an-nerranga ana-nga barrwa jiny-ma jin-gata gama, gun-narda minypa birrinyjipa gun-nerra jama abirriny-jirra. Metiyu 19:9; Mark 10:11-12; Luk 16:18; 1 Gorint 7:10-11
Gochila Gochila Gun-gurra Gun-gata Nula
33 “Rrapa gun-nerranga ana-goyburrpa nyiburr-galiyana minypa birripa wola aburr-wena burrwa aburr-workiyana, ‘Gala barra borijipa Wangarr an-nelangga ny-ma. Wurra gun-nga nginyipa gochila n-dana ana-nga minypa Wangarr an-nelangga ny-menga, wurra nginyipa barra ny-yirda jama ny-ji.’ Leviticus 19:12; Numbers 30:2; Deuteronomy 23:21 34-35 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Gala barra Wangarr an-nelangga ny-ma wolawola Wangarr rrapa an-gugaliya gochila n-dacha ny-yorkiya gun-nga. Rrapa mola: Gala barra ny-yirda rrawa gun-nelangga ny-ma, wuriya gun-gata waykin rrawa, waygaji gun-guna rrawa, waygaji rrawa Jirúchalam. Ngika. Ngardawa rrawa gun-japurra. Minypa Jirúchalam, nipa gun-gata Bunggawa Wana An-babalapa gun-nika rrawa; rrapa gun-nardiya rrawa, nipa Wangarr gu-jarlapuna; rrapa gun-gaba waykin rrawa, nipa a-nirrapa a-workiya. Jeymch 5:12; Isaiah 66:1; Metiyu 23:22; Psalms 48:2-3 36 Rrapa nginyipa bama ny-jirra burr-guta gala barra ny-yelangga ny-maya wolawola Wangarr rrapa an-gugaliya gochila n-dacha ny-yorkiya gun-nga. Ngardawa nginyipa gala ny-yinmiya mula ny-jirra ny-nyukurdanyjiya, mu-ngunyja, waygaji mu-ngarlcha. 37 Wurra ny-yinda barra ny-yorkiya, ‘Ngaw,’ rrapa ‘Ngika,’ gurda wupa. Wurra jarra minyja an-nelangga ny-mangga ny-yorkiya wolawola Wangarr rrapa an-gugaliya gochila n-dacha ny-yorkiya gun-nga, gun-narda ngardawa an-gata jarra gun-nerra an-gurrimapa a-wena nggula.
Guna-wangarra Nula
(Luk 6:29-30)
38 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Ana-nga an-gata werra a-nega an-gugaliya mipila a-jirra rrapa gapula a-nega, nipa an-gata rrapa aburr-yirdiya barra nula gapula abi-nega barra. Rrapa barrwa ana-nga werra a-nega an-gugaliya rrapa minypa gu-rruma nula rrirra, nipa rrapa a-yirdiya gubu-rruma barra nula rrirra.’ Exodus 21:24; Leviticus 24:20; Deuteronomy 19:21 39 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-guna: Ana-nga an-gata werra biy-nega, gala barra ny-borrwa nipa a-yinmiyana nggula. Ana-nga minypa nyi-munganaguwa japurra ny-jirra biy-bu, nginyipa ny-mola nyi-ni barra nula wuriya nipa barrwa biy-bun ny-yeyka japurra ny-jirra. 40 Rrapa ana-nga minypa biy-ga a-bamba nula yi-gata an-gata jaga an-gugana joborr barra a-wengga nggula minypa nginyipa barra ny-yu an-gugaliya mun-nginyipa mun-gumirrka, wurra wuriya gun-gata, wurra nginyipa ny-yu barra mun-nginyipa molma mun-gunegiya mirikal burr-guta. 41 Rrapa ana-nga biy-ma nginyipa barra ny-bamiya nula gorlk marr balay, wurra wuriya, wurra mola gun-baykarda ny-bamiya barra nula jarra. 42 Rrapa minypa ana-nga a-ngiwija nggula gun-nga, wu nipa. Rrapa ana-nga jal a-nirra gun-nga nipa yarta gu-ma, wu nipa; gala barra n-dalaja.
Gurrurta Bubi-rrima Burrwa Aburr-gata Aburr-bachirra Ana-gorrburrwa
(Luk 6:27-28,32-36)
43 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Aburr-nginyipa jawina yerrcha, nginyipa ny-mola nyi-ni barra burrwa; rrapa aburr-gata aburr-bachirra ana-gorrburrwa, nginyipa ngoyurra ny-yerryerrmiya barra burrwa.’ Leviticus 19:18 44 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Aburr-gata aburr-bachirra nggula, nginyipa ny-mola nyi-ni barra burrwa, rrapa Nyanyapa arrku ny-yenggana barra burrwa aburr-gata minypa bampa bubi-nenga bubu-burnda aburr-workiya. 45 Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa barra walkurpa nyiburr-ni nula Nyanyapa arrku waykin a-nirra. Ngardawa nipa jama a-jirra a-workiya nyanma marnnga guna-gepiya burrwa guna-workiya aburr-molamola aburr-guyinda rrapa aburr-gata aburr-werra gu-galiya yerrcha birripa burr-guta. Rrapa yorr gu-guyinda nipa burr-jalkakaja a-workiya aburr-jechinuwa aburr-guyinda rrapa aburr-gata minypa werra aburr-negiya aburr-workiya birripa burr-guta. 46 Wurra ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya nyibu-borrwuja, ya? Jimarna Wangarr biy-wu barra nginyipa minypa nginyipa jal nyi-nirra burrwa aburr-nginyipa aburr-gata jal aburr-nirra nggula, ya? Wurra gun-narda ngika, a-la! Wurra aburr-gata minypa nyirrbu-gaypurda aburr-workiya ana-goyburrpa, birripa burr-guta aburr-yinagatiya rrapa jal aburr-nirra burrwa gu-gapa gu-guta. 47 Minypa gun-gata ana-goyburrpa nyiburr-mola nyiburr-nirra burrwa nyiburr-workiya aburr-borrmunga ana-gorrburrwa rrapa nyiburr-weya burrwa nyiburr-workiya gun-molamola, gun-narda minypa ana-goyburrpa wupa ngardapa ngika, wurra jarra aburr-jaranga aburr-yinagatiya aburr-workiya, aburr-gata burr-guta minypa gala marn․gi nula Wangarr. 48 Wurra jarra ana-goyburrpa nyiburr-molamola buburr-ni warrpam, minypa an-goyburrpa Nyanyapa ana-gorrburra waykin a-nirra nipa warrpam an-molamola. Leviticus 19:2; Deuteronomy 18:13

5:4 Isaiah 61:2

5:5 Psalms 37:11

5:6 Isaiah 55:1-2

5:8 Psalms 24:3-4

5:11 1 Birta 4:14

5:12 2 Chronicles 36:16; Jama Aburr-ji 7:52

5:13 Mark 9:50; Luk 14:34-35

5:14 Jon 8:12; 9:5

5:15 Mark 4:21; Luk 8:16; 11:33

5:16 1 Birta 2:12

5:18 Luk 16:17

5:21 Exodus 20:13; Deuteronomy 5:17

5:27 Exodus 20:14; Deuteronomy 5:18

5:29 Metiyu 18:9; Mark 9:47

5:30 Metiyu 18:8; Mark 9:43

5:31 Deuteronomy 24:1-4; Metiyu 19:7; Mark 10:4

5:32 Metiyu 19:9; Mark 10:11-12; Luk 16:18; 1 Gorint 7:10-11

5:33 Leviticus 19:12; Numbers 30:2; Deuteronomy 23:21

5:34-35 Jeymch 5:12; Isaiah 66:1; Metiyu 23:22; Psalms 48:2-3

5:38 Exodus 21:24; Leviticus 24:20; Deuteronomy 19:21

5:43 Leviticus 19:18

5:48 Leviticus 19:2; Deuteronomy 18:13