Valeya Iwakana Luke Givetokilumina
Kivemala
Luke banae keke Yeisu yana tonogalayavo adituwelo yoo-dina wagaidiya, ada banae kaduwe keke kwana Isileli. Yana gugai velemoena ani doketa, ada vona Giliki gialamane-dewedewena. Banae Paulo tubuiyana (Kolose 4:14) ada Paulo nodi inudadananau valeya iwakana anaifufu faina. (Afositolo Yadi Gugai 16:10)
Luke tauna keke toitavedama Yeisu yana gugai anamatatabuna wagaine, aku badi gavega toitavedama wagaidiya alamana gilele-dewedewena e ada anaalamana-nai taidei wagaine givetokiluma. Valeya Iwakana Luke Givetokilumina ani taidei yana buki nagona, ada kaliva inuwanuwa vaita givetokilumina anafaiweya 70 AD anatova wagaine. Buki-nai anaebalauyabu wagaine Yeisu yana laka gabameya giifufuyena, ada yana laka-nai muline gaitoma-dina iyegemona Yaubada yana yoo adimwatuguya ani Luke aimo yana buki anavelu wagaine givetokiluma faidiya. Buki-nai anayegana Afositolo Yadi Gugai.
Taidei yana buki nagona wagaine Luke givetokiluma tonagona seyana anayegana Tiyofilo wagaine. Yegana taidei anakivila ani ‘gaito seyana banae Yaubada anatonuwakabubu’, e ada keke kada alamane kai Luke givetovetokiluma kaliva-moena anayegana Tiyofilo wagaine o kai badi gavega Yaubada anatonuwakabubu wagaidiya.
Luke nuwanuwana tovetumagana yadi vetumagana gina kivetoyogina, ada kaduwe kaliva gina kivetunudi e ada ina alamanena Yeisu Bana gaito ada gavana gigai. Yana vetokiluma wagaine ani givewala vaita Yeisu giobuelai babiya ada givekaliva-mowa, e ada kaliva, vevine, kadu lakaidiyavo ke biyabiyama, ada meIsileli ke badi keke meIsileli ani moyaida Yeisu Banae adaTokibababala. Kaduwe yana vetokiluma wagaidiya giifuifufuyedi Yaubada anaawadavadava, Aluwaluwa Tabuna yana toyogina ke yana faisewa, ide kada veoveola, ada kaduwe Yaubada yana nuwadoga faine.
1
Siule kauveya Tiyofilo. Kaliva moyaidi igaluvaluva ada gavana Yeisu gigugai adamwatugu wagaine ada gaitoma-dina iyegemona ani anavaleya ina vetokilumina. Ada ebavevuvu wagaine badi kaliva-dina gavega gaitoma-dina aditoitavedama ani valeya-nai iifufuyena wagaimeya ada faine ivetoawatalatalaina kaliva moyaidi wagaidiya. E ada Iya tauku yadi ifufu matana matana galelena gavana velemoena giyegemona. Ada ganuwanuwa vaita iwakana yadi awatalatalaina ganase-dewedewedi ada gana vetokilumina o fainiya, e ada gaitoma-dina bademowa ivewaleni ani anavelemoena una alamanedi.
Iyoni Tobabitaiso yana tubuga faina imadu awamogatalena.
Ifufu-moena taidei anafaiweya. Tova-nai Elodi givekini Yudiya anafafali wagaine aku Yaubada yana veyavo anatovegugai seyana gimiyamiya anayegana Sekalaiya. Banae veyavo anatovegugaiyavo adiyoo wagaine aku Abaiya anatofaisewa anayoo wagaine gifaifaisewa. Sekalaiya ada vavinena Elisabeta adiselu ani badi Eloni**Bana Eloni-nai ani Mosese anatubuluga ada kaduwe badi meIsileli yadi veyavo anatovegugai nago-moena. yana tubudelideli. Ada adiselu ani Yaubada matane yadi dewa tunutunugina, faina yana veimeya ke yana awata matatabuna imuliyena, ada keke tamo adiawavekoyo. Aku adiselu natudiyavo keke, faina Elisabeta kakalina, ada kaduwe adiselu ivesilakai-mowa.
Aku tova seyana Sekalaiya yana yoo yadi tova faisewa bade giyegemona e ada nodi ifaifaisewa manuwa tabu anafafali wagaine. Ada Yaubada yana veyavo anatovegugai anafaisewa ani Sekalaiya gifaifaisewana aku veyavo anatovegugai adigiduwa anafaiweya, kabala adiselakalakata anavenuwadadana wagaine Sekalaiya venuwadadana givaina e ada ginaluku manuwa tabu anaTutulagolota Tabutabu-moena wagaine, ada inisenisi**Taidei gaitoma-nai ivewagana ‘inisenisi’ ani ai tulina tulina gidalidi magadi iwakadi nodi ina lomwanidi ke ina tutudi-yeku, ina vefaoda. Ada ina kabuna wagaine siyona magana iwaka-vagaina gina lakalaka Yaubada wagaine. Ada siyo-nai gilakalaka ani giveiyaiyaya vaita anafaiweya kaliva yadi veoveola gilakalaka Yaubada wagaine. gina kabuna Yaubada matane.Iyeg 30:1,7-8 10 Ada gina giluku ke inisenisi gikabukabuna aku kaliva moyaidi iveoveola wamelaleya, 11 ada au KAUVEYA yana anelose giyegemo Sekalaiya wagaine, gimididi inisenisi anaebavebolavoi wa aiyatagine waina. 12 Ada Sekalaiya giitana wagaine au giabalutuga ada matauta gikimunumununa. 13 Aku anelose givonena, givona, “Sekalaiya, keke una matauta, ya veola Yaubada bademowa ginogalina. Ada vavine Elisabeta aimo natu kaliva gina venatunena ada una vewagana Iyoni. 14 Banae ya ebavemwamwala ke ya ebagakaikai, ada kaliva moyaidi ina vemwamwala yana tubuga wagaine. 15 Faina aimo anaita lakaina Kauveya matane. Ada banae keke-mowa waini ke gufa toyogidi ginayuga.Naba 6:2-4 Ada aimo inana kamone aku Aluwaluwa Tabuna wagaine ginamaga. 16 Ada banae ani meIsileli kaliva moyaidi nuwadi gina sevedavedamedi ada gina yewedi Yaubada yadi Kauveya wagaine. 17 Ada Iyoni wai gina nagona, muliya Kauveya yana ela, ada aluwaluwana wagaine yana toyogina ke yana dewa anafaiweya falofita Ilaitiya. Ada tama aseasedi gina kivenuwavilana natudiyavo wagaidiyaMal 4:5-6, Mad 11:14, 17:11-13 ke ina nuwakabubuyedi, ada badi togadibudibusoyoga keke Yaubada ida mulimuliye ani gina kivenuwaviladi e ada badi yadi nuwanuwa tunutunugina ani bonadi ina nogali ke ina muliyedi. Ada taidei anafaiweya kaliva gina kidewadewa-vagaidi Kauveya faina.”
18 Ada Sekalaiya anelose gitolidadanena, givona, “Gavaiyamu gana alamane vaita taidei vona velemoena? Faina Iya bademowa gavesilakai-mowa, ada kaduwe vavineku silakai.”
19 Anelose gilufata, givona, “Iya Gabaliyeli. Iya ida tauku Yaubada matane gamidimididi, ada Iya giimiliku wagainiya ke gana mataweni valeya taidei iwakana. 20 Aku una itana. Yaku vona-dina keke uda vetumaganedi faina, malinai-mowa ago gina abodana ada keke afata una ifufu analaba yadayada-nai Yaubada givenuwadadanena wagaine yaku vona-dina ina yegemona velemoena.”
21 Aku kaliva wamelaleya ani Sekalaiya ibodabodana tova manamanawena, ada yana miya faila manuwa tabu negenine faine ivenuwavogana. 22 Ada ibodaboda aku tova-nai giyegemona wagaine, keke anafata gina ifufu wagaidiya, ada nuwadi giafolena vaita bana anavewala Yaubada giseyegemonena manuwa tabu nafone. Ada nimana gaga wagaine iyaiyaya gigugaiyedi aku au banae gaugauna gimiyamiya.**Taidei vona-nai ‘anavewala’ ani ananuwanuwa anafaiweya ‘enoita’, aku banae gaito gina nuwagana ani giitaita aku vewala giyegeyegemona wagaine. Keke gida dauda. 23 Ada tova-nai yana gugai anatova giluyabuna, ada au giyewana yana manuweya. 24 Ada taidei tova-dina muline, vavinena Elisabeta giveifuga ada vaikoi faifi keke gida nunudadana, au gimiyamiya manuweya, 25 e ada givona, “Kauveya vona velemoena Banae Tonuwakabubu! Faina tuwaina kakaliku ada wa yaku vovomumu, aku malinai gilemeku ada natuku ganuwagana wagaine yaku vovomumu kaliva matadiya givaiyavulena.”
Yeisu yana tubuga faina imadu awamogatalena.
26 Aku Elisabeta bademowa yana vaikoi sikisi ginuwagana ada Yaubada anelose anayegana Gabaliyeli giimili ginau Nasaledi melala lakaina wagaine, tainei Galili anafafali. 27 Ada ginau vavine akeduna seyana matabolana anayegana Meli wagaine,Mad 1:18 aku kaliva anayegana Iyosefa ani gisetagona gina nagina, ada banae Kini Deivida yana tubudelideli wagaine. 28 Anelose ginau wagaine ada givona, “Siule Meli, oyeni Yaubada nodi ada Banae velemoena giawanuwakabubuyeni lakai-moena.” 29 Aku Meli giaseuloulolo lakai-moena yana vona-nai wagaine ada givenuwavogana vona vesiule taidei gavana anaalamana. 30 Aku anelose givonena, givona, “Meli, keke una matauta, faina oyeni awaveiwaka unuwagana Yaubada wagaine. 31 Ada aimo una veifuga ke kwamana kaliva una venatunena, ada una vewagana Yeisu.Mad 1:21 32 Banae aimo anayegana lakaina ada kaliva ina vewagana Yaubada Togetane-mwane Natuna. Ada Kauveya Yaubada gina kivekaikaiwabuna ke gina vekini anafaiweya yana tubudelideli Deivida ada yana ebaveimeya gina velena 33 ke gina vetoveimeya-vagata Iyakobo yana tubudelideliyavo wagaidiya, ada yana ebaveimeya keke ginaavai.” 2Sam 7:16-17, Ais 9:7
34 Aku Meli gitolidadanena anelose, “Ida taidei gavaiyamu? Faina Iya matabolaku.”
35 Anelose gilufata givona, “Aluwaluwa Tabuna gina vemagani, ada Togetane-mwane yana toyogineya gina aiwautagoni. E ada kwamana tabutabuna una venatunena ani ina vewagana Yaubada Natuna.Mad 1:20 36 Aku una itana, kadu ina seyana ya gabu wagaine, bana Elisabeta, ani yana vesilakai wagaine aku giveifuga ada kwamana ginuwagana kamone. Evona ivona banae kakalina ani bademowa yana vaikoi sikisi ginuwagana. 37 Faina Yaubada wagaine gaitoma matatabuna meyameyaganina.”
38 Ada Meli givonaga, “Iya Kauveya yana togugai, ada gavana anafaiweya uvonayena ani gida yegemona wagaikuya.” E ada muliya anelose gisegena aku ginau.
Meli yana maduboda Elisabeta wagaine.
39 Tayuwe tova-nai Meli gikidewadewa ada maduga-mowa ginau melala seyana lakaina Iyuda anaoyaoya wagaidiya, 40 ada wadedeku gina giluku Sekalaiya yana manuweya ada givesiule Elisabeta wagaine. 41 Ada tova-nai yana vesiule Elisabeta ginogalina, au kamona negenine bebeta gialakalakaina, ada Aluwaluwa Tabuna Elisabeta givemagana. 42 Ada bonana lakaina wagaine givona, “Oyeni ani vevine anamatatabuna wagaidiya Yaubada giawanuwakabubuyeni velemoena, ada kaduwe kwamana-nai una venatunena ani Yaubada giawanuwakabubuyena lakaina. 43 Aku gavana faina Iya awaveiwaka lakaina ganuwaga ada yaku Kauveya inana uela wagaikuya una madubodaku? 44 Uitana, tova-nai ya vona vesiule ganogalina ada bebeta kamoku negenine givemwamwala faina gialakalakaina. 45 Kauveya yana vona wagainiya ani uvetumaganena vaita gina yegemona velemoena, e ada yana nuwakabubu wagainiya faina una vemwamwala-mowa!”
Meli yana kweli davadava.
46 Ada Meli gidava kweli wagaine, givona,
 
“Aseasekuya Kauveya gadavadavana,
47 ada Yaubada akuTokibababala wagaine aluwaluwaku givemwamwala,
48 faina Iya Banae yana togugai keke wa akuyegana aku giita nuwakabubuyeku.
Tova malinai anayoo ada tova gielaelai anayoo ani aimo
moyaidi ina vemwamwala faikuya ada inavona,
‘Vona velemoena vavine taidei Yaubada giawanuwakabubuyena velemoena.’ Luk 11:27
49 Faina Banae Totoyogi-moena ani gaitoma lakai-moedi
gifaisewadi faikuya, ada Banae anayegana ani tabutabuna.
50 Ada yana nuwakalikali ginaunau badi gavega wa yadi matauta ivemoimoinena,
biyavo-dina tuwaina imiyamiya, malinai imiyamiya, ada kaduwe aimo ina miyamiya.Sam 103:17
51 Bademowa nimane gaitoma toyogi-moedi gigadi.**Gaitoma toyogi-moedi Yaubada gikiveyegemonidi ani tufodi anafaiweya tova-nai gugai ebameyasidobodobo gigugaiyedi Itipita wagaine. Anafaiweya Mosese yana aiwala givemota, gufa givedayaga, ada tova-nai meIsileli Leyaga Yabeyabelina idamanina aku Felo yana tolugaviyayavo nodi ikamomola. Taide gaitoma-dina anafaiweya.
Badi gavega nuwainagediya inuwalaka ani bademowa giluveyawaliyedi iawalanau.
52 Badi kiniyavo toyogidiyavo yadi veimeya anaebavetoga kaikaiwabudi wagaidiya giveobudi aku tonuwaobu gikilakaidi.
53 Tomafalavuga givemagadi gaitoma iwakadi wagaine aku tokaikaiwabu giimilidi makagekagediyavo inau.
54-55 Tuwai-moena ani Yaubada givona vaita tubudeyavo tamadiyavo tainei Ebelaamo ke yana tubudelideliyavo wagaidiya ani gina nuwakalikaliye-vagaidi.
Taidei faina Banae ide meIsileli yana togugaimomo ani ginuwakalikaliyeda, keke gida venuwavuluyeda.” Eba 17:7, Ais 41:8-10, Mai 7:20
 
56 Ada vaikoi toiye anafaiweya Meli Elisabeta nodi imiyamiya ada muliya giyewana yana melaleya.
Iyoni Tobabitaiso yana tubuga faina.
57 Ada Elisabeta yana tova venatuna giyegemona, ada kwamana kaliva givenatunena. 58 Ada tubuiyadiyavo ke yadi gabuyavo inogalina ani gavaiyamu Kauveya ginuwakalikaliyedi lakaina, ada badi nodi ivemwamwala. 59 Ada yadayada anaveeita wagaine, Elisabeta yadi yooyavo ielai ke bebeta vovona bubuna ina tomogoloina**Giduwa-nai taide anafaiweya. Kaliva yana gaitoma bubuna bwatana itomotomogoloina. Taidei giduwa-nai ani Yaubada gisena yana veyavo anawai anaiyaiyaya faina badi yana yoo meIsileli wagaidiya. Tova tuwai-moena fafali tulina tulina adiyoo ani tomogolota anavegugai imulimuliyena, anafaiweya meItipita, meKenani, ada yoo tufodi. Aku meAsiliya, meBabiloni, ada meFilisitiya keke ida muliye. (Eba 17:1-14, Iyeg 12:48, Luk 1:13) ada anayegana ina velena anafaiweya tamana Sekalaiya anayegana, 60 e aku inana ilufata, ivona, “Keke. Kana vewagana Iyoni.”
61 Kaliva ivona wagaidiya, ivona, “Imiye ani keke tamo gaito yami gabu wagaine yegana-nai gidawai.”
62 Ada au gabu tufodi nimadiya iyaiyaya ifaisewana tamana wagaine, vaita ina lelena gavayegana nuwanuwana kwamana ina veyegane. 63 Ada Sekalaiya giveola ebavetokiluma faina ada kwamana anayegana givetokilumina, givona, “Anayegana Iyoni.” Ada au moyaidi meyadi isidobodobona. 64 Ada maduga-mowa awana giayavuna ke meyana gibikana ada givebutu giifufu aku Yaubada gidavana. 65 Ada yadi yoo lilivadiya imiyamiya ani meyadi isidobona, ada Yudiya anaoyaoya wagaidiya ani taidei gaitoma-dina matatabuna faidiya kaliva iifuifufuyena. 66 Ada badi moyaidi gavega inogalina wagaine ivenuwavoganena, ada ivetolitoli ivona, “Kwamana taidei aimo gavaiyamu ginadewa?” Faina iitana Kauveya nimana yana toyogina aiwauna wagaine gimiyamiya.
Sekalaiya Yaubada giawadavadavana.
67 Ada Iyoni tamana Sekalaiya ani Aluwaluwa Tabuna givemagana e ada gifalofisai, givona,
 
68 “Kauveya kana davana, Banae meIsileli yada Yaubada,
faina gielai gimadubodada ada yana kalivamomo
gitutuveobuda vita wagaidiya.
69 Yada Yaubada-nai ani Tokibababala toyogi-moena
giseyegemonena faideya yana togugai Deivida unumina wagaine,
70 anafaiweya tuwai-moena Yaubada givonayena
yana falofita tabutabudiyavo wagaidiya.
71 Ada givona ani gina kibababaleda nibaideyavo wagaidiya
ke badi gavega iagougeda.
72 Ada kaduwe tuwaina tamadeyavo nagona wagaidiya
givonadabadaba vaita badi gina nuwakalikaliyedi.
Ada taidei yana veyavo anawai tabutabuna gina nuwaududuna.
73 Ada vonadabadaba toyogina tamada
Ebelaamo wagaine givonayena,Eba 17:7, 22:16-17
74 vaita gina kibababaleda nibaideyavo nimadiya
e ada adafaiweya kana gugai Banae faine
aku keke kana matauta.
75 Kaduwe kanadewa tunutunugina
ke kana nuwanuwa yegayegana Banae matane
yawaida anamatatabuna wagaidiya.”
76 Ada kaduwe Sekalaiya natuna wagaine givona,
“Ada oye natuku ani ina vewagani Togetane-mwane
yana falofita, faina oye Kauveya faine wai una nagona
ada yana wai una kidewedewena.Ais 40:3, Mad 3:3, 11:10
77 Ada yana kalivamomo una kivemalidi ke ina alamanena
ada yadi dewa koyodi ina segedi ke Kauveya yadi koyona gina venuwaegedi,
ada taidei anafaiweya adikibababala ina nuwagana.
78 Gaitoma-dina aimo ina yegemona faina yada Yaubada ani
Tonuwakalikali, ada yana dewa bikana.
Ada anafaiweya mala gina lavuna ke kauwana
ginalaka wagabameya ke gina tuimalida,
kaduwe anafaiweya adaTokibababala Banae Mesaiya ani
wagabameya gina obuelai gina madubodada.
79 Ada badi gavega yuyuvana wagaine imiyamiya
kaduwe badi gavega alika imatausena
ani anamalina-nai gina tuimalidi,
ada malina-nai ide matatabuda gina luvetuvetunuda
aku kana naunau nuwaniwalova anawai wagaine.” Ais 9:2, 60:1-2, Mad 4:16, Iyo 8:12
 
Taidei anafaiweya Sekalaiya yana vona.
80 Ada kwamana-nai giveinala ke aluwaluwana wagaine gitoyogina, ada fafali kavovona wagaine gimiya analaba yana yegemona vaguvagu meIsileli yoo matadiya.Mad 3:1-6

**1:5 Bana Eloni-nai ani Mosese anatubuluga ada kaduwe badi meIsileli yadi veyavo anatovegugai nago-moena.

**1:9 Taidei gaitoma-nai ivewagana ‘inisenisi’ ani ai tulina tulina gidalidi magadi iwakadi nodi ina lomwanidi ke ina tutudi-yeku, ina vefaoda. Ada ina kabuna wagaine siyona magana iwaka-vagaina gina lakalaka Yaubada wagaine. Ada siyo-nai gilakalaka ani giveiyaiyaya vaita anafaiweya kaliva yadi veoveola gilakalaka Yaubada wagaine.

1:9 Iyeg 30:1,7-8

1:15 Naba 6:2-4

1:17 Mal 4:5-6, Mad 11:14, 17:11-13

**1:22 Taidei vona-nai ‘anavewala’ ani ananuwanuwa anafaiweya ‘enoita’, aku banae gaito gina nuwagana ani giitaita aku vewala giyegeyegemona wagaine. Keke gida dauda.

1:27 Mad 1:18

1:31 Mad 1:21

1:33 2Sam 7:16-17, Ais 9:7

1:35 Mad 1:20

1:48 Luk 11:27

1:50 Sam 103:17

**1:51 Gaitoma toyogi-moedi Yaubada gikiveyegemonidi ani tufodi anafaiweya tova-nai gugai ebameyasidobodobo gigugaiyedi Itipita wagaine. Anafaiweya Mosese yana aiwala givemota, gufa givedayaga, ada tova-nai meIsileli Leyaga Yabeyabelina idamanina aku Felo yana tolugaviyayavo nodi ikamomola. Taide gaitoma-dina anafaiweya.

1:54-55 Eba 17:7, Ais 41:8-10, Mai 7:20

**1:59 Giduwa-nai taide anafaiweya. Kaliva yana gaitoma bubuna bwatana itomotomogoloina. Taidei giduwa-nai ani Yaubada gisena yana veyavo anawai anaiyaiyaya faina badi yana yoo meIsileli wagaidiya. Tova tuwai-moena fafali tulina tulina adiyoo ani tomogolota anavegugai imulimuliyena, anafaiweya meItipita, meKenani, ada yoo tufodi. Aku meAsiliya, meBabiloni, ada meFilisitiya keke ida muliye. (Eba 17:1-14, Iyeg 12:48, Luk 1:13)

1:73 Eba 17:7, 22:16-17

1:76 Ais 40:3, Mad 3:3, 11:10

1:79 Ais 9:2, 60:1-2, Mad 4:16, Iyo 8:12

1:80 Mad 3:1-6