Haruangadi Namuxidingdi
Adam — (Luk 3:38; Rom 5:12-21; 1 Korin 15:22,45; 1 Timoti 2:13-14; Yut 14). Mugamugau sibuna Urana xap titia saing tongtongia Adam. Adam yang namuxinoa bing “sok muga”. Adam haininoa Ip tang diyamu Urana hanaunaungang haruanganoa, saing dilibu kubolu diana. Binabu kubolu diana xap lipu titiam longgalo. Mana 1 Korin 15:45, Pol harua ba Yesu Kristo bing Adam ba ma kimuya. Haruanga li namua bing mana Adam kubolung dianoa, kubolu diana xaung matiyua xap kira longgalo. Ning mana Kristo matianoa, walinga sibuna xap kira lipu hatuminga haringinam longgalo.
Aisak — (Aposel 7:8; Rom 9:7; Hibru 11:9). Aisak Ebraham Sara tang garadinga, xaung Yekop tibuna. Mana Hibru xuana yang namuxinoa bing “masisi”. Ubagu Ebraham.
Aisaya — (Matyu 3:3; Aposel 8:30; Rom 9:27-29). Aisaya Urana lipuxing suxunguxunguam tela. Waleu sibuna, muga sibuna mana Yesu Kristo ma titia teguyu, Aisaya baxanga haruanga xumana hatanga axamandi bagula disok mana Kristo.
Aningoningo [Mang Xuana: spirit] — (Luk 23:46; Aposel 7:59; Olaidi (Buk Song) 31:5). Axamang luwa hiliana duwa xauna bu dilibu kira tawa lipudi: sanggaradi, hatumingaradi xaung aningoradi. Bungina tawa titia, aningoradi duwa maluxu makira. Ne bungina kira lipu hatuminga haringinamdi tamati, bing aningoradi diyunga sanggaradi dila bu duwa rangua Urana long xaiya.
Aposel — Yesu mogu lipu 12 ba disok aposelindi (Matyu 10:1-4; Mak 3:13-19; Luk 6:12-16). Duwa rangua Yesu saing tubatubadi. Bungina mesa muli, aposeldi dibagu wa muli. Baing Yesu soxidi mala bu dibaxanga ulek xaiyua na lipu longgalo (Matyu 28:18-20). Aposeldi disok bakbak hatuminga haringinamdi yanamidingdi. Baing Pol xaung Banabas, rangua teladi, disok aposeldi xauna. Yesu Kristo mogudi ba dibaxanga ulek xaiyua xauna (Aposel 9:1-19; Galesia 1).
Aron — (Luk 1:5; Aposel 7:40; Hibru 5:4, 7:11, 9:4). Aron Libai bakbaging tela, saing Libai Yekop garang tela. Aron ila muga mana Isrel longgalo mana tuxu lipu hananiangam oxatanoa. Urana harua ba Aron bakbagindi bagula duwa Isreldi lipuxiding hananiangamdi (Xapdi Muli (Kisim Bek) 28). Aron Moses sabanganoa, saing tang dimuga mana Isreldi bungina Urana xapdi masok sangua Isip.
Atin Dimoti [Mang Xuana: marimari] — (Aposel 15:11; Rom 6:14; Epasas 2:5). Kubolua li bing murum sibuna mana tela, ulibu xai mana, heku libu xai kimbo doa maung. Kubolua li mogu kuboluma, mogu xunumiangama te.
Axamang Haringina [Mang Xuana: mirakel] — Yesu xaung lipuxindi dinaxu mana dilibu axamang haringing xangxana bungina duwa titia. Nabu Urana sina haringinga na lipu tela ba libu kubolua sanga mana talibu te, taharua ba libu axamang haringing sibuna.
Baal — (Rom 11:4). Baal urana languangam. Yuda Teguamdi duwa Isreldi titidingia disabu mana Baal, saing dituxu murak mana Isreldi ba diyunga kuboludinga disabu mana Urana, saing ding xauna disabu mana Baal. Urana atin disala mana Isreldi mana kuboluding diana li.
Babilon — Long sabanga tela. Waleu sibuna Babilondi dahaunggana Isreldi saing didalidi. Baing daxap Isrel xumana mala long sabangga Babilon ba duwa lipuxiding oxata olanggamdi. Isreldi duwa bila ba niani 70.
Balaam — (2 Pita 2:15; Yut 11; Hatanga Masok 2:14). Balaam lipu suxunguxunguam. Bunging tela Moapdi dahaunggana Isreldi. Moapdi yanamidinga Balak xusunga Balaam ba ta guxam diana mana Isreldi, bu sanga dalidi. Binabu Balaam ila bu libu bila ba. Ning Urana uleginam tela soxauti daxangua. Balaam donkinoa bagu uleginama ba saing li, binabu Balaam taha donki ba bu haxa muli. Saking donki suxungunoa xaxaina saing gamia Balaam (Titinga (Namba) 22-24). Balaam sanga ba ta guxam diana mana Isreldi te, namua na Urana ta guxama manadi ba. Balaam samoyana, saing mana namua ba nai mana Balak.
Barak — (Hibru 11:32). Barak Isreldi yanamiding sabanga tela. Dali bixuadingdi mana haungingua (Toxondi (Hetman) 4-5).
Belsabul — (Matyu 12:24). Xaungadi yanamidinga, yan tela Satan. Ubagu Satan.
Benyamin — (Aposel 13:21; Rom 11:1; Pilipai 3:5; Hatanga Masok 7:8). Benyamin Yekop garang tela, Isrel bakbak tela mugangadinga. Ubagu Ebraham.
Bokis Hanaunaungama [Mang Xuana: Bokis Kontrak] — (Hibru 9:4; Hatanga Masok 11:19; Olaidi (Buk Song) 78:61, 132:6-8). Waleu sibuna Isreldi daxap xaidi saing ditongtongia bokisi gumangina, saing dihibua rubinoa mana gol. Axamang Urana iniadi mana haruangua hau ba wa maluxu mana bokisia ba: siang luwa ba Urana bung hanaunaunganoa manadi, Aron tukinoa, xaung nanggola tela angingua duxu ba manna wa maluxu mana ba. Isreldi doxoxi bokisia ba mauli ranguadi long baruamta dila mana.
Debit — (Matyu 1:1-17; Luk 3:31). Debit Isreldi yanamiding xai sibun tela, yanoa sabanga sibuna mana teladi, saing wa xaitamoxi. Yesi garang kimuam sibuna. Bungina wa gananunauyu wasa mana sipsipdi (1 Samwel (1 Samuel) 16:11). Xaidap tela ung lipu sabangga Goliat mati mana tambuek (1 Samwel 17). Debit murung sibuna mana Urana, saing bung olai sabungam xumana (ubagu Olaidi (Buk Song)). Urana hau haruangua ba Kristo bagula sok mana Debit bakbaginoa, saing haruanga ba aningona (Rom 1:3; Hatanga Masok 5:5).
Ebal — (Matyu 23:35; Luk 11:51; Hibru 11:4, 12:24). Ebal Adam garanoa, Ken kixinginoa. Ken ung Ebal mati (Unggutinga (Stat) 4:1-8). Ubagu Ken.
Ebraham — Ebraham Isreldi mugangading mugamugangama. Waleu sibuna Urana hau haruangua rangua Ebraham ba sina titi tela na. Urana bala ba yunga titinoa saing ila titi haunia. Binabu haxa mala titia ba. Baing Urana hau haruangua muli rangua ba garandi bagula disok Urana lipuxindi. Nabu dahatum haringina mana Urana, bagula wasa manadi (Unggutinga (Stat) 15; Rom 4; Hibru 6:13-15; Olaidi (Buk Song) 105). Ebraham yau haing tela yanoa Sara. Xuhi, saing tang disok duanga garading te. Baing Urana hauli Sara ba hayau gara tela yanoa Aisak (Unggutinga (Stat) 21; Hibru 11:17-19). Aisak tubu saing yau haing tela yanoa Rebeka, saing tang garadingdi Iso Yekop tang. Yekop yan tela Isrel, binabu duxu Yudadi ba Isreldi xauna (Unggutinga (Stat) 28:13-15, 32:22-32; Rom 9:10; Hibru 11:20). Kimuya Iso garang ranggindi disok Yekop garang ranggindi bixuadingdi. Yekop yau haing luwa, Lea kixinginoa Retsel tang. Kimuya yau tang hainiding oxata olanggam luwa. Baing xap gara lup 12 masok, saing garading ranggindi disok Isrel bakbak 12 (Hatanga Masok 7:4-8). Garading rangging xumang sibuna saing ding longgalo Isreldi.
Elaitsa — (Matyu 11:14; Mak 9:4; Rom 11:2; Yems 5:17-18). Elaitsa Urana lipuxing suxunguxunguam tela wa waleu sibuna. Libu axamang haringing sibung xumana, namua na Urana haringinganoa wa mana (1 Xaitamoxi (1 King) 17–19; 2 Xaitamoxi 2:11-12). Yesu harua saha mana Lipu Suguangama Yon xaung Elaitsa (Matyu 17:9-13; Mak 9:9-13; Luk 1:17).
Elisa — (Luk 4:27). Elisa Urana lipuxing suxunguxunguam tela. Xap Elaitsa yabanoa. Naxuyanganoa wa Urana Xuang Mugangia (2 Xaitamoxi (2 King) 2–8).
Garumu [Mang Xuana: spans] — (Matyu 27:48; Mak 15:36; Yon 19:29). Garumu axamang tekkam tela, bisamana ne bagunganoa bila siang. Asaxa tekkamdi dihisa mana. Ditai langia. Lipudi ditongtongia garumu babuna, kira tauxudi ba axamang damiangamdi.
Gideon — (Hibru 11:32). Gideon Isreldi yanamiding sabanga tela. Hatumingang haringinganoa sabanga, saing xusunga Urana ba sina hatumingua na. Gideon muga mana Isreldi lipuxiding haungingamdi, saing didali bixuadingdi. Mana bungina baguba Isrel lipuxiding haungingam xumana buk te, ne bixuadingdi xumang sibuna. Ne Urana hauli Gideon, binabu dalidi haungingia (Toxondi (Hetman) 6–8).
Gomora — Long sabanga tela. Ubagu long sabangga Sodam.
Grik — Grikdi long sabanga dingia bing Atens. Long sabangga Korin wa titidingia xauna. Grikdi lipu xabiangamdi, binabu lipu teladi disina yaya nadi. Lipu xumang sibuna daharua Grik xuana. Bungina Yesu, lipu xabiangam longgalo daharua Grik xuana. Muga dibung ulek xaiyua mana Yesu Kristo Grik xuania.
Haga — (Galesia 4:24-25). Haga Ebraham haininoa Sara haining oxata olanggama. Bungina Sara wa xuhi, bala Haga ba kinu rangua ayuana Ebraham bu daxap gara. Sara hatum ba Haga bagula sina gara ba na. Binabu Haga hayau Ebraham garanoa, yanoa Ismael. Ne Urana haruanganoa hau ba wa rangua gara ba te. Haruanganoa hau ba wa rangua Ebraham Sara tang garadinga. Kimuya Sara hayau Ebraham garanoa, yanoa Aisak. Kimuya mana Sara hayau Aisak, atin disala saing suka Haga Ismael tang mala, dila Bimbia Sainai. Baing kimuya, mana bimbia naga, Urana owa masok mana Moses saing sina hanaunaungua na. Mana namua ba Pol ting haruangua, harua saha mana Haga bila lipudi duwa hawa mana hanaunaungua. Ubagu Aisak.
Hanaunaunga [Mang Xuana: lo] — Urana hanaunaunganoa wa Xuang Mugangia, ungguti Unggutinga (Stat) ila sup Hanaunaungua (Lo). Baxanga hanaunaunganoa na Moses, bu lipuxindi bagula disu mana. Isreldi dahatum ba nabu disu maringina mana hanaunaunga longgalo, bagula disok maringina Urana maxania. Ning lipu tela sanga ba libu bila ba te. Baing hatata kira lipu hatuminga haringinamdi tawa hawa mana hanaunaungua te, tawa hawa mana Yesu Kristo ating dimoti makira, saing hanaunaungang luwadi li dikaukau hanaunaunga longgalo: Murura sibuna mana Urana, saing murura sibuna mana riaradi (Matyu 5:17; Yon 1:17, 15:1-17; Aposel 13:39, 15:24,28; Rom 5:18, 10:4; Galesia 2-6; Epasas 2:15; Kolosi 2:14; Hibru 7).
Hau Haruangua [Mang Xuana: promis, kontrak] — Lipu luwa bagula dahau haruangua ba kimuya bagula dilibu axamang tela. Baing haruangua Urana hau bing: Nabu lipudi bagula disu maringina mana, bagula duwa bakbaginoa. Urana hau haruanga sabanga luwa. Muga hau haruangua rangua Moses. Baxanga hanaunaungua na Moses, saing bala ba nabu Isreldi bagula disu mana hanaunaungang longgalo, bagula duwa bakbaginoa. Ne lipu tela sanga ba su mana hanaunaunga longgalo bunging longgalo te. Binabu lipu tela sanga ba sok maringina Urana maxania mana daxanga baguli te (Xapdi Muli (Kisim Bek) 19:4-6; Luk 1:72; Aposel 3:25, 7:8; Galesia 3:17; Hibru 9:1). Baing kimuya Urana hau haruanga haunua. Hau haruangua ba lipu gaxarea dahatum haringina mana Yesu Kristo bagula disok maringina maxania (Matyu 26:28; Mak 14:24; Luk 22:20; Rom 11:27; 1 Korin 11:25; 2 Korin 3:6; Hibru 7:22, 8:6-13, 9:15, 10:16,29, 12:24, 13:20).
Herot — Mana xailongga li, lipu luwadi luwadi yadingdi Herot duwa:
1. Xaitamoxi Herot lipua wa titia Yudiadi yanamidinga bungina Yesu. Lipu Hatung Suxinganamdi titidinga wa Yudia karagia dima long sabangga Yerusalem rangua Herot, saing duxusunga mana Yesu (Matyu 2:1-12; Luk 1:5).
2. Herot Antipas Galiliadi yanamidinga bungina Yesu baxanga Urana haruanganoa xaung libu axamang haringindi. Lipua naga taxiti Lipu Suguangama Yon waxungtuanoa, namua na haininoa Herodias hauxana mana (Mak 6:14-29). Bungina dita Yesu haruangia, li Herot Antipas maxania (Luk 23:6-12).
3. Xaitamoxi Herot Agripa 1 xukxugia lipuadi dahatum haringina mana Yesu Kristo. Ung aposel Yems, Yon sabanganoa (Aposel 12:1-23).
4. Xaitamoxi Herot Agripa 2 lipu suxuyangam tela. Lungu Pol haruanganoa bungina disina mala Rom bu li Sisa maxania (Aposel 25:13-26, 26:19, 27-32).
Hibru — Hibru yan tela mana Yudadi. Yudadi mugangadinga Ebraham. Mugangading tela Ibur. Binabu bunging teladi duxu ding ba Hibrudi. Baing duxu xuadinga ba Hibru.
Ip — (2 Korin 11:3; 1 Timoti 2:13). Ip Adam haininoa. Bungina Urana tongtongia axamandi, tongtongia lipua Adam muga. Saking xap Adam wagixang tela saing tongtongia Ip. Ip hatum haringina mana moxa haruanganoa (yanoa Satan), saing xang xai marana Urana bilidi mana. Baing sina tela na ayuanoa, saing xang xauna. Binabu dingtang lipu mugamugangamdi diyamu Urana haruanganoa. Adam Ip tang garadingdi bing Ken, Ebal xaung Set.
Isip — (Aposel 7:34-40; Hibru 11:27; Olaidi (Buk Song) 105). Isip titi tela wa Isrel titiding rubinia. Waleu sibuna Isreldi duwa Isip titidinga, daxap salaga namua na duwa lipuxiding oxata olanggamdi. Ne Urana yungiadi, saing Moses xaidi masok mala ding titidingia, saing la ba duwa xai.
Iso — (Rom 9:13; Hibru 11:20; 12:16-17). Aisak garang haragaragangandi yadingdi Iso xaung Yekop. Iso sok muga, binabu bungina tibuna mati bagula xap yabanoa xaung xalingindi. Ning bunging tela gesagina haringing sibuna, saing kixinginoa Yekop tau anginga tela. Ne Yekop bala Iso ba nabu sina guxam matuaua na, bing bagula sina anginga na. Iso nai mana, saing yunga guxaminganoa bila ba. Binabu kimuya Iso garang ranggindi disok Yekop garang ranggindi bixuadingdi.
Isrel — Isrel yan tela Urana sina na Yudadi mugangadinga Yekop (Unggutinga (Stat) 32:22-28). Mana Hibru xuana yaya Isrel namuxina bing “Haunggana Urana”. Yekop garang 12, saing garading rangging longgalo duxu ding ba “Isreldi” (yan tela “Yudadi”). Bungina diyunga Isip dila daxap titia muga Urana hau haruangua ba sina na Ebraham garang ranggindi ba, bing dunia yaya Kenan mana titia ba, saing duxu titia ba “Isrel”.
Kabukabu Hananiangama [Mang Xuana: alta] — (Matyu 5:23). Waleu sibuna Yudadi daxap bulmakaudi xaung sipsipdi xaung memedi xaung mangdi, saing dahananiadi na Urana bila hanaunaunganoa tabina ba. Ditongtongia kabukabu hananiangama siangia, saking dung asaxadi etua mana. Kabukabu hananiangama wa Urana Numania.
Kamel — (Matyu 3:4, 19:24; Mak 10:25; Luk 18:25). Kamel asaxa sabanga wa long xoliania mana titi teladi. Lipudi dirung etua manadi saing dahaxa mala, saing bunging teladi dita axamang mauxandi etua manadi ba doxoxidi. Sanggadingdi daxai mana ditongtongia imang haringindi manadi.
Ken — (Hibru 11:4; 1 Yon 3:12; Yut 11). Ken Adam Ip tang garading matuaua. Kixinginoa Ebal hanania sipsiba na Urana, ne Ken hanania anginga ing ganina. Urana muruna mana Ebal hananianganoa, ne Ken inia tegu. Binabu Ken atin disala mana kixinginoa, saing ung mati. Libu kubolu diana bila ba, binabu Urana ta mogunga mana Ken, bu lipuadi dibagu bagula diyamu (Unggutinga (Stat) 4:1-16).
Kenan — (Olaidi (Buk Song) 105:11; Aposel 13:19). Urana hau haruangua ba sina titia duxu ba Kenan na Isreldi. Daxap masup, baing disina yaya hauna na, duxu ba “Isrel”.
Kora — (Yut 11) Kora lipu tela wa mana bungina Moses. Mana bungina Isreldi duwa long xoliania, Kora xukxugia Moses Aron tang, binabu Urana libu titia ngaru Kora xaung bakbagindi (Titinga (Namba) 16).
Kristo — (Matyu 1:16, 16:16; Yon 1:41; Aposel 5:42, 9:22). Yaya tela mana Kristo bing Urana Lipuxing Mogunganama, ne yaya luwadi li namuxiding taininau. Kristo Grik xuana, ne Urana Lipuxing Mogunganama Hibru xuana. Yaya luwadi li namuxidinga bing “Lipua dimatu guxenga mari mana toxonoa”. Isreldi kuboludinga bing: Bungina Urana mogu lipu tela ba sok Isreldi yanamidinga, bing lipuxing suxunguxunguam tela matu guxenga mari mana lipua ba toxonoa ba hatanga Urana mogunganoa masok na guguniangua. Urana hau haruangua ba sina Lipuxing Xabinga Muliama bu muga mana lipuxindi. Duxu lipua ba Kristo, namua na Urana Lipuxing Mogunganama. Yuda longgalo dita ragunga mana Kristo ba ma ranguadi. Ning bungina Yesu ma, unrangina ding ganiding dahatum haringina ba Kristo.
Kubolu Diana [Mang Xuana: pasin nogut] — Nabu tadali Urana haruanganoa, bing talibu kubolu diana. Bila balau, nabu tahatumia kubolu xai tela ne talibu te, bing alaba xauna kubolu diana. Kira taining tainina talibu kubolu diana bungingbunginalo, binabu sanga ba tali Urana maxania te. Ning Yesu matianoa yunga kubolura diandi sangua kira, sisiadi baing. Binabu lipu gaxarea dahatum haringina mana Yesu, kuboluding longgalo disup mana, saing kimuya bagula duwa long xaiya rangua Urana (Aposel 2:38; Kolosi 2:13-14; 1 Yon 1:9-10).
Layon — Layon pusi sabanga sibuna. Waindi dimaxaya, saing rung ginak, ragu asaxadi xaung lipudi ba xangdi. Layon haringing sibuna, binabu wa etua mana asaxa longgalo. Binabu Yon uxu Yesu ba “Layon Mana Bakbakka Yuda”. Baing Pita ting haruangua mana layon, harua saha mana Satan, namua na Satan sai mana lipudi bu hanggalangiadi (1 Pita 5:8).
Libai — (Hibru 7:5,9,10; Hatanga Masok 7:7). Libai Yudadi mugangadinga Yekop garang tela, saing garang ranggindi duwa bakbakka 12 tela. Urana mogu Libai bakbaginoa ba tuxu oxatanoa Numania. Binabu lipu hananiangam longgalo dima mana bakbakka Libai. Baing Yesu lipuxing dinaxu mana tela yanoa Libai xauna, yan tela Matyu (Matyu 9:9-13; Mak 2:14; Luk 5:27-29).
Lipu Hananiangama [Mang Xuana: pris] — Yuda teladi duwaxata Urana Numania, saing duxudi ba lipu hananiangamdi. Ding longgalo Libai bakbaginoa, saing oxatading sabanga bing dahanania hananianga xangxana na Urana. Niani taining tainina dimogu lipu tela ba sok yanamiding mugamugangama [Mang Xuana: hetpris], saing ing ganina luxu mana Urana Yabang Maringing Sibuna bunging taininau bu hanania mana Isreldi kuboluding diang longgalo. Ne Yesu Kristo hanania ing sibuna bunging taininau, saing sibinoa unia kubolu diandi sangua kira lipu hatuminga haringinamdi bungingbunginalo (Hibru 5–10).
Lipu Hanaunaunga Tubatubainganamdi [Mang Xuana: ol tisa bilong lo, ol saveman bilong lo] — Yuda teladi oxatadinga bing ditubatuba lipudi mana hanaunaungua Urana sina na Moses ba baxanga na Isreldi. Adi xumana dili rangua Parisidi ba duxukxugia Yesu Kristo.
Lipu Oxata Olanggama [Mang Xuana: wokboi nating] — Waleu, mana titi teladi, lipu xalaxalamdi xaung yanamdi bagula dituxu lipudi, saing lipuadi ba bagula disok lipuxiding oxatamdi. Ne duwaxata olang, daxap giminak te. Sanga ba diyunga lipuxiding haringindi dila mana long tela ba duwaxata te. Nabu dududing mana lipuxiding haringindi, bing lipuxiding haringindi bagula dungdi mati. Waleu sibuna, bungina Isreldi duwa titia Isip, Isipdi dilibu bila ba mana Isreldi, saing Isreldi daxap salak sabanga. Baing bungina Yesu, kubolua li wauyu, binabu Pol bung haruanga teladi mala rangua lipu oxata olanggamgadi ba (1 Korin 7:20-24; Epasas 6:5-9; Kolosi 3:22-25).
Lipu Suxuyangam [Mang Xuana: jas] — (Yems 4:12). Lipu teladi oxatadinga bing dirung haruanga yabania saing dilungu lipudi haruangadinga, saing tauxudi ba “lipu suxuyangamdi”. Dilungu haruangua, disuxuya, saking dimogu lipu gaxarea libu kubolu diana, xaung gaxarea langua. Baing dahau haruangua mana haxuyangua wa rangua lipu gaxarea libu kubolu diana.
Lipu Xabinga Muliama [Mang Xuana: Man Bilong Kisim Bek] — (Luk 2:11; 1 Yon 4:14). Yesu yan tela bing Lipu Xabinga Muliama, saing alali yana ba namuxinoa: Ina lipua luba kira sangua labianoa, xap kira muli, saing xaxa xalua bu tarung mosiu rangua Urana. Urana atin disala makira mana kubolura diandi, ne bungina Yesu xap yabaroa, mati xai balingamia, Urana sina salaga na mana kubolura diang longgalo. Binabu lipu gaxarea hatum haringina mana Yesu, Urana bagu lipua ba bila lipu maringina.
Lipua Ma Rangua Urana [Mang Xuana: Pikinini Bilong Man] — Waleu sibuna, Urana lipuxing suxunguxunguama Danyel baxanga mana lipu tela Urana bagula soxi ma kimu ba yungia lipuxindi Isreldi sangua salagidinga, xaung ba libudi duwa xai. Bunging xumana duxu lipua ba Kristo, ne Danyel uxu ba “Lipua Ma Rangua Urana” (Danyel (Daniel) 7:13-14). Baing Yesu xauna uxuina ba “Lipua Ma Rangua Urana” bunging xumana, saing alali hatanga ba Kristo. Sok lipu, ne Urana Garanoa xauna. Ubagu Kristo.
Lipudi Dinaxu Mana Yesu [Mang Xuana: ol disaipel] — (Matyu 10:1, 28:19; Yon 13:35). Lipudi dinaxu mana Yesu bing lipudi dahatum haringina mana Yesu Kristo saing disu maringina mana haruanganoa.
Long Salakkama [Mang Xuana: hel] — Lipu teladi dahatum haringina mana Yesu Kristo te, binabu kuboluding diandi duwa ranguadiyu. Binabu bungina dimati bagula daxap haxuyanga sabanga mana kuboluding dianadi ba long salakkamia. Longga ba map sabanga, bungingbunginalo yaba tau mana (Matyu 10:28; Mak 9:47-48; Yems 3:6; 2 Pita 2:4). Lipudi duwa la ba daxap salak sabanga, ne lipu tela ba haulidi te (Luk 16:19-31).
Long Xaiyua [Mang Xuana: heven] — Long Xaiyua long xai sibuna Urana wa mana (Matyu 5:16; Mak 11:25; Luk 11:13). Yesu Kristo yunga long xaiyua ri ma titia bu wa lipu (Yon 3:13; Pilipai 2:5-7). Bungina kira lipu hatuminga haringinamdi walingara disup titia li, bagula tala tawa xai sibuna long xaiya rangua Toxoratamona kiria (Matyu 5:12; Yon 14:1-3; 2 Korin 5:1; Pilipai 3:20). Yon bagu axamang teladi disok long xaiya, baing bung haruanga xumana mari mana axadi ba (Hatanga Masok).
Lot — (Luk 17:28-32; 2 Pita 2:7). Lot Ebraham kixinginoa Haran garanoa. Bungina Ebraham yunga titinoa ila titia Urana hau haruangua mana, Lot ila rangua. Ne Lot ila wa mana long diana duxu ba Sodam. Urana bala Lot ba yunga Sodam saing giti mala, namua na bagula sina yaba mari bu hanggalangia longga ba, saing bala haringina ba labu bagu mala kimuyau tai. Binabu Lot xap haininoa saing digiti mala. Ne haininoa xugia ba bagu hanggalangiangua xap longga ba, binabu xugia saing sok siang mosakkam (Unggutinga (Stat) 18-19).
Manna [Mang Xuana: mana, bret bilong heven] — (Yon 6:31,49; Hibru 9:4; Hatanga Masok 2:17). Bungina Isreldi dahaxa mauli long xoliania niani 40, doxola anginga. Ning Urana sina anginga tela mari titia xaidap longgalo bu daxang. Duxu anginga ba “manna”, namuxina mana Hibru xuana bing “Baraxinta?” (Xapdi Muli (Kisim Bek) 16).
Mastat — (Matyu 13:31-32, 17:20; Mak 4:31-32; Luk 13:19, 17:6). Xaiya mastat marandi kaxukang sibundi. Titi teladi duxuma marana baguli, saing tubu sabanga, bila xai tela. Daxap marang guxenganoa dita mana angingadi ba didau. Yesu ting haruanga mana xaiya mastat, harua saha mana Urana Yonggaxinoa.
Melkisadek — (Hibru 5–7). Bunging tela Ebraham ila haunggana bixuandi, saing dalidi. Goxoya mala yabania muli, baing sok mana lipu hananiangam tela yanoa Melkisadek. Ebraham xap axalaxala teladi xapdi haungingia, saing sina hataing 10 na Melkisadek (Unggutinga (Stat) 14:17-20).
Moses — Waleu sibuna, bungina Isreldi duwa salak sabangia Isip titidingia, Urana mogu lipu tela ba muga manadi mala mana titia muga hau haruangua ba sina na Ebraham bakbaginoa. Lipua ba Moses. Urana hatangaina masok na Moses mana xailong kaxukang tela yaba wa mana, ne tau te, saing soxi mala Isip muli ba xap Isreldi. Urana libu axamang haringing xumana Moses rimania, binabu xaitamoxi Isipkama nai mana Isreldi disauya Isip. Moses xapdi mala dahaxa maluxu Tek Sabuxana titi mamasania, saing wa yanamidinga niani 40 duwa long xoliania. Urana baxanga haruanganoa na Moses. Baing Moses bung haruanga xumana mari mana Urana Xuang Muganga (Unggutinga (Stat), Xapdi Muli (Kisim Bek), Lipu Hananiangam Oxatanoa (Wok Pris), Titinga (Namba), Hanaunaunga (Lo)).
Neman — (Luk 4:27). Neman lipu tela naxuyanganoa wa Urana Xuang Mugangia (2 Xaitamoxi (2 King) 5:1-15). Isrel tela te, Siria tela, saing lipu haungingamdi yanamiding tela. Businga saksaxa xap, ne Urana lipuxing suxunguxunguama Elisa ila rangua, saing Urana libu sok xai muli.
Ninibe — (Matyu 12:41; Luk 11:32). Ninibe long sabanga tela Urana soxi lipuxing suxunguxunguama Yona nadi bu baxanga haruanganoa nadi. Urana harua ba bagula hanggalangia yabadinga, namua na ding lipu kubolu dianamdi. Ne duxugia hatumingadingdi, binabu Urana hanggalangiadi te (Yona (Jona) 1–4). Ubagu Yona.
Noa — (Matyu 24:37-38; Luk 3:36, 17:26-27; Hibru 11:7; 1 Pita 3:20; 2 Pita 2:5). Noa lipu tela wa waleu sibuna. Mana bungina baguba lipu longgalo dilibu kubolu diandi ding ganiding, binabu Urana hau hatuminganoa ba libu langa haing ba hanggalangia lipu longgalo. Ne Noa lipu xaiyua, binabu Urana wasa mana gabu bakbagindi. Bala Noa ba tongtongia waga sabanga, saing ta asaxa nangnangdi, asaxa abungindi, axamandi disaga mua titia xaung mangdi maluxuʼm wagua. Saking sina kuya sabanga mu, saing langa luki masok sangua titia xauna. Binabu lipu longgalo dimati, ne Noa bakbagindi duwa xai (Unggutinga (Stat) 6–9).
Numanuma [Mang Xuana: kantri] — Numanuma bing gabman dingia, praim minista kimbo presiden kimbo xaitamoxi muga manadi. Numanumadi bila Papua Niu Gini, Australia, Germany, Isrel, Japan kimbo America.
Olip — (Rom 11:17,24; Yems 3:12; Hatanga Masok 11:4). Xaiya olip xai tela. Aningona, saing ditongtongia guxenga mana langinoa. Guxenga ba oxatang xumana, binabu Yudadi muruding mana. Xaxagang tela wa haxek mana long sabangga Yerusalem, xaiya olip xumana duwa mana, binabu duxu xaxagana ba Xaxagana Olip.
Parisi — Maluxuʼm Yudadi, teladi muruding sibuna mana Urana hanaunaunganoa. Disok bakbak tela duxu ba Parisidi. Disu mana hanaunaungua, saing ditubatuba lipu teladi ba dilibu taininau. Dahasua, dibagu ding bila duwa xai sibuna Urana maxania, didali lipudi bila ba. Ning ding lipu languangamdi, namua na kuboludingdi dahasusu mana haruangadinga te. Parisidi duxukxugia Yesu haringina. Yesu aposelinoa Pol ing sibuna muga wa Parisi tela (Aposel 23:6; Pilipai 3:5-6).
Pik [Mang Xuana: fik] — Xaiya pik aningona dau, xai sibuna mana lipudi daxang.
Ralana [Mang Xuana: glori] — (Matyu 25:31; Kolosi 3:4; Hatanga Masok 21:23). Ralana bing xaidap ralana. Luliang sabanga. Mogu walinga xai sibuna xaung axamang xai sibuna mana Urana.
Rebeka — (Rom 9:10-13). Rebeka Isreldi mugangadinga Aisak haining tela, xaung Yekop Iso tang bauding. Naxuyanganoa wa mana Unggutinga (Stat) 25–27.
Rehap — (Hibru 11:31; Yems 2:25). Waleu sibuna, bungina Isreldi duwa long xoliania niani 40, saing daxauxau ba daxap titia Urana hau haruangua mana ba sina na Ebraham bakbagindi, Isrel luwa dimuga mala bu dibagubagu mana bixuadingdi ganangadingdi xaung xalingidingdi. Rehap haing daxangama wa mana titia baguba, ne libu xai mana Isrel luwadi ba, saing yameng dingtang numang lunia. Namua na xabia ba Urana murung sibuna mana Isreldi. Baing ina naga, bungina Isreldi dahaunggana bakbakka ba, dung Rehap te (Yosua (Josua) 2:1-21). Lipu teladi dahatum ba Rehap haingga ba yanoa wa mana Matyu 1:5 (Yesu mugangandi yadingdi).
Retsel — (Matyu 2:18). Retsel Isrel mugangadinga Yekop haining tela, xaung Yosep Benyamin tang bauding. Yekop murung sibuna mana haingga li (Unggutinga (Stat) 29–35).
Rom — Rom long sabanga tela wa numanuma Itali. Bungina Yesu Kristo, Romdi didali bakbak xumana, binabu duwa titi xumana moxodingdi. Duwa etua mana Yudadi haringina, binabu Yudadi atiding disala manadi, xaung dibo ba disukadi mala sangua titidinga. Romdi yanamiding sabanga duxu ba Sisa.
Sadyusi — Yuda teladi dahau hatumingadinga ba disu maringina mana hanaunaunga longgalo, saing disok bakbak tela duxu ba Sadyusidi. Hatumingadinga taininau mana Parisidi, ning dahata ding mana hatuminga mana lipu matiandi. Sadyusidi dahatum haringina ba bungina lipu tela mati, bing bagula mesa muli te (Matyu 22:23; Aposel 23:6-8). Ne hatuminga li languangam (1 Korin 15:20-21; 1 Tesalonaika 4:13-14).
Sainai — (Galesia 4:21-31). Bimbia Sainai bimbi tela wa long xoliania. Waleu sibuna Urana baxanga haruanganoa na Moses mana bimbia li (Xapdi Muli (Kisim Bek) 19–20).
Salak Yabana [Mang Xuana: kalabus] — Salak yabana bing kalabus.
Samaria — Samaria titi tela wa Yudadi titiding rubinia. Waleu sibuna Samariadi mugangadingdi Yudadi, ne diyau Yuda Teguamdi, binabu disok bila bakbak tela. Yudadi hauxading sibuna mana Samariadi (Luk 10:25-37; Yon 4:4-42).
Samson — (Hibru 11:32). Waleu sibuna Samson Isreldi yanamiding tela. Urana libu Samson sok lipu haringing sibuna. Naxuyanganoa wa Urana Xuang Mugangia (Toxondi (Hetman) 14–16).
Samwel — (Aposel 3:24, 13:20; Hibru 11:32). Samwel Urana lipuxing suxunguxunguam sabanga tela. Ina naga mogu Debit ba wa xaitamoxi mana Isreldi. Naxuyanganoa wa Urana Xuang Mugangia (1-2 Samwel (Samuel)).
Sara — (Rom 4:19, 9:9). Sara Isreldi mugangadinga Ebraham haininoa. Wa xuhi, saing xanronggi sibuna, ning Urana su mana haruanganoa hau ba, binabu Sara hayau Ebraham tang garadinga (Unggutinga (Stat) 15–23). Ubagu Ebraham.
Satan — Satan xaungadi yanamidinga. Waleu sibuna Urana uleginam tela, ne xukxugia Urana, binabu Urana suka mari titia (Luk 10:18; Hatanga Masok 12:7-9). Bungingbunginalo langlangua lipudi saing xaidi mala bu dilibu kubolu diandi. Bungingbunginalo su haruanga na lipu hatuminga haringinamdi mana kubolu diang xangxana dilibudi, bu diyunga hatumingading haringindi. Yesu dali Satan, saing mana xaidap subinganoa bagula hanggalangia masup (Hatanga Masok 20).
Sayon — (Matyu 21:5; Yon 12:15; Rom 9:33, 11:26; 1 Pita 2:6; Olaidi (Buk Song)). Sayon xaxagang tela Yerusalem wa mana. Urana Numanoa wa etua mana xaxagana li, binabu bunging teladi duxu long sabangga Yerusalem ba “Sayon”. Baing bunging teladi daharua saha mana Sayon bila long xaiya (Hibru 12:22; Hatanga Masok 14:1).
Sipsip — Sipsip asaxa tela Yuda teladi duwasa manadi. Sipsipdi duwa ganangia te, lipuxiding wasangamdi daxapdi mala xaxagania bu duwa daxang tatubang. Haringingading te, binabu lipuxiding wasangamdi oxatadinga bing duwasa xai manadi. Nabu tegu, bing koma abungindi bagula dima daxangdi. Sipsipdi dilungu lipuxiding wasangamdi haruangadinga. Nabu wagi manadi, bing bagula dima sap disu mana. Yudadi dung sipsipdi dahananiadi mala rangua Urana mana namua dilibu kubolu diandi, ne sipsip sibindi sanga ba unia kubolu diandi te. Binabu Yesu Kristo hanania ing sibuna bu unia kubolura diandi bungingbunginalo (Hibru 9:28), saing mana namua li Yon uxu Yesu ba “Urana Sipsibing Tutubina”.
Sisa — (Matyu 22:21). Sisa bing yaya Romdi disina na yanamiding mugamugangama. Bungina Yesu, Romdi didali bakbak xumana. Sisa bing xaitamoxi mana ding longgalo. Rom xaitamoxi longgalo duxu ba Sisa.
Sodam — (Matyu 10:15, 11:23-24; Luk 17:29; Hatanga Masok 11:8). Waleu sibuna Ebraham kixinginoa Lot wa long sabangga Sodam. Sodamdi xaung Gomoradi dilibu kubolu diang xumang sibuna, binabu Urana sina yaba mari manadi ba hanggalangiadi (Unggutinga (Stat) 13:13, 18:2019:24).
Solomon — (Matyu 1:6-7, 6:29, 12:42; Luk 11:31, 12:27; Aposel 7:47). Solomon Isreldi mugangadinga xaitamoxi Debit garanoa. Xap tibuna yabanoa bungina mati. Urana hau haruangua ba sina Solomon baraxing baraxinta xusunga mana. Solomon xusunga mana hatuminga maxaya saing Urana nai mana, saing sina xalaxala xumana na xauna. Solomon tongtongia Urana Numanoa.
Taunga Sabungam Sabangadi — Yudadi dimogu xaidap teladi ba duwa xaidap sabungam sabangadi. Mana xaidapkadi ba diti Urana yanoa, xaung dahatumia axamang xaidi libu manadi. Adi bagudi li bing Yuda xaidap sabungam sabanga teladi:
1. Dahatumia Muli Xaidapka Daxaxa Urana Numanoa — (Yon 10:22). Mana xaidapka ba Yudadi dahatumia waleu sibuna bungina lipu tela yanoa Yudas Makabea hamaringia Urana Numanoa. Muga Yudadi bixuadingdi dahanggalangia Urana Numanoa, saing lipua ba unia musunoa bu Yudadi disabu muli maluxu mana. Xaidapka ba yan tela bing “Taunga Lulianamdi”. Bunging tela mana xaidapka li Yesu ting haruanga mana sangganoa saing harua ba, “Ngawa luliang titiam.”
2. Taunga Dalingama [Mang Xuana: Bikpela De Bilong Tingim De God I Larim Ol Israel I Stap Gut, Pasova] — (Matyu 26:2,5,17-19). Alali Yudadi xaidabiding sabungam sabanga sibuna. Mana xaidapka ba Yudadi dahatumia bungina digiti mala sangua bixuadingdi rimadingia Isip. Mana bungina baguba Urana soxi uleginama ba ung Isip matuau longgalo. Ne bala Yudadi ba dung sipsipdi, saing disami sibidingdi mana numading xaluxing rubindi, bu uleginama bagu. Nabu uleginama bagu sipsip sibindi xaluya, bing bagula “dali” numa ba, saing bagula ung gara matuaua mati te (Xapdi Muli (Kisim Bek) 12). Mana namua ba, mana Taunga Dalingam Yudadi dung sipsip tela daxang. Baing kira lipu hatuminga haringinamdi taharua ba Yesu Kristo bing Taunga Dalingama Sipsibing Tutubina, namua na lipu gaxarea hatum haringina mana, Urana ating salianoa bagula xap te.
3. Taunga Mana Salanga Salalangang Teguama [Mang Xuana: Ol Bikpela De Bilong Bret I No Gat Yis] — (Matyu 26:17; Luk 22:1). Waleu sibuna, bungina Isreldi digiti mala sangua bixuadingdi rimadinga Isip, ganangan te sanga mana diragu salangadinga salalanga. Mana namua ba, Yudadi daxang salanga salalangang teguama, xola mana yis, mana xaidap sabungam sabangga ba. Xaidapka ba sok mana bungina Taunga Dalingama (Xapdi Muli (Kisim Bek) 12:14-20).
4. Taunga Xahiamdi [Mang Xuana: Ol Bikpela De Bilong I Stap Long Haus Win] — (Yon 7:2-52). Mana xaidapka ba Yudadi diyaha, namua na wainiding xaung olibiding xaindi dimoya. Ditongtongia xahidi ba duwa manadi xaidap 7, saing dahatumia bungina mugangadingdi duwa bila ba waleu sibuna rangua Moses long xoliania niani 40 (Lipu Hananiangam Oxatana (Wok Pris) 23:33-36; Hanaunaunga (Lo) 16:13-15).
5. Pentikos — (Aposel 2:1, 20:16; 1 Korin 16:8). Xaidap sabungam sabangga li sabanga sibung tela mana Yudadi. Yaya Pentikos namuxinoa bing 50. Bungina Taunga Dalingama sup, xaidap 50 disup, baing Pentikos sok. Mana xaidapka ba Yudadi diyaha, namua na digugunia witidingdi. Baing dahatumia waleu bungina Urana hatanga hanaunaunganoa masok nadi Bimbia Sainai. Ne hatata tahatumia bungina Urana Aningonoa ri ma mana lipu hatuminga haringinamdi (Aposel 2:1-4).
Tek Sabuxana [Mang Xuana: Retsi] — Lang gamolingana li wa lia mana Isipdi titidinga xaung Isreldi titidinga. Waleu sibuna, bungina Isreldi diyunga Isip disok mala, Moses xapdi mala saing dahaxa titi mamasania maluxu mana lang gamolingana li. Dikisi masup, baing lang gamolinganoa kau Isip lipu haungingam longgalo duxudi mala, saing dingara dimati (Xapdi Muli (Kisim Bek) 14).
Toxoratamona [Mang Xuana: Bikpela] — Waleu sibuna bungina Urana owa masok mana Moses, uxu ing sibung yanoa ba “Yawe”. Mana Hibru xuana, yang namuxinoa bing “Ngawa”. Yudadi duwa hawa mana Urana, binabu dahatum ba yanoa maringing sibuna, sanga mana duxu te (Xapdi Muli (Kisim Bek) 3:13-15, 20:7). Binabu duxu ba Toxoratamona bila yanoa. Bunging teladi Yesu uxu ing sibung yanoa ba “Ngawa”, saing alaba hatanga rangrang ba wa hasusu mana Urana (Luk 22:70; Yon 8:58, 18:5).
Ulek Xaiyua [Mang Xuana: gutnius] — Yesu soxi lipuxindi dinaxu mana mala ba dibaxanga ulek xaiyua na lipu longgalo (Mak 16:15). Ulek xaiyua bing: Urana soxi Garanoa Yesu Kristo mari titia, saing mati ba sisia kubolura diandi sangua kira. Binabu Urana bagula hanggalangia kira manadi te. Baing ina naga, lipu gaxarea xugia hatuminganoa saing hatum haringina mana Yesu, bing bagula xap walinga subingang teguama (Yon 3:16).
Urana Aningonoa [Mang Xuana: Holi Spirit] — Wa maluxuʼm lipu hatuminga haringinam taining tainina. Oxatanoa bing hauli kira ba tahatum haringina mana haruanga maxunama (Yon 16:13), sabu na Urana makira (Rom 8:26), hatanga Urana murunganoa nakira (Aposel 13:2, 16:6-7), xaung sina haringinga nakira ba tabaxanga Urana Xuana xaung tahauli riara hatuminga haringinamdi (1 Korin 2:4-5,12,14). Urana Aningonoa iti hatumingaradi ba talibu kubolu xaidi (Galesia 5:22-23).
Urana Atin Dimoti [Mang Xuana: marimari] — Kira longgalo talibu kubolu diang xumana, binabu axamang xai tela wa maluxu makira te ba Urana libu axamang xai tela makira. Ne murung sibuna makira, binabu libu kubolu xai sibuna ba xap kira muli sangua labianoa (Taitas 3:4-5). Baing xaidap taining tainina libu kubolu xai xumana nakira lipu kubolu dianamdi. Taharua bila li mana Urana kubolung xaiyua: “Atin dimoti makira”.
Urana Lipuxing Mogunganama [Mang Xuana: Man God I Makim] — Ubagu Kristo.
Urana Lipuxing Suxunguxunguama [Mang Xuana: profet] — Waleu sibuna Urana mogu lipu teladi ba daxap suxungunoa saing dibaxanga. Duxu lipuadi ba Urana lipuxing suxunguxunguamdi. Urana hatanga haruangua nadi mana axamandi bagula disok kimuya, saing soxidi ba duxugia lipudi dima rangua muli. Lipuxing suxunguxunguam teladi yadingdi bing: Samwel, Aisaya, Yeremaya xaung Esekiel. Urana lipuxing suxunguxunguam haruangading xumana wa Urana Xuang Mugangia.
Urana Numanoa [Mang Xuana: tempel] — Isreldi ditongtongia numa sabanga tela maluxuʼm long sabangga Yerusalem—Urana Numana naga. Disabu Urana Numang lunia, saing dila mana bungina xaidap sabanga sabungamdi disok. Lipu hananiangamdi dituxu oxatadinga maluxuʼm numa ba. Lia mana numa ba numa lung tela wa duxu ba Urana Yabang Maringing Sibuna. Niani taining tainina lipu hananiangam mugamugangama ila luxu mana numa luna ba bunging taininau, bu hanania mala rangua Urana mana Isreldi kuboluding diang longgalo. Imang sabanga mutungan tela soxauti longga ba, saing bungina Yesu mati, Urana sing saha etua laing sok sihinia (Matyu 27:51; Mak 15:38; Luk 23:45). Kubolua ba hatanga rangrang ba Yesu xaxa xalua bu kira lipu hatuminga haringinam longgalo taluxu tali Urana maxania. Baing hatata kira lipu hatuminga haringinamdi tawa bila Urana Numanoa, namua na Aningonoa wa maluxu makira (1 Korin 3:16-17).
Urana Uleginama [Mang Xuana: ensel] — Urana uleginamdi bing aningoningodi duwa long xaiya rangua. Tabagudi bunging xumana buk te, ne sanga ba dowa masok mana lipudi. Urana soxi uleginamdi ma ba dituxu oxatanoa. Oxatading sabanga bing duwasa mana Urana lipuxindi (Aposel 12:6-11, 27:23; Hibru 1:14). Bunging teladi Urana soxidi ma ba dahatanga haruanganoa masok na lipudi (Matyu 2:13; Luk 1:26, 2:9). Urana uleginamdi yanamidinga bing Maikel (Yut 9), saing Urana uleginam sabanga tela bing Gebirel (Luk 1:19,26).
Urana Yonggaxinoa [Mang Xuana: kingdom bilong God] — Lipu gaxarea duwa maluxuʼm yongga tela bing yongga ba moxonoa wasa manadi xai xaung haulidi.
Wain Xana — (Yon 15; Matyu 21:33-43). Wain xana aningona dau, xai sibuna mana lipudi daxang. Daxap marandi diruhauti kidingia bori sabangia bu ditongtongia wain. Yudadi dimogu titia ba duxuma wain xana, saing duxumadi maxixingia.
Walinga Subingang Teguama [Mang Xuana: laip i stap oltaim oltaim] — Alali Yesu haruanganoa hau ba: Lipu gaxarea hatum haringina mana xap walinga subingang teguama (Matyu 25:46; Luk 10:25-28; Yon 3:14-16,36, 5:24,39-40, 6:40,47, 11:25-26). Ne walinga subingang teguama ba axamang kimuama ing ganina te, taxap walinga ba xauna hatata tawa titia li (Yon 10:10,28, 17:1-3, 20:31), binabu sanga ba tayamu kubolu hatuminga mugangadi, saing tasu mana Urana haruanganoa (2 Korin 5:17; Epasas 4:22-24).
Wit — (Matyu 12:1; Yon 12:24). Wit anginga tela lipu titi telam xumana daxang. Sok bila resi, binabu bunging teladi diyukidi rimadingia saing daxang marandi. Bunging teladi daxaningxaning xaung yis, axamana libu salanga salalanga ba, saing ditau salanga bila ba.
Xai Balingama [Mang Xuana: diwai kros] — (Yon 19:17; Aposel 2:23). Romdi kuboludinga bing nabu lipu tela libu kubolu diang sibuna, bing bagula dung mati xai balingamia. Dingelia la ba salak sabangia laing dimati, saing matia na bila bing memeya sabanga. Matia na bila ba salaginoa Olaidi (Buk Song) 22 hatanga masok.
Xaidap Yaguangama [Mang Xuana: de Sabat] — Mugamugau sibuna, bungina Urana tongtongia axamandi, Xuang Mugangua harua ba waxata laing xaidap 6 disup, baing mana xaidap 7 waxata te (Unggutinga (Stat) 2:1-3). Baing kimuya tabina Isreldi ba dituxu oxatadinga mana daxanga taininau, xaung diyagua mana xaidap tela Sande taining tainina. Ne Yudadi yanamidingdi disigi hanaunaunga kaxukang xumana rangua Urana hanaunaungana li, binabu makasa sibuna mana Yudadi disu manadi. Bunging teladi Yesu libu axamang haringindi mana Xaidap Yaguangama, saing Parisidi dahatum ba dali hanaunaungadingdi. Ning tegu (Luk 6:1-11, 13:10-17, 14:1-5).
Xaitamoxi [Mang Xuana: king] — Wa etua mana yonggaxinoa. Teladi daxai ne teladi didoa. Ne Yesu xaitamoxi xai sibuna wasa makira, wa etua makira.
Xap Langa [Mang Xuana: baptais] — Lipu Suguangama Yon sugua lipu xumana mana Langga Yodan. Baladi ba duxugia hatumingadingdi to, tauna daxap langa lipudi maxadingia ba hatanga sabasabia ba duxugia hatumingadingdi.
Xaunga [Mang Xuana: spirit nogut] — (Matyu 17:14-18; Mak 5:1-20; Luk 4:33-36; 1 Timoti 4:1). Xaungadi bing Satan bakbagindi. Duwa bixua mana lipudi duwa titia, saing dituxu murak manadi bu diyamu Urana, disu mana Satan. Bunging teladi xaunga bagula haing mana lipu tela bu libu kubolu diandi. Baing bunging teladi xaunga tela bagula wa etua mana lipu tela, bu lipua ba wa diang sibuna. Tahatum haringina ba Urana haringinganoa sabanga sibuna mana xaungadi haringingadinga (1 Yon 4:4).
Xaungadi Yanamidinga [Inglis Xuana: devil] — Ubagu Satan.
Xugia Hatumingua [Mang Xuana: tanim bel] — Alali daxanga taininau ing ganina tasok sigixinga Urana maxania. Nabu lipu tela bagu xabia ina lipu kubolu dianama, saing bo ba yunga hatuminga muganga saing su mana Urana haruanganoa, nabu hatum haringina ba Toxoratamona Yesu Kristo mati bu unia kubolung diandi, saing xusunga Urana ba sina walinga hauna na, bing lipua ba xugia hatuminganoa sibuna (Aposel 3:19, 20:21, 26:20).
Xuxu Sangga [Mang Xuana: katim skin] — (Rom 2:25; 1 Korin 7:19; Galesia 5:2). Yudadi duxuxu garading lup sanggadingdi. Bungina xaidabidingdi 8, duxuxudi ba dahatanga ba ding Yudadi. Urana bala Ebraham ba libu bila ba (Unggutinga (Stat) 17:9-14). Bungina aposeldi dibaxanga ulek xaiyua na lipudi, Yuda teladi dibo ba Yuda Teguamdi daxap sangga xuxungam muga, bing sanga ba disok lipu hatuminga haringinam sibundi. Ne Pol bilidi mana hatuminga baguba. Baladi ba nabu lipu tela bo ba Urana xap muli, daxanga taininau ing ganina: Bing hatum haringina mana Yesu Kristo. Kubolua sangga xuxungam sanga ba hauli lipudi te.
Yekop — Yekop Isreldi mugangadinga Aisak garang tela, yan tela Isrel. Ubagu Ebraham.
Yeremaya — Yeremaya Urana lipuxing suxunguxunguam tela. Waleu sibuna, muga mana Urana Lipuxing Mogunganama sok teguyu, Yeremaya hatanga haruanga xumana masok mana axadi bagula disok bungina Yesu.
Yesu — Yesu Urana Garanoa yanoa. Mana Hibru xuana yaya li namuxinoa bing “Lipu Xabinga Muliama” (Matyu 1:21). Yan teladi bing: Yesu Kristo, Lipua Ma Rangua Urana, Urana Garanoa, Debit Garanoa, Imanyuel (Matyu 1:23), Luliang Titiam (Yon 9:5), Lipu Sipsip Wasanganam Xaiyua (Yon 10:14), Mesanga Muli Xaung Walingua (Yon 11:25), Haruanga (Yon 1:1; Hatanga Masok 19:13), Urana Sipsibing Tutubina (Yon 1:29), Layon Mana Bakbakka Yuda (Hatanga Masok 5:5), Xaitamoxi mana Xaitamoxi Longgalo xaung Toxoratamona mana Toxoratamona Longgalo (Hatanga Masok 19:16).
Yis — (Matyu 13:33, 16:6,12; 1 Korin 5:6-8; Galesia 5:9). Nabu tabo ba tatau salanga, bing taxaning yis xauna bu salalanga. Yis hataing kaxukana sanga ba libu salanga xumana salalanga. Bila balau, lipu taininau kubolung dianoa sanga ba hanggalangia lipu xumana hatumingading haringindi.
Yona — (Matyu 12:39-41, 16:4; Luk 11:29-32). Yona Urana lipuxing suxunguxunguam tela. Urana soxi Yona mala mana long sabangga Ninibe bu baxanga haruanganoa nadi. Ne hauxana, binabu haing wagia. Bo ba giti mala mana titi tela. Ne Urana libu yang haringina sok tegia bu ruba dahaung. Lipu wagamdi daxabia ba Urana atin disala mana Yona, binabu diting mari tegia, saing song sabanga tela ma ngaru. Yona wa song gamonia xaidap luwa hiliana, baing songa xua ruba singia. Baing ina naga, Yona su mana Urana haruanganoa, saing ila baxanga long sabangga Ninibe.
Yosep — Xailongga li lipu 7 duwa yadingdi Yosep:
1. Isreldi mugangadinga Yekop garang 12, saing bakbagidingdi disok Urana bakbaginoa. Yekop garang tela yanoa duxu ba Yosep, saing naxuyanganoa wa mana Unggutinga (Stat) 37–38 (Yon 4:5; Aposel 7:9-14; Hibru 11:21-22; Hatanga Masok 7:8; Olaidi (Buk Song) 105:16-22).
2. Yesu bauna Maria ayuanoa yanoa Yosep (Matyu 1:18-25; Luk 2).
3. Yesu kixinging tela yanoa Yosep (Matyu 13:55; Mak 6:3).
4. Aposel Yems kixinginoa yanoa Yosep (Matyu 27:56; Mak 15:40,47).
5. Yosep Erimiteama Yudadi yanamiding tela. Lipu xai, naxu mana Yesu Kristo. Ina naga unia Yesu sangganoa mari mana xai balingama, saing ta maluxu ing sibung guhania gobagobia (Matyu 27:57-60; Mak 15:42-46; Luk 23:50-53; Yon 19:38-42).
6. Yosep, duxu ba Barsabas (yan tela Yastas), lipu tela naxu mana Yesu. Bungina lipu hatuminga haringinamdi dibo ba dimogu lipu tela ba xap Aposel Yudas yabanoa, dita Yosep xaung Matias. Ne Urana mogu Matias (Aposel 1:23).
7. Lipu hatuminga haringinam tela sina titing hataina, saing xap giminaginoa ma rangua aposeldi. Yanoa Yosep, saing aposeldi duxu ba Banabas (Aposel 4:36-37).
Yosua — (Aposel 7:45; Hibru 4:8). Yosua lipua xap Moses yabanoa saing muga mana Isreldi, xapdi mala sangua long xoliana mala maluxu mana titia Urana hau haruangua ba sina na Ebraham bakbagindi. Muga manadi laing didali bixuandi, saing hata titia mana bakbakka 11 (Libai bakbaginoa daxap titi tela te). Yosua lipu xai su mana Urana. Naxuyanganoa wa Urana Xuang Mugangia (Yosua (Josua)).
Yuda — Ebraham bakbaging longgalo duxu ba “Yudadi”. Yuda Yekop garang tela, saing Yuda bakbagindi duwa bakbakka 12 tela. Yesu Yuda bakbaging tela. Titidinga titia Yudia, xaung long sabangga Yerusalem wa mana titia ba. Ning kimuya daxap yaya “Yuda” saing dimogu mana bakbak 12 longgalo. Bakbakka baguli bakbakka Urana mogudi, saing yading tela bing “Isreldi”.
Yuda Teguamdi [Mang Xuana: ol arapela lain] — Lipu gaxarea Yuda tela te, Yudadi duxu lipua ba Yuda Teguam tela. Binabu Yudadi dibagu kira longgalo bila Yuda Teguamdi. Dahasua namua na waleu sibuna Urana mogudi ba ing sibung lipuxindi. Binabu hauxading sibuna mana bakbak teladi. Ne Yesu ma bu unia kubolu bixuama ba bu Yudadi digabu kira Yuda Teguamdi tasok Urana bakbaging taininau (Luk 2:32; Rom 1:15, 3:29; Epasas 3:6).
Yudadi Sabungading Numanoa [Mang Xuana: haus lotu] — Yuda sabunga numandi duwa hataing hataina maluxuʼm Isrel. Mana numadi ba disabu mana Urana, dititi Xuanoa, ditubatuba mana hanaunaungua. Dilibu axamang teladi xauna, bila gugunianga numanoa.