Muⱪeddes Kalam (yǝngi yeziⱪ) Luⱪa 11

Dua ⱪilix toƣrisidiki tǝlim

Mat. 6:9-15

1 Əmdi xundaⱪ boldiki, u bir yǝrdǝ dua ⱪiliwatatti; dua ayaƣlaxⱪanda, muhlisliridin biri uningdin:

— I Rǝb, Yǝⱨya ɵz muhlisliriƣa ɵgǝtkinidǝk, sǝnmu bizgǝ dua ⱪilixni ɵgǝtsǝng, — dedi.

2 U ularƣa mundaⱪ dedi:

— Dua ⱪilƣininglarda, mundaⱪ dǝnglar:

«I Ata,

Sening naming muⱪǝddǝs dǝp uluƣlanƣay.

Sening padixaⱨliⱪing kǝlgǝy.

3 Ⱨǝr künlük nenimizni bizgǝ ⱨǝrküni bǝrgǝysǝn.

4 Bizgǝ ⱪǝrzdar bolƣan ⱨǝrkimni kǝqürginimizdǝk,

Sǝnmu gunaⱨlirimizni kǝqürgǝysǝn.

Bizni azduruluxlarƣa uqratⱪuzmiƣaysǝn».□

5 U sɵzini dawam ⱪilip ularƣa mundaⱪ dedi:

— Silǝrning iqinglardin biringlarning bir dosti bolup, yerim keqidǝ uning ⱪexiƣa berip: Əy dostum, manga üq nan ɵtnǝ bǝrgin; 6 qünki manga sǝpǝrdin bir dostum kǝldi wǝ uning aldiƣa ⱪoyƣudǝk bir nǝrsǝm ⱪalmaptu, desǝ, 7 u ɵyining iqidǝ turup: «Meni awarǝ ⱪilmiƣin, ixik taⱪaⱪliⱪ, balilar orunda yenimda yatidu. Sanga elip berixkǝ ⱪopalmaymǝn», deyixi mumkin.□ 8 Silǝrgǝ xuni eytimǝnki, gǝrqǝ u uning dosti bolux süpiti bilǝn berixkǝ ornidin turmisimu, uning hijil bolmay ⱪayta-ⱪayta yalwuruxi bilǝn u qoⱪum ornidin turup, ⱪanqǝ lazim bolsa uningƣa beridu.□ 9 Xuning üqün mǝn silǝrgǝ eytayki, tilǝnglar, silǝrgǝ ata ⱪilinidu; izdǝnglar, tapisilǝr. Ixikni qekinglar, eqilidu. ■ 10 Qünki ⱨǝrbir tiligüqi tiliginigǝ erixidu; izdigüqi izdiginini tapidu; ixikni qǝkküqilǝrgǝ ixik eqilidu. 11 Aranglarda ata bolƣuqilar ɵz oƣli nan tǝlǝp ⱪilsa, uningƣa tax beridiƣanlar barmu?! Yaki beliⱪ tǝlǝp ⱪilsa, yilan beridiƣanlar barmu? ■ 12 Tuhum tǝlǝp ⱪilsa, qayan beridiƣanlar barmu? 13 Əmdi silǝr rǝzil turup ɵz pǝrzǝntliringlarƣa yahxi iltipatlarni berixni bilgǝn yǝrdǝ, ǝrxtiki Ata Ɵzidin tiligǝnlǝrgǝ Muⱪǝddǝs Roⱨni tehimu ata ⱪilmasmu?

Əysa «Bǝǝlzǝbul», yǝni Xǝytandin küqlüktur

Mat. 12:22-30; Mar. 3:20-27

14 Əmdi u bir kixidin «adǝmni gaqa ⱪilƣuqi» jinni ⱨǝydiwǝtkǝndǝ, xundaⱪ boldiki, jin uningdin qiⱪⱪanda, gaqa zuwanƣa kǝldi. Halayiⱪ buningƣa intayin ⱨǝyran boluxti. □ ■ 15 Biraⱪ ulardin bǝziliri: «U jinlarni jinlarning ǝmiri bolƣan Bǝǝlzǝbulƣa tayinip ⱨǝydiwetidu» — dedi. □ ■ 16 Wǝ baxⱪa bǝzilǝr uni sinax mǝⱪsitidǝ uningdin bizgǝ asmandin bir mɵjizilik alamǝt kɵrsǝtsǝng, dǝp tǝlǝp ⱪilƣili turdi. □ 17 Lekin u ularning nemǝ oylawatⱪanliⱪini bilip ularƣa mundaⱪ dedi:

— Ɵz iqidin bɵlünüp ɵzara soⱪuxⱪan ⱨǝrⱪandaⱪ padixaⱨliⱪ wǝyran bolidu; wǝ ⱨǝrⱪandaⱪ ailǝ ɵz iqidin bɵlünüp ɵzara soⱪuxsa zawalliⱪⱪa yüz tutidu. ■ 18 Xuningƣa ohxax, ǝgǝr Xǝytan ɵz-ɵzigǝ ⱪarxi qiⱪⱪan bolsa, undaⱪta, uning padixaⱨliⱪi ⱪandaⱪmu put tirǝp turalisun? Qünki silǝr meni, «Jinlarni Bǝǝlzǝbulƣa tayinip ⱨǝydǝydikǝn» dǝysilǝr. 19 Əgǝr mǝn jinlarni Bǝǝlzibulƣa tayinip ⱪoƣlisam, silǝrning pǝrzǝntliringlar kimgǝ tayinip jinlarni ⱪoƣlaydu?! Xunga ular silǝr toƣruluⱪ ⱨɵküm qiⱪarsun! □ 20 Lekin mǝn Hudaning barmiⱪi bilǝn jinlarni ⱪoƣlisam, undaⱪta Hudaning padixaⱨliⱪi üstünglarƣa qüxüp namayan bolƣan bolidu. □ 21 Toluⱪ ⱪorallanƣan küqtünggür ɵz ɵyini ⱪoƣdap turƣanda, uning mal-mülki aman ⱪalidu; 22 lekin uningdin küqtünggür biri uning üstigǝ ⱨujum ⱪilip uni yǝngsǝ, uning tayanƣan ⱪorallirini tartiwalidu wǝ mal-mülüklirini olja ⱪilip ɵzidikilǝrgǝ tǝⱪsim ⱪilip beridu.□

23 Mǝn tǝrǝptǝ turmiƣanlar manga ⱪarxi turƣuqidur. Mǝn tǝrǝpkǝ adǝmlǝrni yiƣmiƣuqilar bolsa tozutuwǝtküqidur.

24 Napak roⱨ birawning tenidin qiⱪiriwetilixi bilǝn, u ⱪurƣaⱪ jaylarni qɵrgilǝp yürüp birǝr aramgaⱨni izdǝydu; biraⱪ tapalmiƣandin keyin, «mǝn qiⱪⱪan makanimƣa ⱪaytay!» dǝydu. □ ■ 25 Xuning bilǝn ⱪaytip kelip, xu makanining pakiz tazilanƣanliⱪini wǝ rǝtlǝngǝnlikini bayⱪaydu-dǝ, 26 berip ɵzidinmu bǝttǝr yǝttǝ roⱨni baxlap kelidu; ular kirip billǝ turidu. Buning bilǝn ⱨeliⱪi adǝmning keyinki ⱨali burunⱪidinmu tehimu yaman bolidu.□ ■

Ⱨǝⱪiⱪiy bǝht

27 Wǝ xundaⱪ boldiki, u bu gǝplǝrni ⱪiliwatⱪanda, kɵpqilik arisida bir ayal awazini kɵtürüp:

— Seni kɵtürgǝn ⱪorsaⱪ wǝ emitkǝn ǝmqǝk bǝhtliktur! — dedi.

28 Biraⱪ u jawabǝn: — Bǝlki Hudaning sɵzini anglap, Uningƣa itaǝt ⱪilidiƣanlar bǝhtliktur! — dedi.■

Karamǝt kɵrsitix tǝlipi

Mat. 12:38-42; Mar. 8:12

29 Xu qaƣda, top-tap adǝmlǝr uning ǝtrapiƣa olaxⱪanda, u mundaⱪ sɵzlǝxkǝ baxlidi:

— Bu dǝwr dǝrwǝⱪǝ rǝzil bir dǝwrdur; u mɵjizilik bir alamǝtning kɵristilixni istǝp yüridu. Biraⱪ buningƣa «Yunus pǝyƣǝmbǝrdǝ kɵrülgǝn mɵjizilik alamǝt»tin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ ikkinqi bir alamǝt kɵrsitilmǝydu. □ ■ 30 Qünki Yunus pǝyƣǝmbǝrning ɵzi Ninǝwǝ xǝⱨiridikilǝrgǝ alamǝt-karamǝt bolƣiniƣa ohxax, Insan’oƣlimu bu dǝwrgǝ yǝnǝ xundaⱪ bolidu.

31 Ⱪiyamǝt küni «Jǝnubtin kǝlgǝn ayal padixaⱨ»mu bu dǝwrdikilǝr bilǝn tǝng tirilip, ularning gunaⱨlirini bekitidu. Qünki u Sulaymanning dana sɵzlirini anglax üqün yǝr yüzining qetidin kǝlgǝn; wǝ mana, Sulaymandinmu uluƣ birsi muxu yǝrdǝ turidu. □ ■

32 Ⱪiyamǝt küni Ninǝwǝlikilǝr bu dǝwrdikilǝr bilǝn tǝng ⱪopup, bu dǝwrdikilǝrning gunaⱨlirini bekitidu. Qünki Ninǝwǝliklǝr Yunus pǝyƣǝmbǝr jakarliƣan hǝwǝrni anglap towa ⱪilƣan; wǝ mana, Yunus pǝyƣǝmbǝrdinmu uluƣ birsi muxu yǝrdǝ turidu!□ ■

Hudaning yoruⱪluⱪini kixilǝr pütkül wujudi bilǝn ⱪobul ⱪilixi kerǝk

Mat. 5:15; 6:22-23

33 Ⱨeqkim qiraƣni yeⱪip ⱪoyup, uni yoxurun jayda ⱪoymas, yaki üstigǝ sewǝtni kɵmtürüp ⱪoymas, bǝlki qiraƣdanning üstigǝ ⱪoyidu; buning bilǝn ɵygǝ kirgǝnlǝr yoruⱪluⱪni kɵridu. □ ■

34 Tǝnning qiriƣi kɵzdur. Xunga ǝgǝr kɵzüng sap bolsa, pütün wujudung yorutulidu. Lekin ǝgǝr kɵzüng hunük bolsa pütün wujudung ⱪarangƣu bolidu. □ ■ 35 Xuning üqün ⱨezi bolƣinki, wujudungdiki «yoruⱪluⱪ» ⱪarangƣuluⱪ bolmisun! □ 36 Əmdi ǝgǝr barqǝ wujudung yoruⱪ bolsa wǝ uning ⱨeq yeri ⱪarangƣu bolmisa, wujudung huddi qiraƣ parlaⱪ nuri bilǝn seni yorutⱪandǝk tamamǝn ayding bolidu.

Pǝrisiylǝr bilǝn Tǝwrat ustazlirining sahtipǝzlikini ǝyiblǝx

Mat. 23:1-36; Mar. 12:38-40; Luⱪa 20:45-47

37 Əysa sɵz ⱪiliwatⱪanda, bir Pǝrisiy uni ɵyigǝ ƣizaƣa tǝklip ⱪildi. Xuning bilǝn u ɵygǝ kirip, dastihanda olturdi. □ 38 Lekin ⱨeliⱪi Pǝrisiy uning tamaⱪtin ilgiri ⱪol yumiƣinini kɵrüp, intayin ⱨǝyran boldi. □ 39 Lekin Rǝb uningƣa:

— Əmdi silǝr ǝy Pǝrisiylǝr, qinǝ-ⱪaqilarning texinila yuyup pakizliƣininglar bilǝn iqinglar ⱨǝrtürlük ⱨerislik wǝ rǝzillikkǝ tolƣandur. ■

40 Əy nadanlar, texini Yaratⱪuqi iqinimu yaratⱪan ǝmǝsmu?! 41 Əmdi ɵz iq-iqinglardin hǝyrhaⱨliⱪ ⱪilinglar wǝ mana, ⱨǝmmǝ nǝrsǝ silǝrgǝ pakiz bolidu.□ ■

42 Ⱨalinglarƣa way, ǝy Pǝrisiylǝr! Qünki silǝr ⱨǝtta yalpuz bilǝn suzapning wǝ ⱨǝrhil dora-dǝrmanlarning ondin birini ɵxrǝ ⱪilip Hudaƣa ataysilǝr-yu, biraⱪ adalǝt wǝ Hudaning muⱨǝbbitini ⱨeq etibarƣa almay ketiwerisilǝr. Dǝrwǝⱪǝ, awwal muxu ixlarni orundixinglar kerǝk, andin xu ixlarnimu ada ⱪilmay ⱪoymasliⱪinglar kerǝk.□ ■

43 Ⱨalinglarƣa way, ǝy pǝrisiylǝr! Qünki silǝr sinagoglarda aldinⱪi orunlarda olturuxⱪa, bazarlarda kixilǝrning silǝrgǝ bolƣan ⱨɵrmǝtlik salamliriƣa amraⱪsilǝr. □ ■ 44 Silǝrgǝ way! Qünki silǝr huddi kixilǝr ketiwetip, üstigǝ dǝssǝp selipmu sǝzmǝy ɵtüp kǝtkǝn gɵrlǝrgǝ ohxaysilǝr! — dedi.□ ■

45 Tǝwrat ǝⱨliliridin biri uningƣa:

— Ustaz, bularni eytⱪining bizgimu ⱨaⱪarǝt boldi! — dedi.

46 U uningƣa mundaⱪ jawab bǝrdi:

— Silǝrgimu way, ǝy Tǝwrat ǝⱨliliri! Qünki silǝr kɵtürǝlmigüdǝk eƣir yüklǝrni adǝmlǝrning zimmisigǝ artip ⱪoysilǝr-yu, ǝmma ɵzünglar bu yüklǝrni kɵtürüxkǝ birmu barmiⱪinglarni tǝgküzmǝysilǝr! □ ■ 47 Silǝrgǝ way! Qünki pǝyƣǝmbǝrlǝrning ⱪǝbrilirini yasap keliwatisilǝr, lekin ata-bowiliringlar ularni ɵltürdi. ■ 48 Xuning bilǝn silǝr ata-bowiliringlar ⱪilƣanliriƣa razi bolƣanliⱪinglarƣa guwaⱨliⱪ berisilǝr. Qünki ular pǝyƣǝmbǝrlǝrni ɵltürdi wǝ silǝr ularning ⱪǝbrilirini yasaysilǝr. □ 49 Bu sǝwǝbtinmu Hudaning danaliⱪi dǝyduki: «Mǝn ularƣa pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ rosullarni ǝwǝtimǝn wǝ bulardin bǝzilirini ular ɵltüridu wǝ bǝzilirini ziyankǝxlik bilǝn ⱪoƣliwetidu». □ ■ 50-51 Xuning bilǝn dunya apiridǝ bolƣandin buyanⱪi barliⱪ pǝyƣǝmbǝrlǝrning tɵkülgǝn ⱪan ⱪǝrzliri, yǝni Ⱨabilning tɵkülgǝn ⱪenidin tartip taki ibadǝthanidiki ⱪurbangaⱨ bilǝn muⱪǝddǝs jay ariliⱪida ⱪǝtl ⱪilinƣan kaⱨin Zǝkǝriyaning tɵkülgǝn ⱪeniƣiqǝ barliⱪ ⱪan ⱪǝrzlǝr üqün muxu dǝwrdikilǝrdin ⱨesab elinidu. Mǝn silǝrgǝ bǝrⱨǝⱪ xuni eytip ⱪoyayki, bularning ⱨǝmmisi muxu dǝwrdin elinidiƣan bolidu!□ ■

52 Ⱨalinglarƣa way, ǝy Tǝwrat ǝⱨliliri! Qünki ⱨekmǝt hǝzinisining aqⱪuqini elip turup, ɵzünglar uning iqigǝ kirmidinglar wǝ kirǝy degǝnlǝrnimu kirgüzmidinglar.■

53 U xu yǝrdin qiⱪⱪandin keyin, Tǝwrat ustazliri bilǝn Pǝrisiylǝr uning bilǝn ⱪattiⱪ ⱪarxilixip, uningƣa kɵp ixlarni muzakirilixixkǝ ⱪistidi □ 54 wǝ uning üstidin xikayǝt ⱪilixⱪa sɵzidin birǝr ǝyib tepiwelixⱪa paylap yürǝtti.

□11:4 «bizgǝ ⱪǝrzdar bolƣan ⱨǝrkimni kǝqürginimizdǝk...» — bu ayǝttiki «ⱪǝrz» qoⱪum gunaⱨlarni ɵz iqigǝ alidu; ayǝtning ikkinqi ⱪismini kɵrüng.

□11:7 «balilar orunda yenimda yatidu» — yaki «balilirim ⱨǝmmimiz yetip ⱪalduⱪ».

□11:8 «uning hijil bolmay ⱪayta-ⱪayta yalwuruxi bilǝn...» — «hijil bolmay ⱪayta-ⱪayta yalwuruxi» grek tilida birla sɵz bilǝn ipadilinidu.

■11:9 Mat. 7:7; 21:22; Mar. 11:24; Yⱨ. 14:13; 15:7; 16:24; Yaⱪ. 1:5, 6; 1Yuⱨa. 3:22; 5:14.

■11:11 Mat. 7:9.

□11:14 «jin uningdin qiⱪⱪanda, gaqa zuwanƣa kǝldi. Halayiⱪ buningƣa intayin ⱨǝyran boluxti» — ularning ⱨǝyran boluxining bir sǝwǝbi, Yǝⱨudiy ɵlimilarning pikriqǝ, jinni ⱨǝydǝx üqün uning ismini jindin sorax kerǝk. Jin qaplaxⱪan adǝmning aƣzi arⱪiliⱪ ismini eytsa, andin xu ismini ixlitip jinni ⱨǝydigili bolatti. Əmdi jin adǝmni gaqa ⱪilip ⱪoyƣan bolsa, jinning ismini bilix, xundaⱪla uni ⱨǝydǝx mumkin ǝmǝs idi.

■11:14 Mat. 9:32; 12:22.

□11:15 «u jinlarni jinlarning ǝmiri bolƣan Bǝǝlzǝbulƣa tayinip ⱨǝydiwetidu» — «Bǝǝlzibul» (yaki, «Bǝǝlzibub») jinlarning padixaⱨi Xǝytanni kɵrsitidu.

■11:15 Mat. 9:34; 12:24; Mar. 3:22.

□11:16 «bizgǝ asmandin bir mɵjizilik alamǝt kɵrsǝtsǝng...» — ular tǝlǝp ⱪilƣan «mɵjizilik alamǝt» Əysaning ⱨǝⱪiⱪiy Mǝsiⱨ ikǝnlikini ispatlaydiƣan bir karamǝtni kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ.

■11:17 Mat. 12:25; Mar. 3:24.

□11:19 «Əgǝr mǝn jinlarni Bǝǝlzibulƣa tayinip ⱪoƣlisam, silǝrning pǝrzǝntliringlar kimgǝ tayinip jinlarni ⱪoƣlaydu?! Xunga ular silǝr toƣruluⱪ ⱨɵküm qiⱪarsun!» — bu sɵzning ikki xǝrⱨi bar: — (1) «silǝrning pǝrzǝntliringlar» — Bu Pǝrisiylǝrning ɵz talip-ǝgǝxküqilirini kɵrsitidu. Əmǝliyǝttǝ bolsa Pǝrisiylǝr wǝ ǝgǝxküqiliri jinlarni ⱨeq ⱨǝydiyǝlmǝytti. Undaⱪta Xǝytanning padixaⱨliⱪiƣa ⱨǝⱪiⱪiy ⱨujum ⱪilƣuqilar Əysa wǝ muritlirimu, yaki pǝrisiylǝrmu? Pǝrisiylǝrning Hudaning ǝmǝs, bǝlki Xǝytanning tǝripidǝ turƣanliⱪi ɵz ǝgǝxküqilirining jinni ⱨǝydǝxkǝ küqsiz bolƣanliⱪiƣa ispat berǝtti. (2) «silǝrning pǝrzǝntliringlar» — Bu Əysaning ǝgǝxküqilirini (Israillarning oƣullirini) kɵrsitidu. Pǝⱪǝt Əysala ǝmǝs, ularmu jinlarni ⱨǝydiyǝlǝydiƣan bolƣan; xunga ularmu Əysaning Hudaning küqi bilǝn jin-xǝytanlarni bir tǝrǝp ⱪiliwatⱪanliⱪiƣa ispat berǝtti. Bizningqǝ (1)-kɵzⱪarax toƣra. «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng.

□11:20 «mǝn Hudaning barmiⱪi bilǝn jinlarni ⱪoƣlisam...» — «Hudaning barmiⱪi» Uning küq-ⱪudritini kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ; lekin jinlarni bir tǝrǝp ⱪilix üqün Huda pütkül belikini ǝmǝs, pǝⱪǝt «barmiⱪi»ni azraⱪ midirlitip ⱪoysila kupayǝ.

□11:22 «Toluⱪ ⱪorallanƣan küqtünggür ɵz ɵyini ⱪoƣdap turƣanda, uning mal-mülki aman ⱪalidu... » — (10-ayǝt) bu tǝmsildiki «küqtünggür adǝm» Xǝytanni kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ. «Uningdin küqtünggür biri», yǝni uning ɵyini bulang-talang ⱪilƣuqi Əysadin baxⱪa ⱨeqkim bolmaydu.

□11:24 «napak roⱨ» — jinni kɵrsitidu.

■11:24 Mat. 12:43.

□11:26 «Napak roⱨ....berip ɵzidinmu bǝttǝr yǝttǝ roⱨni baxlap kelidu; ular kirip billǝ turidu. Buning bilǝn ⱨeliⱪi adǝmning keyinki ⱨali burunⱪidinmu tehimu yaman bolidu» — bu tǝmsil ⱨǝm jin qaplixixtin ⱪutⱪuzulƣan adǝmning ⱨǝⱪiⱪiy bir hǝtirini wǝ xundaⱪla kɵqmǝ mǝnidǝ Yǝⱨudiy hǝlⱪining ǝⱨwalinimu kɵrsitidu. «Matta»diki («Mat.» 12:43-45 toƣrisida) «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.

■11:26 Yⱨ. 5:14; Ibr. 6:4, 5; 10:26; 2Pet. 2:20.

■11:28 Mat. 7:21; Yⱨ. 6:29; Rim. 2:13.

□11:29 «... Buningƣa «Yunus pǝyƣǝmbǝrdǝ kɵrülgǝn mɵjizilik alamǝt»tin baxⱪa ⱨeqⱪandaⱪ ikkinqi bir alamǝt kɵrsitilmǝydu» — «Mat.» 12:39-40-ayǝtlǝrgǝ ⱪaralsun («Yunus pǝyƣǝmbǝr yoƣan beliⱪning ⱪorsiⱪida üq keqǝ-kündüz yatⱪandǝk, Insan’oƣlimu ohxaxla üq keqǝ-kündüz yǝrning baƣrida yatidu»).

■11:29 Yun. 2:1,11.

□11:31 «Jǝnubtin kǝlgǝn ayal padixaⱨi» — «Xǝba padixaⱨliⱪining ayal padixaⱨi»ni kɵrsitidu («1Pad.» 10:1-10ni kɵrüng). «Xǝba» bǝlkim jǝnubiy Ərǝbistanni kɵrsitidu.

■11:31 1Pad. 10:1; 2Tar. 9:1; Mat. 12:42.

□11:32 «Ⱪiyamǝt küni Ninǝwǝlikilǝr bu dǝwrdikilǝr bilǝn tǝng ⱪopup, bu dǝwrdikilǝrning gunaⱨlirini bekitidu. Qünki Ninǝwǝliklǝr Yunus pǝyƣǝmbǝr jakarliƣan hǝwǝrni anglap towa ⱪilƣan; wǝ mana, Yunus pǝyƣǝmbǝrdinmu uluƣ birsi muxu yǝrdǝ turidu!» — bu ayǝtlǝr (29, 30 wǝ -32-)dǝ Əysa Yunus pǝyƣǝmbǝrning yoƣan bir beliⱪning iqidǝ üq kün turup tirik qiⱪⱪanliⱪini tilƣa elix arⱪiliⱪ ɵziningmu ɵlüp, üqinqi küni tirilidiƣanliⱪini aldin eytⱪan. Tǝwrat, «Yunus» 1-2-bablarni wǝ xu kitabtiki «Yunus pǝyƣǝmbǝrning alamǝt-karamiti» toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng. «bu dǝwrdikilǝrning gunaⱨlirini bekitidu» — demǝk, «Butpǝrǝs Ninǝwǝliklǝr Yunus pǝyƣǝmbǝrning tǝlimini anglap, yaman yoldin ⱪaytⱪan. Biraⱪ, bu yǝrdǝ Yunus pǝyƣǝmbǝrdinmu uluƣ birsi bolƣan Mǝsiⱨ silǝrni yaman yoldin ⱪaytixⱪa qaⱪirsa, ⱪulaⱪ salmidinglar».

■11:32 Yun. 3:5.

□11:33 «...üstigǝ sewǝtni kɵmtürüp ⱪoymas» — «sewǝt» grek tilida «ɵlqǝm sewǝt».

■11:33 Mat. 5:15; Mar. 4:24; Luⱪa 8:16.

□11:34 «ǝgǝr kɵzüng sap bolsa» — grek tilida «sap» degǝn sɵzning ikki mǝnisi bar: — (1) «bir, bɵlünmǝs, birlǝxkǝn, saⱪ»; (2) «sehiy» degǝn mǝnisi bar. Demǝk, xundaⱪ bolƣanda «sap» degǝn sɵzning toluⱪ mǝnisi «kɵzüng Hudaƣila ⱪarisa...» wǝ «sǝn ɵzüng sehiy bolsang....» degǝn bolidu. «ǝgǝr kɵzüng hunük bolsa,...» — «hunük» degǝn sɵz grek tilida ⱨǝm «rǝzil» ⱨǝm «saⱪ ǝmǝs, ajiz, kesǝl» degǝn ikki mǝnini bildüridu. «Tǝnning qiriƣi kɵzdur. Xunga ǝgǝr kɵzüng sap bolsa, pütün wujudung yorutulidu. Lekin ǝgǝr kɵzüng hunük bolsa pütün wujudung ⱪarangƣu bolidu» — Tǝwrat, «Pǝnd.» 20:27ni kɵrüng.

■11:34 Mat. 6:22.

□11:35 «Xuning üqün ⱨezi bolƣinki, wujudungdiki «yoruⱪluⱪ» ⱪarangƣuluⱪ bolmisun!» — muxu sirliⱪ gǝp sahtipǝzlikni kɵzdǝ tutidu. Qünki birsi sahtipǝzlikni ⱪilip: «Mǝndǝ yoruⱪluⱪ (ⱨǝⱪiⱪǝt) bar» dǝp turuwalsa, ahir berip qoⱪum ɵz-ɵzini aldaydu; andin keyin uningda bolƣan ⱪarangƣuluⱪ adǝttiki «gunaⱨkar» kixilǝrdǝ bolƣan ⱪarangƣuluⱪtin tehimu eƣir bolup ⱪalidu. U waⱪitta bu kixilǝrdǝ bolƣan «yoruⱪluⱪ» ǝmǝliyǝttǝ ⱪarangƣuluⱪtur. Mundaⱪ sahtipǝzlik adǝttǝ pǝⱪǝt mǝlum etiⱪadi bar kixilǝr yaki dindarlar arisida pǝyda bolidu.

□11:37 «...dastihanda olturdi» — grek tilida «...dastihanda yatti». Yǝⱨudiy hǝlⱪi dastihanda yanpaxlap yatatti.

□11:38 «ⱨeliⱪi Pǝrisiy uning tamaⱪtin ilgiri ⱪol yumiƣinini kɵrüp, intayin ⱨǝyran boldi» — Yǝⱨudiy hǝlⱪi «tamaⱪtin ilgiri ⱪol yuyux» pǝⱪǝt salamǝtlikkǝ paydiliⱪ bolupla ⱪalmastin, bǝlki insanlarƣa bir hil diniy sawab yǝtküzidu, dǝp ⱪaraytti. Undaⱪ ⱪilmasliⱪ ata-bowilirining ⱪaldurƣan ⱪaidǝ-yosunliriƣa sǝl ⱪarap ularƣa ⱪilinƣan biⱨɵrmǝtlikkǝ barawǝr idi. Xübⱨisizki, Mǝsiⱨ xu qaƣda ⱪǝstǝn ⱪol yumay dastihanda olturƣanidi.

■11:39 Mat. 23:25; Tit. 1:15.

□11:41 «ɵz iq-iqinglardin hǝyrhaⱨliⱪ ⱪilinglar wǝ mana, ⱨǝmmǝ nǝrsǝ silǝrgǝ pakiz bolidu» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «piyalǝ iqidikidin sǝdiⱪǝ beringlar, wǝ mana, ⱨǝmmǝ nǝrsǝ silǝrgǝ pakiz bolidu». Lekin bizningqǝ muxu yǝrdǝ Mǝsiⱨ insanning ɵz iqini Hudaƣa beƣixlax kerǝklikining ⱨǝmmidin muⱨim ikǝnlikini kɵrsitidu.

■11:41 Yǝx. 58:7; Dan. 4:24; Luⱪa 12:33.

□11:42 «silǝr Pǝrisiylǝr ⱨǝtta yalpuz bilǝn suzapning wǝ ⱨǝrhil dora-dǝrmanlarning ondin birini ɵxrǝ ⱪilip Hudaƣa ataysilǝr-yu» — oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, Huda Tǝwrat ⱪanunida ibadǝthanidiki ixlar wǝ kaⱨinlarning kirimi üqün Ɵz hǝlⱪining mǝⱨsulatliridin «ondin bir ülüxi»ni tǝlǝp ⱪilƣanidi. «biraⱪ adalǝt wǝ Hudaning muⱨǝbbitini ⱨeq etibarƣa almay ketiwerisilǝr» — Əysaning «Hudaning muⱨǝbbiti» degini ⱨǝm Huda insanlarƣa baƣliƣan muⱨǝbbǝt ⱨǝm insanlar Hudaƣa baƣlax kerǝk bolƣan muⱨǝbbǝtnimu ɵz iqigǝ alsa kerǝk.

■11:42 1Sam. 15:22; Ⱨox. 6:6; Mik. 6:8; Mat. 9:13; 12:7; 23:23.

□11:43 «silǝr Pǝrisiylǝr... Bazarlarda kixilǝrning silǝrgǝ bolƣan ⱨɵrmǝtlik salamliriƣa amraⱪsilǝr» — tarih tǝtⱪiⱪatliriƣa asasǝn, Yǝⱨudiylarning ɵz «ustazliri»ƣa ⱪilƣan «salamlar»ni intayin uzun wǝ murǝkkǝp dǝp bilimiz.

■11:43 Mat. 23:6; Mar. 12:38; Luⱪa 20:46.

□11:44 «...silǝr huddi kixilǝr ketiwetip, üstigǝ dǝssǝp selipmu sǝzmǝy ɵtüp kǝtkǝn gɵrlǝrgǝ ohxaysilǝr!» — Yǝⱨudiy mollilarning Tǝwrat ⱪanuniƣa xǝrⱨ berixiqǝ «ⱪǝbrilǝrgǝ tegix» adǝmni kǝq kirgüqǝ «napak» ⱪilatti, yuyunux kerǝk idi.

■11:44 Mat. 23:27.

□11:46 «silǝr kɵtürǝlmigüdǝk eƣir yüklǝrni adǝmlǝrning zimmisigǝ artip ⱪoysilǝr-yu,...» — «eƣir yüklǝr» ⱨǝr türlük ⱪattiⱪ diniy ⱪaidǝ-yosunlarni kɵrsitidu.

■11:46 Yǝx. 10:1; Mat. 23:4; Ros. 15:10.

■11:47 Mat. 23:29.

□11:48 «ular , yǝni ata-bowiliringlar pǝyƣǝmbǝrlǝrni ɵltürdi wǝ silǝr ularning ⱪǝbrilirini yasaysilǝr» — Yǝⱨudiy hǝlⱪi daim «uluƣ ata-bowilirimiz» «ata-bowilirimiz ⱪaldurƣan muⱪǝddǝs ⱪaidǝ-yosunlar» dǝytti. Ular muxu «ata-bowilirimiz ⱪaldurƣan muⱪǝddǝs ⱪaidǝ-yosunlar»ƣa qing esiliwalatti, lekin pǝyƣǝmbǝrlǝrning sɵzlirigǝ kɵngül bɵlmǝytti, wǝ ularning ⱨazir ata-bowiliridǝk Huda ǝwǝtkǝn pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ, ⱨǝtta Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨgǝ bolƣan ziyankǝxlikliri toƣruluⱪ ⱨeq oylanmaytti (49-ayǝtni kɵrüng).

□11:49 ««Hudaning danaliⱪi dǝyduki: «Mǝn ularƣa pǝyƣǝmbǝrlǝr wǝ rosullarni ǝwǝtimǝn wǝ bulardin bǝzilirini ular ɵltüridu wǝ bǝzilirini ziyankǝxlik bilǝn ⱪoƣliwetidu»» —bu sɵzlǝr mǝlum pǝyƣǝmbǝr eytⱪan sɵz bolmiƣini bilǝn, u kɵp bexarǝtlǝrning yiƣinqaⱪlinixidur.

■11:49 Mat. 10:16; Luⱪa 10:3; Yⱨ. 16:2; Ros. 7:51; Ibr. 11:35.

□11:50-51 «yǝni Ⱨabilning tɵkülgǝn ⱪenidin tartip taki ibadǝthanidiki ⱪurbangaⱨ bilǝn muⱪǝddǝs jay ariliⱪida ⱪǝtl ⱪilinƣan kaⱨin Zǝkǝriyaning tɵkülgǝn ⱪeniƣiqǝ barliⱪ ⱪan ⱪǝrzlǝr...» — Ⱨabilning ɵltürülüxi toƣruluⱪ «Yar.» 4:8-11ni, Zǝkǝriyaning ɵltürülüxi toƣruluⱪ «2Tar.» 24:20-22ni kɵrüng. Bu ikki wǝⱪǝ Yǝⱨudiylarning Tǝwratni ǝn’ǝniwi orunlaxturux tǝrtipi boyiqǝ Tǝwratning ǝng bexida wǝ ǝng ahiriƣa ⱪoyulidu.

■11:50-51 Yar. 4:8; 2Tar. 24:21; Ibr. 11:4.

■11:52 Mat. 23:13.

□11:53 «U xu yǝrdin qiⱪⱪandin keyin...» — yaki «U bularni eytⱪanda,...».