Nzalvztr-ngrng Kxmyapxbz
1 aleluya(hallelujah)
Natq lc tqngi ‘aleluya’ drtwr ngrde ‘Naglqlzku Yawe.’ Murde mz natq Hibru, ‘hallel’ drtwr ngrde ‘glqpx,’ x ‘ya’ amrbc-ngrde mz nzrpingr ‘Yawe.’ Mz Inglis ‘hallelujah’ x ‘alleluia’ nznginidr natq kcpwz. Kzdung mzli rpi-kzku kx, ‘Awi Yawe’ mz nzrtekqtrngr natq lc, myapxbz mz kzdung nabz kxtr.
2 angida(amen)
Natq lc ‘angida’ vzm mz ‘amen’, mz natq lr Hibru kx nzycmne-ngrdr lr Israel. Mzli kang kqlu rpiku kx, ‘eu’ mrkc tqyrkrkipx nzkrka'ngr. A' mz nzrtekqtrngr mz Natqgu, nzryrngr kx ‘angida.’ Murde natq lc drtwr ngrde kx, ‘Eu, drtwrnge esz'ti mz nzkrka'ngr lc, x lxngitix kx Gct sa na-ayzlumle, murde esalzpe-ngrmle kx sa na-angidale natqde x lxngitix nike rlxtipekr vz-nqblq-angidrle me pnz drtwrde.’ Ngi natq ngr nzaolvzngr, nzrlxngitingr x nzrlxngr.
3 aovxio(conquer, overcome, defeat, win over)
Natq lc tqngi ‘aovxio’ drtwr ngrde kx vecku badr enqmi rgung x nzmetxmqng bagu. Mz nibrde enqmi lcng nzmnclzmqng bagu. Lr Rom nzotang badr lr Jiu x lr Rom nzaovxiong. Zbz gzpman ngr Rom atwzlr-ngrde ncblo ngr gzpman ngrdr x ncblo ngr vea nedrng mz nzwz-krdr Israel. X nzrtulrtr-ngrdr lr Jiu mz nzvz-nqblq-krdr Lou scdrng x nzxpebzng takes badr.
Jiszs aovxiole Setzn badr drka' nedeng, x zmatq ngr nzbzngr x zmatq ngr alwx, mz nzbzo-krmle mz kros x nztulz-mou-krmle mz nzbzngr. Drka' x zmatq lcng sa tzmncbeng, a' nzmnclzbzng mz Jiszs. Mz mzli kc navzm, Jiszs sa naodati-atwrnr-ngrde zmatq ngr nzbzngr x alwx. Mzli lcde, trpengr alwx x nzbzngr mz nrlc. X Setzn badr drka' nedeng sa namncng mz Hxl.
Krlzku nzaovxiongr nepunr drtwrgu kxtrka mz nzokatrkr Mqngrkxtr. Mzli kx aovxio-ngrgu mz zmatq ngrde, nepunr drtwrgu lcng tqtrka sa tzycng, a' nzmnclzbzng mz zmatq ngrgu x mz zmatq ngr Mqngrkxtr. Nepunr drtwrgu lcng trnzrtulrtr-ngrdru nigu nzalengr alwx. A' mz zmatq ngr Mqngrkxtr krlzku nzvz-nqblq-alzu-krgu me pnz drtwr Gct.
4 bqlr nc ninz(incense)
Lr Israel nzangclr bqlr nc ninz mz Tentkxtr x mz Mangr-nzangiongr. Trvzpx-angidrpqu ye mz nc ninz, a' nzalepxm mz bqlr nounc kzbleng. Mzli kc tzangc-ngrde, mnrte mrlzvxi. Frankinsens, ngi kz bqlr nounc. Ncblo kx nzkrlz-angidrlr drtwr ngr vri nzkabzlr frankinsens mz itoto Jiszs. Mc natq kxtopwz mz Matiu 2:11. Nzycmnetr-kz-ngrdr bqlr nc ninz mz Nzrlaszngr 30:1-9, 34-37, 37:25-29, Livae 2:1-2, 14-16, 6:14-16, 16:11-14, 24:1-9, Sam 141:2, Nzyrplapxngr 25:9, Asaea 1:13, Malakai 1:11, x Luk 1:8-10. Gct ngyati drtwrde leplz nedeng mzli kx nzangc-ngrbzlr bqlr nc ninz kx ngi blz mz gct kxpokia. Nzaelwapxngr 5:8 x 8:3-4 alvztr-ngrde kx nzvzdzkr zsikapu ngr bqlr nc ninz drtwr ngrde nzkrka'kr leplz neng Gct mz nzvzdz-krdr Heven.
5 da angidr ngr nzrpetingr x nzrkqngr(principle of sowing and reaping)
Mz Nzryrngrkxtr nzrpetingr ngi kzdq nzycmne-ebzpxngr mz nike aleku mz nzlu-krgu. Nzale-krgu da kxmrlz apule nzrpeti-krgu rtq da kxmrlz. X nzrtwz-krgu da kxmrlz kx kam Gct bagu apule nzrkq-krgu dakxnzng kxmrlz mz da lcng tqpetipeku. Nzmu napetiku koni, e nakqku koni, trngiu raes. Krlc opx angidr. Mz nqmq lcpwz, nzmu kx tqaleku da kxmrlz, e sa natwz-kzku da kxmrlz kx vzpxm mz Gct. A' nzmu kx tqaleku da kxtrka, e sa natwzku nzayrplapxngr kx vz-kzp bade. Doa kxkqlu mz drtwrdr nzrpilr kx nzkrlzlr nzesabrti-krdr Gct x rblx nzmckr Gct da kxtrkating kx nzalelr. A' Nzryrngrkxtr pile kx rblx nzesabrti-krgu Gct. Sa nakamle da kxmrlz o nzayrplapxngr navz-nqblqle nike aleku. [2 Samwel 22:21; Sam 18:20; Nzyrplapxngr 13:21; 22:4; Jeremaea 31:16; Hosia 10:12; Matiu 10:40-42; 16:27; Mak 9:41; Rom 2:5-10, 16; 1 Korint 3:8-15; 2 Korint 5:10; Galesia 6:7-8; Efiszs 6:8; Kolosia 3:23-25; Hibru 4:12; 11:6; Nzaelwapxngr 2:23; 20:12; 22:12]
Da angidr ngr nzrpetingr x nzrkqngr lc pi-kzle kx nzmu napetiku da kxpipznepwz, e nakqku da kxpipz kz. A' nzmu kx tqpetiku da kxkqlu, e nakq-kzku da kxkqlu kz. Mz nqmq lcpwz, nzmu na-aleku da kxmrlz kxkqlu, e sa natwzku da kxmrlz kxkqlu kz mrkc Heven. A' nzmu kx tqaleku da kxmrlz kxpipz, e da kxmrlz scgu napipz kz mrkc Heven. Nzmu namrlztiku leplz o nzplanatiku nidr, x nzmu naka-nrbalqku da o napxtxpx-ngrgu nzokatrngr leplz, Gct sa na-ayzlumle da bagu mz nzvz-nqblq-krde nqmq krgu. [Matiu 7:2; Mak 4:24; Luk 6:37-38; 2 Korint 9:6-8]
6 da kxnzprtrng mz nznginingr doa kxesz'(parts of a person)
6.1 ?Da li o da tq kxnzprtrng mz nznginingr doa kxesz'?(Are people body and soul or body soul and spirit?)
6.2 nrkrdrtq(body)
6.3 nznginikr doa nide esz'-krde(soul)
6.3.1 nabz(heart)
6.3.2 drtwr(mind)
6.3.3 me pnz drtwr(will)
6.3.4 nzwikr nelz(emotions)
6.4 mqngr(spirit)
6.1 ?Da li o da tq kxnzprtrng mz nznginingr doa kxesz'?(Are people body and soul or body soul and spirit?)
Kristin nzkrlz-krdr li blepxngr mz kx ngi da li o da tq kxnzprtrng mz nznginingr doa kxesz'. Kzdung leplz nzlxngitilr kx da li nzprtrng mz nznginingr doa kxesz': nrkrdrtqde x nabzde. A' leplz kxnzkqlung nzrpilr kx da lcng tq nzprtrng mz nznginingr doa kxesz': nrkrdrtqde, nabzde, x mqngrde. Krlc nzalvztrngr kc tqvz-nqblqku mz buk kc. A' nadcpx mz drtwrgu kx Nzryrngrkxtr trnzaopx-angidrlru mz nzalvztrngr lc. Murde mz natq kxesz' drtwr ngrde yctr zvz mz drtwr ngr natq kztedeng kcng tzyc-aepztrpzng bade.
Kzdung ngalr nzycmnetr-ngrdr mqngr doa kx blepx-ngrbz mz nabzde. A' kzdung leplz nzpnzkr drtwrdrle kx ‘mqngr’ lc drtwr ngrde apu-txpwzle ‘drtwr’ o ‘nabz.’ [Job 32:8, 18; Sam 31:5; 32:2; Esikel 11:19; Matiu 26:41; Mak 2:8; 14:38; Rom 8:16; 1 Korint 5:5; 6:17; 7:34; 14:2; 14-15; Hibru 4:12] Kxmule-esz' a' 1 Tesalonika 5:23 ycmnetr-ngrde krlcng tq amrlx: nrkrdrtq, nabz, x mqngr. X Hibru 4:12 pile kx mz nzxlr-krgu natq Gct luplxtrle nabzgu, vz-krlzbzle mqngrgu.
6.2 nrkrdrtq(body)
Opx nike tqngi nrkrdrtqgu. Nrkrdrtqgu nzyangrngang, zyagox krlzlr nzrkrlz-ngrbz nidr, x nzbzng. Mzli kc nrkrdrtqgu tzlu-ngrdr, nzbatrpzlr bagu nzale-krgu da mz nrlc ka x nzycmne-krbzku mz leplz. A' mz nzbzkr nrkrdrtqgu, rblxm bagu nzale-krgu da x nzycmne-krbzku mz leplz.
Dalr nrkrdrtqgu nzatalz-ngrdr nigu mz alwx. Nrkrdrtqgung suti drtwrdr da kx mrlzbz bade, a' kzdung da lcng trnzokatrlru nigu. Nzryrngrkxtr alvztr-ngrde nigu kx bzkq vz-nqblqku nzrtamitikr nrkrdrtqgu. [Matiu 5:29-30; Rom 6:6-7, 12-14, 19; 7:23] Nrkrdrtqgu sc Gct, trngiscguu, murde bz mz nzxpepx-krde nigu mz zmatq ngr alwx. Na-amrlue-zvzku Gct mz nrkrdrtqgu. [1 Korint 6:15; 19-20]
Mzli kc Jiszs nayzlu-ngrmle, sa natwzku nrkrdrtq kxmrna na-apule nrkrdrtqde. Nrkrdrtq lc tqmrna trpnzngr nzsakr drtqde, trpnzngr nzyagox-krde, x trpnzngr nzbz-krde. X sa nakrlzlr nzalengr da kxkqlu kx trkrlzkuu nzalengr mz nrkrdrtqgu mz nrlc ka. [1 Korint 15:35-54; Filipae 3:20-21] Mz nztwz-krgu nrkrdrtq kxmrna, doa amrlx naglxlr neke tqnginigu, da kc tqwaipwz Pita, Jemes x Jon nzglx-krdr Mosis x Elaeja, kxmule-esz' trnzmc-pnzlru nidr mzli kc. [Matiu 17:3-4; Mak 6:4-5; Luk 9:30-33]
6.3 nznginikr doa nide esz'-krde(soul)
Natq lr Inglis ‘soul’ ngi dalr doa kx trngiu nrkrdrtqde. Drtwr ngrde da kxtrnzmcung amrlx kx nzprtrpzng mz doa nzngini-krde nide esz'-krde. Krlcde seng: nabzde, drtwrde, me pnz drtwrde, nzryrlq-krde drtwr, nzwikr nelzde, nqmq krde, nzdcpxkr drtwrde da, x da kxnzmulr lcng. ‘Soul’ lc sc tqlu zvz mzli kc nrkrdrtqde nabz-ngrde. Mz nztekqtrngr ‘soul’ mz Natqgu rpiku ‘nabz’ o mz ngalr mrkc ‘nabz’ tqycpe, mz nztekqtrngr ‘soul,’ nzrpingr ‘nzwikr nelz,’ o kzdq kz natq mou. [Matiu 22:37]
6.3.1 nabz(heart)
Natq lr Inglis ‘heart’ drtwr ngrde li mz Nzryrngrkxtr. Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai, lr Israel nzrpilr kx nzaokr drtwr doa yc mz nabzde. Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate x mz Inglis ‘heart’ ngi mrkc tzycngr nzwikr nelz doa, nzabrtzlvz-krde da, nzvzkr drtwrde, x nzngyakr drtwrde. ‘Nabz’ prtr zvz mz nznginikr doa nide esz'-krde. Mz nztekqtrngr ‘heart’ mz Natqgu, rpi-zvzku ‘nabz.’
6.3.2 drtwr(mind)
Natq lr Inglis ‘mind’ nztekqtrngr mz ‘drtwr.’ X drtwr ngrde dalr doa mrkc tqaongr drtwrde, a' blepx mz tomna ngr narde. Tomna ngi dalr nrkrdrtqde, x krlzle nzbzngr. A' ‘drtwr’ prtr zvz mz nznginikr doa nide esz'-krde, kxmule-esz' nrkrdrtqde lc nabz.
Nzaokr drtwr kxnzrlxngiting tubq. [Rom 7:25; 1 Korint 2:16] Murde mzli kx aoti ngr drtwrgu da kx vz-rbr, nzaongr drtwr lcng trnzvzpxpqung mz drtwrgu. A' nzvzpxmqng mz drka' kcng tzrpilr nzaongr drtwr mz drtwrgu, o mz nzrvz-nqblq-krgu nqmq ngr alwx kcng mzli kc. Nzaokr drtwr kcng nzatalz-ngrdr nigu nzale-krgu da kx rpwa'-ngrm Gct bagu, trnzvzpxpqung mz Gct. Mz mzli r nzaongr drtwr lcng tqtrka, narlxtibzku mz Jiszs nzokatr-krde nigu murde nzao-krgu drtwrgu natubq. Mqngrkxtr krlz-kzle nzrpi-ngrbz nzaongr drtwr kxtubq mz drtwrgu. Nalalztq-angidrku mz nzkrlz-krgu nzaongr drtwr lang kx nzvzpxmqng bade. Rngisc-kzgu nzaongr drtwr esz'-krgu.
6.3.3 me pnz drtwr(will)
Mzli kc tr-rlxngitika-ngrgu, rblxm bagu nzale-krgu da kxtubq mz nzobqkr Gct. A' mzli kc tqarlapx-ngrde nigu, kamle bagu nzrkrlzngr murde namcpxku nzvz-nqblq-krgu me pnz drtwrde, a' trngiu me pnz drtwrgu. X nzmcpx-krgu me pnz drtwrde drtwr ngrde kx okatrle nigu mz nzale-krgu da kxtubq mz nzobq-krde. A' mz nzvz-nqblq-krgu me pnz drtwrgu, ale-zvzku da kx vz-rbr. Murde lrpzki kc pnz tqikztiku mz nzale-zvz-krgu alwx atalz-ngrde nigu mz nzwikr nelzgu, nqmq krgung, x nzaokr drtwrgu kxtrka kcng mzli kc. A' mrlz nzrlxti-krbzku mz Jiszs nzokatr-krde nzale-krgu da kxtubq mz nzobq-krde x mz nzvz-nqblq-krgu me pnz drtwr Mqngrkxtr kc tqmailz-zvzle nigu mz nzale-krgu da kxmrlz. [Rom 8:5-15]
6.3.4 nzwikr nelz(emotions)
Mz nzwikr nelzgu, kzdung mzli abrtzku, kzdung mzli drtwrgu vz, kzdung mzli nelzgu prtzm, kzdung mzli drtwrgu ngya. Rblx nzabrtz-zvz-krgu. A' Gct suti drtwrde kx narlxti-ngrbzku nzokatr-krde mz nzale-krgu da kxtubq, kxmule-esz' da kx xngibzku mz drtwrgu, x nabzgu, x nelzgu nzatalz-ngrdr nigu mz nzalengr da kx trtubqu. Gct trsutiu drtwrde leplz nedeng nzvz-nqblq-krdr nzrveckr da kx nzxngibzlr mz nabzdr. A' suti drtwrde nzvz-nqblq-krgu da kxtubq x mrlz mz nzobq-krde.
6.4 mqngr(spirit)
Mqngr doa ngi nrlarde kx glxle dalr lclxlr mqngr, kxmule-esz' enjrl, drka', o Gct esz'-krde. Mzli kc leplz mztr tzmc-ngrdr, mqngrdr nzbzng, murde Adzm rtrngzbz alwx. X mzli kx mqngrgu nzbz-ngrdr, nzkrlzlr nzycmne-ngrbz badr drka'ng, a' rblx nzycmne-krbzlr mz Gct x nzxlr-ngrbz bade. A' mzli kx mqngrgu nzlu-ngrdr, krlzku nzycmne-krbzku mz Gct x nzxlr-ngrbz bade. [1 Korint 14:2, 14-15] Murde mzli kc tqlxngitiku Jiszs, Gct sc tqarlapx-ngrde nigu, amrnale x alule mqngrgu, [Sam 51:10-11; Esikel 11:19; 18:31; 36:26; Rom 1:9; 8:10, 15-16; Efiszs 2:10; 1 Pita 3:18], x nzaxvctrpzku mz Jiszs mz mqngrgu. [1 Korint 6:19; 12:12-13] X mou, kam Gct Mqngrkxtr bagu mz nzmncpx-krmle mz mqngrgu, (kxmule-esz' mz nzycmne-krgu rpi-zvzku kx mncpxm mz nabzgu). [Jon 20:22; Rom 8:9, 11; 1 Korint 3:16; 6:19; 2 Korint 1:22; 5:5; Galesia 3:2; 4:6; 1 Jon 3:24; 4:13]
Ngalrdeng kc-kzng nzycmnetr-ngrdr mqngr doa nidr seleng: [Job 10:12; 15:13; 17:1; 20:3; Sam 34:18; 51:12, 17; 77:3, 6; 78:8; 104:29; 142:3; 143:4, 7; 146:4; Nzyrplapxngr 15:13; 18:14; 20:27; Kxalvztr 12:7; Asaea 26:9; 42:5; Nzyrningr 1:20; 2:11; Esikel 3:14; 13:3; 36:26; Daniel 2:1, 3; 5:20; 7:15; Hagai 1:14; Sekaraea 12:1. Malakai 2:15-16; Matiu 26:41; 27:50; Mak 2:8; 8:12; 14:38; Luk 1:46-47, 80; 8:55; 23:46; Jon 4:23-24; 11:33; 13:21; 19:30; Aposol 7:59; 17:16; 18:25; Rom 12:11; 1 Korint 2:11; 5:3; 5:5; 7:34; 15:45; 16:18; 2 Korint 2:13; 7:1, 13; Galesia 6:18; Efiszs 4:23; Filipae 4:23; Kolosia 2:5; 1 Tesalonika 2:17; 5:23; 2 Timoti 4:22; Filimon 25; Hibru 4:12; Jemes 2:26]
Kzdung ngalr mz Nzryrngrkxtr nzycmnetr-ngrdr nabz x mqngr, o nabz x drtwr, mz ngalrde kxesz'. X mz ngalrde lcng, rblx nzrpingr kx drtwr ngrdr esz' o li mz drtwr ncblo kc tqryr-ngrdeng. [Job 7:11; Sam 19:7-8; 42:5; 51:10; 16-17; Luk 1:46-47]
7 dzbede Epikiurian(Epicurean philosophers)
Dzbede Epikiurian nidr kzdung ncblo lr Grik mz mzli nyz Pol. [Aposol 17:18] Nzalvztr-ngrdr drtwr kx vz-rbr. Ncblo lcng nzvz-nqblqlr nzalvztrkr kzdq ncblo drtqde Epikiurizs, kc tqlu mz mzlir yiz 342-270 BC. Alvztr-ngrde kx nzabrtzngr ngi da kxmyapxbz mz nzlu-krgu mz nrlc ka, x mrlz nzalengr da kxkqlu mz nzrmctingr nzabrtzngr mz nzlungr. Mz nzmu-krde lcde, vqti drtq leplz da kznike batrpzle nzxngiti-krdr da kxmrlz mz drtwrdr x nrkrdrtqdr. A' nzpxtxpx-ngrdr da kx rbatrpz zvetq x zmwxlr. Nzlxngitilr kx gct ngrdrng trpqtitru drtwrdr leplz. A' nzalvztrkr Pol blepxbz mz dzbede Epikiurian. Murde alvztr-ngrde kx Gct aodu-angidrle leplz x da kxmyapxbz mz nzlu-krgu mz nrlc ka ngi nzrvz-nqblqngr me pnz drtwr Gct.
8 dzbede Stoik(Stoic philosophers)
Dzbede Stoik nidr kzdung ncblo lr Grik mz mzli nyz Pol. [Aposol 17:18] Nzalvztr-rbr-ngrdr mz nzvz-nqblq-krde nzalvztrkr kzdq ncblo drtqde Seno kc tqlu mz mzlir yiz 332-260 BC. Alvztr-ngrde da kcng pwx. 1) Leplz namncng mz nrwx badr dalr nrlc ka, badr temz, nepi, nounc, nenq x kzdung kz da kxnzmulr lcng. 2) Doa nalolvzo-lzbq. 3) Nzrkrlz-krde naetunepx zvz. 4) X namnc-xglele nide esz'-krde. Murde mz drtwrdr nzabrtzngr vzpxm mz nzrlr-ngrbz dalr nrlc nzvz-nqblq-krdr nqmq krdrng. Stoik nzglqpx-lzbqng. A' Pol alvztr-ngrde kx doa ne Gct na-avzo-lzbq mz nzvz-nqblq-krde me pnz drtwr Gct.
9 hosana(hosanna)
Hosana ngi kzdq natq mz natq Hibru x mz natq Erameik kx drtwr ngrde ‘okatr nigr’ o ‘arlapx nigr.’ A' mz mzli nyz Jiszs, drtwr ngr natq lc nztekqtrpe x ngipe nzrkabomingr nzrglqpxngr. A' Sam 118:25 rpile kx, ‘Yawe arlapx nigr mz nzokatr-krm nzaovxio-krgu.’ Mz ngalrde lc ‘arlapx nigr’ tekqtrle natq ‘hosana.’ Leplz nzpilr natq lc mz nzrglqpxngr Jiszs mz Nrpakxmrlz kcng tq: [Matiu 21:9, 15; Mak 11:9-10; Jon 12:13]
10 Israel(Israel)
10.1 ncblo kc drtqde Israel(the man named Israel)
10.2 nqvi lr Israel kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12)(the 12 tribes of Israel)
10.3 kandre kc Israel nzaxvctr-lxblr-krdr(united Israel)
10.4 kandre kc Israel nzaki-lzbq-krdr(divided Israel)
10.5 lr Jiu(the Jews)
10.6 lr Hibru(the Hebrews)
10.1 ncblo kc drtqde Israel(the man named Israel)
Isc x Jekop nzlipxmqng, x Isc nide kc tzmika kai. Trtedr Aesak. Jekop tekqtrpz Gct drtqde mz Israel, [Nou 32:28] kc drtwr ngrde ‘nzbilusz-lzbqng mz Gct.’ Mz Nzryrngrkxtr, kzdung mzli yrlqbzle drtq ncblo lc Jekop, x kzdu-kzng mzli yrlqbzle drtqde Israel.
10.2 nqvi lr Israel kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12)(the 12 tribes of Israel)
Israel mrlxde nzpnu-esz'-nrade-li. Mrlxde kcng esz'mz, Ruben, Simion, Livae, Judz, Isaka, x Sebiulzn, mztr nzmcbz mz olvz rde ayrnrngr kc tqngi Lea. X mrlxde kcng li, Josip x Benjamin, mztr nzmcbz mz olvz rde krali, drtqde Resel. Mrlxde kcng li, Dan x Naftzli, mztr nzmcbz mz kxnzawz ne Resel, drtqde Bilha. X mrlxde kcng li, Gad x Asz, mztr nzmcbz mz kxnzawz ne Lea, kc drtqde Silpa. Mrlx Israel lcng nzpnu-esz'-nrade-li nidr nou nqvi lr Israel kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12). Leplz kcng tzvzpxmqng mz ncblo lcng nzkqlebzng ‘Lr Israel.’
Mzli kc lr Israel tzmnc-ngrdr Ijipt x Jekop sc tqlube, amrlzleng mrlx lcng nzpnu-esz'-nrade-li (12). X mrlxde Josip, mrlxde li drtqdr Efrem x Manase. [Nou 48:1-6] Nqvi lcng tzvzpxmqng mz ncblo lcng nzling nzkqlebzng ‘nctq nqvi,’ murde mz nibrde nctq nqvi lcng nzling nztekqtrlr nqvi lr trtedr, x trpengr nqvi kx nzkqlebz ‘Josip.’ A' ngi-alzu nqvi lcng nzpnu-esz'-nrade-esz' (11) x nctq nqvi lcng nzling. Drtq nqvi lcng nzpnu-esz'-nrade-tq (13) nidr seleng: Ruben, Simion, Livae, Judz, Isaka, Sebiulzn, Efrem, Manase, Benjamin, Dan, Naftzli, Gad x Asz. A' lr Livae nzyrlqpxng mz nqvi lcng murde nzwztrpzng mz Gct. X mzli kc tzakipx-ngrdr drtc' ngr Kenan, lr Livae trnzrlr-ngrpwzu nzrnginyz-krdr drtc'. A' leplz mz nqvi lr Israel kc-kzng nakabzlr kranzpnu ngr da scdrng mz nqvi lr Livae.
10.3 Kandre kc Israel nzaxvctr-lxblr-krdr (United Israel)
Mzli kc lr Israel tzkqlupx-ngrdr krlzlzbzle milion kxesz' (1,000,000), nzrlaszlr Ijipt x Gct okatrle nidr mz nzaovxio-krdr krkcng tzmncng mz drtc' kc tzkqlebz ‘Kenan.’ Mz nibr nzaovxio-krdrleng, sc tqnginipede kandre ngr Israel. X nqvi lr Israel lcng amrlx nzmncng elr. Mzli lc kandre kc Israel xvctr-lxblr.
10.4 kandre kc Israel nzaki-lzbq-krdr(divided Israel)
A' mz nibr nzbzkr King Solomon, kandre ngr Israel nzakipxng mz kandre kxli. Nzakipxngr lc ngida mz yiz 920 BC. Kzdq kandre sa tzkqlebepz Israel x kzdq kz nzkqlebz Judz. Nqvi nzpnu-esz' (10) lcde seng nzprptrpzng mz Israel: Ruben, Simion, Isaka, Sebiulzn, Efrem, Manase, Dan, Naftzli, Gad x Asz. X nqvi lr Judz x Benjamin nzprtrpzng mz kandre kc Judz. Lr Livae nzlvaliong, kzdung nzmncng Israel x kzdung nzmncng Judz. King kxkqlu nztrkang mrkc Israel krali lc, x nzangiolr gct kzbleng. Mz nzmu-krde lcde mz yiz 723 BC, Gct batrpzle mz kandre ngr Asiria nzaovxiongr Israel x nzvzmingr nidr Asiria. Zbz lr Israel nzyrlz-etrng badr lr Asiria x nzangiolr badr gct nedrng x nzmrbrtr mz drtwrdr kx nidr doa lr Israel. Kzdung mzli nqvi lr Israel lcng nzkqlebz ‘nqvi lr Israel kcng nzpnu-esz' tzmrbrng.’ A' trmrbr-angidrung, murde krlzku mrkc tzvzkilr. Nzaovxiong x nzaxvctrpzng mz leplz kcng tzaovxiolr nidr. Trnzvztrpqung mrka mz Trmctu ngr Solomon o Papua Niugini, da kc tqwai nzpikr kzdung leplz leng.
10.5 lr Jiu(the Jews)
Mzli lcde, kandre ngr Judz vz zvz mz nibr Asiria nzaovxio-krde Israel. Kzdung king kxnzmrlzng nzaclvelr Judz, a' king rdr kxnzkqlung nztrkang. Mz nzmu-krde lc, batrpz Gct mz kandre ngr Bxbilon nzaovxiongr Judz mz 586 BC. X lr Judz nzkqlung nzvzming Bxbilon. A' kzdung nidr sa tzvz-nqblqbelr Lou sc Yawe elr. X mz nibr yiz nzpnu-rlimz (70) kzdung lr Judz lcng nzyzlu-mopqng mz kandre ngr Judz. Mzli lc nzmncbeng Bxbilon, lr Bxbilon sc tzkqle-ngrbzlr leplz ngr Judz lcng, lr Jiu. Mz nzyzlupe-mou-krdr kc mz kandre nyzdr, nzkqle-mopwzlr ‘Israel,’ x doa kcng nzkqlebzng ‘lr Jiu.’ Mz nibr mzli lcde, lr Jiu x lr Israel drtwr ngrde esz'.
Mz mzli r Nzryrngrkxtr kc Ate, lr Rom nzodatilr Jerusalem x Mangr-nzangiongr Yawe mz 70 AD murde mz nzxpqbrlrkr lr Jiu. X mz nibrde, lr Jiu nzodaliting mrkang kqlu mz nrlc tulvzo x trpnzngr nyzdr kandre mz yiz lcng siu-esz'-trtqki-rpwxmz (1,900). Leplz nzkqlung nzlxngitilr kx Nzryrngrkxtr plzpxle kx Gct sa nakqlele lr Jiu mz nzyzlu-mou-krmlr Israel x nznginyz-krdr kandre lc, x Jiszs sc tqyzlu-atem. Zbz mz yiz 1948 AD, kzdung lr Jiu nzabzo-moulr kandre ngr Israel mzli kc tqyrkrpxpe-ngrbz Vea Kxetu Krali (Second World War) kc tqtalvzpxle nrlc atwrnrngr. Kxmule-esz' nzkqlukr lr Jiu kcng tzmncng mrkzbleng mz nrlc nzmyaszpxlr krkcng tzmncng Israel, a' mz nzyckr kandre ngr Israel leplz kxnzkqlung delc tzlxngiti-ngrdr kx nzyzlu-krm Jiszs esotrpem.
10.6 lr Hibru(the Hebrews)
Lr Israel amrlx nzvzpxmqng mz Ebraam. Ebraam vzpxm mz nqvi lr Ebr, kc tzkqlebz ‘lr Hibru.’ [Luk 3:35] Lr Israel x lr Hibru nznginidr kz lr Hibru. A' kzdu-kzng leplz mz nqvi lr Ebr kcng trnzvzpxpqung mz Ebraam. A' leplz lcng mzli ka trnzkqlepwzlru nidr esz'-krdr lr Hibru. Kzdung mzli nzkqle-kzpzlr ‛lr Sem,’ mz nzvzpx-krmlr mz nqvi lr Sem, kzdq mrlx Noa. Lr Jiu nzngini-kzdr lr Sem. Mz Inglis nzkqlebz nidr ‘Semites.’ Leplz kcng tzmncng mz ‘Middle East,’ mz kandre kcng Israel, Arabia, Jodzn, Lebanon, Irak, Iran, x kzdu-kzng kandre kxyc-aepztrpzng badr, nidr lr Sem.
11 Jiszs aotr-angidrle Gct Trte(exact likeness)
[2 Korint 4:3-4; Kolosia 1:15, 19; 2:9; Hibru 1:3] Mz nzrpingr kx Jiszs aotr-angidrle Gct Trte, trycmnetr-ngrdeu kxmu nzobqkr Jiszs, murde Gct nide mqngr x trpnzngr nrkrdrtqde. A' Jiszs apu-txpwzle Gct Trte mz nztr-krde, nzryckr drtwrde, nztubq-krde, zmatq ngrde, nqmq krdeng, x kzdu-kzng da kxnzmulr lcng. Me pnz drtwr Gct nzrsakrlrng mz me pnz drtwr Jiszs. Da amrlx kx pile x aleleng, ngi nike suti drtwr Trte nzpi-krdeleng x nzale-krdeleng. Trte ncdr Jiszs nzrsakrlrng mz da amrlx, a' ngi txpwz da lcde seng li kx blepxpwz: 1) Jiszs ni-kzde kzdq ncblo mz nrkrdrtq. 2) X Jiszs alele nike suti drtwr Trte. Mz nzkrlz-krgu Jiszs x nqmq krdeng, krlz-kzku Gct Trte x nqmq krdeng.
Gct wz-ngrde Adam ncdr Iv mz nzapu-krdr nide. A' kzdung la da kxblepxbzng. 1) Trnznginidru gct. 2) Nzrngiscng nrkrdrtq x nzmnc-txpwzng mrkc esz', a' Gct tr-rngiscu nrkrdrtq x mnc mrkang kqlu. 3) Gct krlzle da amrlx x rngiscde zmatq amrlx, a' leplz trnzkrlzlru da amrlx nzrngiscnepwzng zmatq kxpipz. A' kzdung la da kx nzkxmu-txpwzlr esz': 1) Nzkrlzlr nzao-krdr drtwrdr, nzdctipxkr drtwrdr da, nzale-krdr nike pnz drtwrdr, x nzrmrlzting. 2) Gct yrlqle nidr mz nzaclve-krdr nrlc ka. 3) Mzli kc trnzrtrngztika-ngrbzlr alwx, trpnzngr scdr alwx, a' nztubqng x nztrng. Gct yrlq-kzle drtwr kx na-axvctr-ngrbzle nidr bade mz mqngrdrng, a' trngida-pnzu murde nzrtrngzbzng alwx. Kxmule-esz' a' mzli ka kxnzrlxngiting nzaxvctrpzng mz Jiszs mz mqngrdrng, x nzaxvctrpebzng mz Gct. Mzli kc navz-ngrgu Heven, sa na-apuku Gct, a' da kx bletipxpwz nzmu trmnckuu mrkang kqlu x trpnzngr nzkrlz-krgu da amrlx. A' sa nakrlzku da amrlx kcng tqsuti drtwr Gct nakrlzku x nangiscgu zmatq ngrde. X da amrlx nayclzmqng bagu x doa amrlx namnclzmqng bagu, mz nzmnclz-krbzku mz Gct Trte, Jiszs x Mqngrkxtr. Jiszs aotr-angidrle Gct Trte. X sa na-apuku Jiszs, a' ngi txpwz mz nzmnc-xgle-krgu nide. Jiszs batrple bagu nzmnc-krgu mz zmatq ngrde. X trpnzngr nzmnc-krgu a' ngi txpwz mz zmatq ngrde nzbatr-krmle nzmnc-krgu. [Kolosia 1:17; Hibru 1:3]
12 Judz(Judah)
12.1 mrlx Israel(son of Israel)
12.2 nqvi lr Israel(line of Israel)
12.2.1 nqvi lr king(line of kings)
12.2.2 nqvi lr Kxnzmcpx(line of Christ)
12.3 drtc' ngr Judz(land of Judah)
12.4 kandre Judz(country of Judah)
12.1 mrlx Israel(son of Israel)
Judz ngi kzdq mrlx Jekop (Israel) kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12), x mrlx Lea. [Nou 29:31-35; 35:22-26]
12.2 nqvi lr Israel(line of Israel)
Mrlxng Judz nznginidr kzdq nqvi lr Israel. [Nzrlaszngr 1:1-7; Nzkqlu-krdr 1:26]
12.2.1 nqvi lr king(line of kings)
Jekop (Israel) plzpx-pnzle natq Gct kx king kc tqaclvele lr Israel navzpxm mz nqvi lr Judz. [Nou 49:1;8-10]
12.2.2 nqvi lr kc Kxnzmcpx(line of Christ)
King Devet vzpxm mz nqvi lr Judz, x Gct esalz-ngrbzle bade kx kzdq ncblo esz' mz ncblo kcng tzvzpxmqng mz nqvi lrde sa nangini-zvzde king kx na-aclvele Israel. [2 Samwel 7:8-16; 1 King 9:4-5; 1 Be Ngrdr 17:11-14; Luk 1:30-33] Mz nibrde lr Israel sc tzlxngititipelr nzesalzngr lc tqycmnetr-ngrde Kxnzmcpx (Jiszs).
12.3 drtc' ngr Judz(land of Judah)
Mzli kc lr Israel tzaovxio-ngrdr drtc' kc tzkqlebzlr Kenzn, nzakipxbzng mz nqvi lr Israel kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12). X nqvi lr Judz nzkabzlr drtc' kxetu. X mz nibrde nzkqlebz drtc' nyzdr nqvi lr Judz, drtc' ngr Judz, o ngi txpwz ‘Judz.’ [Josua 15:20-63]
12.4 kandre kc Judz(country of Judah)
Nqvi lr Judz sc tzaovxiopelr drtc' ngr Judz abzo mz yiz 1400 BC. Zbz mz nibr nzbzkr King Solomon mz yiz 920 BC, kandre kc Israel nzakipxng mz kandre kxli, Israel mrkc nort x Judz mrkc ulu (south). [2 Be Ngrdr 10:1–11:13] Kandre kc Judz vzmitr drtc' ngr Judz, Benjamin x Simion. Zbz lr Bxbilon nzaovxiolr kandre kc Judz mz yiz 586 BC. [2 King 24:1–25:21; 2 Be Ngrdr 36:5-21] Mzli kc tzmncng Bxbilon, nzkqlebz nidr ‘lr Jiu,’ murde nzvzpxmqng mz Judz. [Estz 2:5-8]. Mz mzli nyz Jiszs, kandre kx ngi Judz mzli kc, tzrpibz ‘Judiz,’ a' ncngrbz ngrde blepxbz kxpipz mz Judz.
13 kranzpnu ngr da(tithe, tenth)
‘Kranzpnu ngr da’ drtwr ngrde kx nzmu kx tqrnginam topla ngr dakxnzng kx nzpnu-esz', nakaq topla naesz'. Nzmu kx tqkqq nra nounc trtqki-esz' (100), nakaq nra nzpnu-naesz'. Nzmu kx tqnginem animol nzpnu-esz' kx mzte nzmc x kx nzabuti, nakaq animol naesz'. Lou sc Mosis rpile kx leplz mz nqvi lr Israel kc-kzng nakabzlr kranzpnu ngr dakxnzng nadr x animol nedrng amrlx mz ncblo kcng tzvzpxmqng mz nqvi lr Livae, murde lr Livae nzwztrpzng mz Gct x trnzrlr-ngrpwzu nzrnginyz-krdr drtc'. Zbz nqvi lr Livae lcng nzkabzlr kranzpnu ngr da lcng amrlx mz nqvi lr Eron kc tqvzpxm mz nqvi lr Livae, murde nidr pris neng Yawe. Kranzpnu ngr da nzka-ngrdrle, nangi zvz krkcng tqmrlz-esz'ngrng mz dakxnzng x animol amrlx. Mc kz nzycmnetrngr Israel.
Nzrkangr kranzpnu ngr da myapxbz mz nzobqkr Gct. Murde nzale-pnzlr nqmq lc mz mzli nyz Ebraam x Jekop, x Lou sc Mosis kc ate. [Nou 14:20; 28:20-22] Mz Malakai 3:8-12 Gct ycmnetr-ngrde lr Israel mzli kc tzrka-ngrdru kranzpnu ngr dztudrng. Lrmakxtr nyz Kraes kxkqlu nzalvztr-ngrdr kx mrlz kxnzrlxngiting amrlx nzrkang kranzpnu ngr dakxnzng x trau mz makxtr mz nzokatr-krdr mama x pasto x mz nzalengr nzwzkr Gct. Mz Matiu 23:23 x Luk 11:42 rpi Jiszs kx leplz narkangr kranzpnu ngr da.
Ngalrde kc-kzng nzycmnetr-kz-ngrdr nzrkangr kranzpnu ngr da: [Livae 27:30-33; Nzkqlu-krdr 18:21-32; Lou Kcpwz 12:4-17; 14:22-28; 26:1-15; 2 Be Ngrdr 31:2-8; Nemaea 10:37-39; 12:44-46; 13:4-13; Emos 4:4; Malakai 3:8-12; Luk 18:12; Hibru 7:1-10.]
14 Kxetu(Lord)
14.1 Yawe(Yahweh)
14.2 nume(sir)
14.3 Jiszs nide Kxetu x Lod(Jesus is Lord)
14.1 Yawe(Yahweh)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai kc tzyr mz natq Hibru, drtq Gct ngi ‛Yawe.’ A' mz nibrde lr Jiu trnzsutiu drtwrdr nzrpingr drtq Gct, mz nzamrlue-krdr nide. Zbz nzkqlebzlr nide ‘adonai’ kc drtwr ngrde ‘kxetu.’ Zbz lr Jiu nztekqtr-kzlr natq Hibru mz Nzryrngrkxtr Kc Kai mz natq lr Grik. X mz nzale-krdrle, nztekqtrlr ‘Yawe’ mz natq lr Grik kc tqngi ‘kurios,’ drtwr ngrde ‘kxetu.’ Vz vz mzli kc leplz tztekqtr-ngrdr Nzryrngrkxtr mz Inglis, nzvz-nqblqlr nqmq lc x tekqtrlr ‘Yawe’ mz Inglis ‘the LORD.’ X tekqtrle ‘adonai’ mz ‘the Lord.’ Mz nzmu-krde lcde, leplz kxnzkqlung trnzkrlz-angidrlru kx drtq Gct ngi ‘Yawe.’
14.2 nume(sir)
Mz mzli nyz Jiszs, natq kx ngi ‘kurios’ mz natq lr Grik drtwr ngrde tq. 1) Leplz nzkqlebzlr ncblo amrlx ‘kurios,’ mz nzamrlue-krdr nidr. Natq lc drtwr ngrde ‘nume,’ o ‘sir’ mz natq lr Inglis. 2) Mzli kx ncblo neng Jiszs nzkqle-ngrbzlr nide ‘kxetu’ tzrpibzlr kx nzmnclzbzng bade. 3) Kzdung mzli mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, nzrping ‘Lord’ mz natq lr Inglis x drtwr ngrde kx nzrkrlzngr kx nide ‘Gct.’ Mz nzrtekqtrngr mz Natqgu, tqabzkr nzaopxngr mzli kx doa kx na-amrluele Jiszs, mzli kx mnclzbz bade, x mzli kx krlzle kx Jiszs nide Mrlx Gct.
14.3 Jiszs nide Kxetu x Lod(Jesus is Lord)
Mz nibr Jiszs nztulz-krmle mz nzbzngr, mzli kc leplz tzlxngiti-ngrdr nide x nzrpibzlr kx, ‘Jiszs nide kxetu,’ drtwr ngrde kx ‘Jiszs nide Gct.’ Mz nzrtekqtrngr mz Natqgu, yrkr ‘Kxetu’, o ‘Kxetu Lod,’ o ‘Lod.’
15 Kxrpalz(creator)
Gct nide kxrpalz kc tqwz-ngrde da amrlx ‘mz natqde.’ Wz-ngrde nrlc, x nounc, x da kx nzpeting, x animol, x utc, x nc, x bingar amrlx, x da kc-kzng mz nrlc ka. Wz-ngrde nepi, temz x vri. [Nou dckrlzdeng 1–2; Asaea 42:5; 45:18] Wz-ngrde leplz kcng ayrnrngr Adzm x Iv. [Nou 1:27; 2:19-22; 5:1-2; Asaea 43:7; 44:12] Gct lc tqwz-ngrde da amrlx, pile drtqde Yawe. Nzryrngrkxtr Kc Ate pimle bagu kx ngi doa krali ngr Tqtrbz kc tqwz-ngrde da amrlx x lolvz lxblr zmatq ngrde. Murde Mrlx Gct, kc tqvzm mz nrlc nzngini-krde Mevalu Kxnzmcpx, nide Natq Gct kcpwz tqwz-ngrde nrlc. [Jon 1:1-3; Kolosia 1:16-17; Hibru 1:3]
16 Kxdrka'ngr kxmyapxbz(abomination that causes desolation)
Mz Daniel 9:27, 11:31 x 12:11, Daniel plzpx-kaile kzdq kxdrka'ngr kxmyapxbz kx sa na-atrkatile Mangr-nzangiongr Yawe mrkc Jerusalem, mz nzbatr-krbzle nzangiongr kx trngiu Yawe elr. X natq Daniel lc atutrpele mz yiz 168 BC mzli kc Antiakzs Epifanes tqbatrpzle nzatrkatingr Mangr-nzangiongr mz nzwztipx-krmle elr kzdq olta ngr nzamatqngr gct Jupita Olimpzs x rlrpx-ngrbzle kzdq poi kx nangi blz ngr nzangio-krde nide. Lr Rom nzangiolr Jupita Olimpzs mz nzngini-krde kxetu r gct rdr. A' poi ngi animol kx tr-rlr-ngrpwzu Gct mz lr Israel.
Mz Matiu 24:15; x Mak 13:14 rpi Jiszs kx nzatrkatingr Mangr-nzangiongr kxmule lc sa nangida x sc tqyzlu-atem. Kzdung leplz nzrpilr kx natq Jiszs lc tqngidape mz yiz 70 AD. Murde mzli lc ami ngr Rom tzaovxio-ngrdr Jerusalem. X nzatulzlr rkx ngr ami nedrng mz kzdq naobz ngr Mangr-nzangiongr. X ncblo ngr vea ngrdrng nzangiolr rkx lcng mz nzapu-krdr gct rdrng. Kxmule-esz' a' kzdu-kzng leplz nzrpilr kx lr Jiu nawztipe-moulr Mangr-nzangiongr Yawe mrkc Jerusalem, x Jiszs sc tqyzlu-atem. Zbz kx nzrwzpe-ngrdr Mangr-nzangiongr, Mrlx Kxdrka'ngr krali kc, sa na-atulzle elr mqngr Mrlx Kxdrka'ngr kc kai tzlz. Nide Enqmi Kxetu ngr Kraes. X krkc krali sa nartulrtr-ngrbzle mz leplz nzangio-krdr mqngr drka' lc tzlz. X leplz kx nzpxtxpx-ngrdr nzangio-krdrle, sa nanibqng. [Nzaelwapxngr 13:11-15]
17 kxnzmncng mzlilxlr(spirit beings)
17.1 kxnzmncng mzlilxlr(spirit beings)
17.2 enjrl(angels)
17.2.1 kxnzetung rdr enjrl(angelic hierarchy)
17.2.2 narenjrl(archangels)
17.2.3 enjrl-seraf(seraphim)
17.2.4 enjrl-serub(cherubim)
17.2.5 enjrl kxnzaclve-ngrdr leplz neng Gct(guardian angels)
17.3 drka'(demons)
17.3.1 kxnzetung rdr drka'(demonic hierarchy)
17.3.2 Setzn(Satan)
17.4 mqngr leplz kxnzbzpeng(spirits of dead people)
17.1 kxnzmncng mzlilxlr(spirit beings)
Kxnzmncng mzlilxlr trnzrngiscung nrkrdrtq da kc tqwaiku. A' kzdung mzli nzadcpx-lzbqng mz nrkrdrtq mzli kxpipz. Mqngr kxnzmncng mzlilxlr nzmnc-zvzng, murde rblx nzbz-krdr. Kxmule-esz' nzesotrpqng, a' namule trmckuu nidr. Gct ni-kzde kxmnc mzlilxlr, a' blepxbz badr. Murde mnc mrkang kqlu mzli kxesz', x wz-ngrde kxnzmncng mzlilxlr amrlx. X kxmule-esz' nzmncng me esz' mz kzdq mzli, a' nzkrlz-kzlr nzvz-aningr mz kzdu-kzng nrlc, murde trpnzngr nrkrdrtqdr. Nzxplr-krdr myaszlzle leplz, a' Gct myaszlzle nidr kcng tqwz-ngrde. Kzdung kxnzmncng mzlilxlr enjrlng x kzdu-kzng drka'ng.
17.2 enjrl(angels)
Gct wz-ngrde enjrlng mz nzwztr-krbzlr bade. Nzwz-krdr kqlu x blepx-ngrng. Kxmule-esz' nzrkrlz-krgu nidr topwz, a' krlzku kx nzxplrng x nzkrlzlr nzadcpx-lzbqngr mz nzapu-krdr leplz. X mz nzadcpx-lzbq-krdr nzmwxlr-ngrdr leplz murde nzpnapr-krdr apule nepi. X kzdu-kzng mzli, mz nzadcpx-lzbq-krdr nzapulr doa txne, x rblx nzglx-krgu kx nidr enjrlng.
17.2.1 kxnzetung rdr enjrl(angelic hierarchy)
Kzdung enjrl nzaclveng mz nzngini-krdr kxnzetung, da kc tzwai kzdung doa nzaclve-krdr nigu leplz. Trkrlz-zpwxkuu namrlzur enjrlng kxnzetung amrlx. A' krlzku kx Maekol kc tqngi narenjrl aclvele kandre kc Israel. Mz nzmu-krde lcde, opxm kx Gct yrlqle kzdung enjrl mz nzaclve-krdr kandre. Natq Gct rpile kx Jiszs aclvele zmatqng x kxnzetung kxnzmncng mzlilxlr amrlx. [Kolosia 2:10, 15] Kzdu-moung enjrl kxnzetung nidr seleng: narenjrl, enjrl-seraf x enjrl-serub.
17.2.2 narenjrl(archangels)
Enjrl Maekol nzrpibz narenjrl mz Nzryrngrkxtr. Trpnz-moungr enjrl kx nzrpibz narenjrl, a' kzdung leplz mz drtwrdr nzrpilr kx Gebrel ni-kzde narenjrl. X mou nzrpi-kzlr kx Setzn tqngi narenjrl mzli kc pnz. A' trkrlz-zpwxkuu. 1 Tesalonika 4:16 ycmnetr-ngrde kzdq narenjrl, a' trpileu drtqde. Jud 9 pile Maekol nzngini-krde narenjrl. Mz Daniel 18:13, Maekol nzkqlebz ‘kzdq mrlx king kxmyapxbz’ mz dzbe enjrl amrlx. Mz Daniel 10:21 Maekol nzkqlebz ‘mrlx king rmu’ x ‘mrlx king kxmyalz kx aclvele leplz ngrmu.’ Mz nzmu-krde lcde, drtwr leplz esz'ti kx nide enjrl kc tqaclvele Israel. Maekol nzycmnetr-kz-ngrdr mz Nzaelwapxngr 12:7.
17.2.3 enjrl-seraf(seraphim)
Nzycmnetr-ngrdr enjrl-seraf mz Asaea 6:2 x 6. Nidr enjrl kx nabxdr esz'mz x nzmnc-aepztrpzng mz Gct mz nzangio-zvz-krdr nide.
17.2.4 enjrl-serub(cherubim)
Nzycmnetr-ngrdr enjrl-serub mzli kqlu. Nzaclvelr Nrlanc ngr Iden mz nibr Gct nzmaszlrpx-krde Adzm x Iv. [Nou 3:44] Mqngr enjrl-serub nzling nzwzngr nzmncom mz lopq Bokis kc tqyclz-ngrm Nzesz'tikr Drtwr Gct Badr lr Israel. [Nzrlaszngr 25:18-22; 37:7-9; Nzkqlu-krdr 7:89; 1 Samwel 4:4; 2 Samwel 6:2; 2 King 19:15; 1 Be Ngrgr 13:6; 28:18; Sam 80:1; 99:1; Asaea 37:16; Hibru 9:5] Tokale ngrdr nzkxsilvztr mz lotqbr ngrng Tentkxtr. [Nzrlaszngr 26:1, 31; 37:8, 35] Mz Mangr-nzangiongr Yawe kc tqwzngr Solomon, nzwzngr enjrl-serub kxnzlz murde natung Mrkc Tqtr-esz'ngr. [1 King 6:23-35; 8:6-7; 2 Be Ngrgr 3:10-13; 5:7-8] X nzlzti-kzng mz kzdung nrlc mz Mangr-nzangiongr. Nzycmnetr-kz-ngrdr mz 2 Samwel 22:11, Sam 18:10, Esikel 9:3, 10:1-22, 11:22, 28:14, 16, 41:17-25. Mz da kc tqycmnetrngr Esikel 10:1-22 mz enjrl-serub opxm kx krkcng tzlung kcng pwx mz Nzaelwapxngr 4:6-11; nzngini-kzdr enjrl-serub. Trkrlz-zpwxkuu kxnamung enjrl-serub, a' krlzku kx nzpwxng kcng tzmnc-ngalelr tron nyz Gct Heven, x kzdung nzaclvelr mrkc tzvzkitrpz mz Nrlanc ngr Iden.
17.2.5 enjrl kxnzaclve-ngrdr leplz neng Gct(guardian angels)
Hibru 1:14 rpile: ‘Murde enjrl lcng nidr kxnzmncng mzlilxlr kxnzmrlzng kcng tzwztrpzng mz Gct. Atwzlr-ngrmqng Gct mz nzokatr-krdr leplz kx na-arlapxleng.’ Mz nzmu-krde lcde, mz drtwr leplz kxnzkqlung doa kxrlxngiti kxesz' rngine enjrl kxesz' kx nzmnc-zvzng badr mz nzaclve-krde nide x mz nzaokatr-krde nide. A' bzkq krka'bzku badr, murde nangi txpwz Gct kx nakrka'bzku bade. Mc kz Sam 34:7 x 91:11.
17.3 drka'(demons)
Nzryrngrkxtr pimle bagu kx kzdung enjrl nzrnzlvzolr Gct. X vea kxetu kaputrp Heven x enjrl kcng tzdrka'ngr nzmaszlro-ngrm Heven. [Nzaelwapxngr 12:7-12] Kzdung nzadwatrng mz presin mrkc Hxl x kzdu-kzng nzrlr-ngrbz badr nzvzne-krdr mz nrlc. Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate mz Inglis, enjrl lcng nzrpibzng ‘mqngr kxdrka'-ngrng’ o ‘mqngr kxtrnzlqngiung.’ A' mz Natq Gct mz Natqgu rpi-zvzku kx ‘drka'.’ Drka' lcng nzrlr-ngrbz badr nzatrkati-krdr leplz. A' Gct pi-kzle da kx tr-rlr-ngrpwzleu badr nzalengr. Setzn kz narlx-kai-ngrbzle mz Gct x sc tqatrkati-atele leplz kx aclve Gct. [Job 1:6-12; 2:1-7; Luk 22:31; 2 Pita 2:4; Jud 1:9; Daniel 8:9-12; Nzaelwapxngr 12:3-4]
Kzdung leplz nzrpilr kx mz nzrtrngz-krbzku alwx, aelwapx-ngrgu kx trxplrkuu mz kzdung nzatalzngr. X tr-rblxpwzu mz drka' nzatalz-mou-krdr nigu x nzbatr-krbzlr bagu nztao-mou-krgu mz alwx kcpwz. Gct rpwa'-ngrbzle mz nigu leplz nedeng mz nzrlxti-krbzku mz drka'ng nzokatr-krdr nigu, murde rlr-lzbqbzku mz zmatq ngrdr. [Livae 19:31; 20:6, 27; Lou Kcpwz 18:10-12; 2 King 21:6; 1 Be Ngrdr 10:13; Asaea 8:19]
Ngi da kxtrka kx vz-rbr mz nzngr-ngrbz nabz mz drka' murde nidr enqmi r Gct. Jiszs trpnzngr nzarlapx-krde nim nzmu angioq drka' x rlxtibzme nzokatr-krdr nim. Namcpxq kx navz-nqblqq drka' x nqmq krdrng o Gct. Murde Gct trpnzngr nzrlr-krbzle bam nzngini-krm doa nede nzmu nanginim kzte enqmi rdeng. Doa neng Gct nzartxbzlr drka' x nqmq krdr amrlx: nzngr-ngrbz nabz badr, nzela-ngrbz badr, nzatungr mqngr drka', luekxpiz scdr, nzrlxti-ngrbz nzokatr-krdr, x da kxnzmulr lcng. [1 Korint 10:20-22]
Mz Nzryrngrkxtr, kzdung mzli nzrpibz nzwzkr drka' mz nzbatr-krbzle kzdq namrlzu r zyagox o da kxtrka. Trkrlzkuu kx nzmu namrlzur drka' lc bletipxngr o nzmu kzdq drka' krlzle nzbatr-ngrbz nzmncngr amrlx kx trmrlzu. Trtakitrdeu murde nigu doa neng Gct rngiscgu zmatq ngr nzrmaszlrpxngr drka' amrlx mz drtq Jiszs. Nzwzkr drka' lcng nidr seleng:
drka' kx batrpzle nradrtq nzngq-krde x doa trnzycmne-krdru [Mak 9:17-25],
drka' kx ayangrnga x abxplcti nrkrdrtq [Luk 13:11],
drka' kx batrpzle doa nzrkrlz-kaingr nike navztrp kalr [Aposol 16:16],
drka' kx batrpzle zmwxlr [Rom 8:15; 2 Timoti 1:7],
drka' kx akamrbr-ngrbzle nzrkrlzkr doa murde narblxbz bade nzrmcngr x nzxlrngr nzalvztrngr angidr [Rom 11:8],
drka' kc tqngi enqmi r Kxnzmcpx [1 Jon 4:3],
drka' kx vz-nqblqle da kx vz-rbr [1 Jon 4:6],
drka' kx batrpzle nzdobungr [Nzkqlu-krdr 5:14, 30],
drka' kx batrplzle nzmwi-katongr [Asaea 29:10],
drka' kx batrpzle nzawma-lzbqngr [Hosia 4:12; 5:4], x
drka' kx batrpzle nzglqkr nimz [Matiu 17:15-18; Mak 9:38-42].
X kzdung leplz nzpnzkr drtwrdrle mwx ngi drka' kx batrpzle nzyagoxngr mz Luk 4:38-39 murde Jiszs maszlrpx-ngrde nide.
17.3.1 kxnzetung rdr drka'(demonic hierarchy)
Kzdung drka' nzaclveng mz nzngini-krdr kxnzetung, da kc tqwai kzdung enjrl nzaclvelr enjrl kztedrng. Nar drka' ngi Setzn, a' trpnz-moungr drka' kx nzpi drtqdr mz Nzryrngrkxtr. Efiszs 3:10, 6:12 x Kolosia 1:16, nzycmnetr-ngrdr drka' kxnzetung, kxnzaclveng, x kxnzmatqng. Mz Daniel 10:13, kzdung doa nzpnzkr drtwrdrle kx mrlx king kc tqaclvele kandre kc Prsiz ngi kzdq drka'. Mz nzmu-krde lc kzdung doa nzrpilr kx kzdu lang drka' kx rngisc zmatq mz mztea, trmctu, x nrlarnrlc amrlx. Mc kz Efiszs 1:21 x natq kxtopwz elr. Krlzku kx kzdung drka' nzrngiscng zmatq kxkqlu myaszlzle kzdu-kzng drka' x rblx nzrmaszlrpxngr drka' kxnzmulr lcng mz leplz, murde drka' kxmule la nzmaszlrpx-ngrpwz mz nzkrka'ngr vzmi nzaxtxngr dakxnzng. [Mak 9:29]
17.3.2 Setzn(Satan)
Setzn ngi drtq nar drka' kc tqngi kxetu r drka'ng amrlx. X drtqde kqlu mz Nzryrngrkxtr. Drtq lc ‘Setzn’ vzpxm mz natq lr Hibru x drtwr ngrde ‘enqmi.’ Mz natq Inglis ‘devil’ (devol) vzpxm mz natq lr Grik x drtwr ngrde ‘kx rpibqti leplz’ murde Setzn pibqti-zvzle leplz neng Gct mz mzte. [Nzaelwapxngr 12:10] Mz nzmu-krde lc, mzli kx ycmne-atrkati-ngrgu kzdq doa ne Gct, wztrpzku mz Setzn. Dekc Gct tqrpwa'-ngrmle bagu nzycmne-atrkati-ngrgu kztegung.
Mz Nzaelwapxngr 12:3-4, 7-12 Setzn nzrpibz ‘Mepwz’ x krlc ycmnetr-ngrde nzxpqbrlr-krdr Gct badr kzdu-kzng enjrl. Leplz nzrpilr kx da lc kaputr-pnzm mzli kc Gct tqwz-ngrde nrlc. X nzrpi-kzlr kx Asaea 14:12-15 x Esikel 28:11-17 nzycmnetr-ngrdr nar enjrl nzglqpx-lzbq-krde x nzrnzlvzo-krde Gct. Nzkqlebz nide ‘paglxnrlc’ x ‘mrlx rngalx’ mz Asaea 14:12. Mz Asaea 14:12 x 14 nztekqtrngr drtqde mz Inglis, mz ‘Lucifer,’ (Lusifz) kc drtwr ngrde ‘kc tqyzlupx’. Nzrpi-kzlr kx Nzaelwapxngr 12:3-4 drtwr ngrde kx enjrl kratq ngr enjrl amrlx kcng Heven (1/3) nzxpqbrlrng badr Setzn x sc tznginipedr drka'.
Kzdu-kzng drtq Setzn x nzwz-krdeng nidr seleng:
Mepokia x nou nzpokiangr amrlx [Jon 8:44],
Beelsebol, kc drtwr ngrde kxetu r ma ngr wq [Matiu 10:25; 12:24-27; Mak 3:22; Luk 11:15-19],
kxetu r drka' [Matiu 9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15],
kxetu r nrlc ka [Jon 12:31; 14:30; 16:11],
kxetu r drka' kcng tzmncng mzlilxlr [Efiszs 2:2],
enqmi r leplz kxmwati drtwrde nidr [Matiu 13:39; Luk 10:19; 1 Timoti 5:14; 1 Pita 5:8],
krkc Tqdrka'ngr [Matiu 5:37; 6:13; 13:19, 38; Jon 17:15; Efiszs 6:16; 2 Tesalonika 3:3; 1 Jon 2:13-14; 3:12; 5:18-19] x
laion kc tqamwxlr-ngrde leplz mz nzetukr natqde, [1 Pita 5:8].
Kxmule-esz' Setzn matq-esz'ngr, a' aovxitxo Jiszs kc tqkamle bagu zmatq mz nzaovxio-kz-krgu murde ma tqatrkatile nigu. Setzn krlz-txpwzle nzmncngr me esz' mz mzli kxesz', x atwzlr-ngrbzle drka' nedeng mz nzale-krdr nzwz-krde. Nrlc kqlu mz Nzryrngrkxtr, kx nzycmnetr-ngrdr Setzn badr drka' nedeng. [Matiu 7:22; 10:5-7; 12:28; 17:18; 28:18; Mak 1:34, 39; 3:14-15; 6:7-13; 9:38; 16:9, 17; Luk 9:1, 49; 10:1-20; 11:20; Jon 16:33; 17:15; Rom 16:20; 1 Korint 15:27; Efiszs 6:16; 2 Tesalonika 3:3; 1 Jon 2:13-14; 4:4; 5:4-5, 18]
17.4 mqngr leplz kxnzbzpeng(spirits of dead people)
Mqngrdr leplz kxnzbzpeng nzvz-rlrung Heven o Hxl. Trnzmncung mz nrlc ka x trpnzngr nzokatr-krdr o nzatrkati-krdr leplz o nzycmne-krbzlr badr. Kzdung mzli mz nibr nzbzkr doa, nzkrlz leplz nzrmcngr da kx nzobq-krde apule doa kc tqbz. A' krla nginepwz kzdq drka' kc tqabzle nzesabrtingr nidr. Gct tqrlr-ngrpwzleu mqngr doa kx nzbzpeng nzyzlu-mou-krmlr x nzycmne-krbzlr badr leplz mz nrlc ka. A' nzwrde li kc tqrlr-ngrbz Gct mz mqngr doa kxnzbzpeng nzycmne-krbzlr badr leplz kxnzlubeng. Nzwrde kc kai kaputrp mzli kx King Sol ycmnetr-ngrbzle mz mqngr kxbz. [1 Samwel 28:8-19] A' profet Samwel ycmne-plztitrle Sol mz nzale-krde da lc tqtrka. Nzwrde krali kaputrp mzli kc Mosis x Elaeja tzadcpx-lzbq-ngrbzlr mz Jiszs mz newz. [Matiu 17:3; Mak 9:4; Luk 9:30] A' Jiszs pi-kzple bagu da kx kaputrpz mz leplz mzli kx nzbz-ngrdr mz be ngr Lasarus x ncblo kxrngisc mz Luk 16:19-31. Mc kz Hibru 9:27.
18 Kxnzmcpx(Christ)
‘Kxnzmcpx’ tekqtr natq lr Grik kc tqngi ‘Kraes’ x natq lr Hibru kc tqngi ‘Mesaea.’ Kraes x Mesaea drtwr ngrdr kxmu-txpwzle esz', mz nzngini-krde, ‘kxnzaelu tolo.’ X mz nzvz-nqblq-krde nqmq kr lr Israel, nzrpulio-ngrbz tolo mz kzdq doa, mz nzmcpx-krdrle mz nzngini-krde profet, o pris, o king. Kxnzmcpx nide kxarlapx kc tqesalz-ngrbz Gct kx na-atwzlr-ngrbzle mz leplz nedeng. [Nou 3:15; 49:10; 2 Samwel 7:11-16; Sam 22; Sam 40; Sam 110; Asaea 9:14; 11:1-7; 40:3-11; 42:1-4; dckrlzdeng 49 x 53; Jeremaea 23:5-6; Daniel 9:25-27; Sekaraea 12:10-14; Hagai 2:6-9; Malakai 3:1] Mz Nzryrngrkxtr nzkqle-kzpz nide:
‘nei Ebraam,’ [Nou 22:18]
‘laion,’ [Nou 49:9]
‘laion kc tqvzpxm mz nqvi lr Judz’ [Nzaelwapxngr 5:5],
‘profet,’ [Lou Kcpwz 18:18]
‘kxnzaelu tolo,’ [Sam 2:2]
‘king rnge,’ [Sam 2:6]
‘mrlxnge,’ [Sam 2:7, 12]
‘ncblo kxtr nem,’ [Sam 16:10]
‘kxetu rnge,’ [Sam 110:1]
‘pris,’ [Sam 100:4]
‘Imanuel,’ kc drtwr ngrde Gct mncm bagu, [Asaea 7:14]
‘kxokatr kxmyapxbz, Gct kc tqrninr, Trte kc tqmnc zvz, kxetu r nrwx,’ [Asaea 9:6]
‘king kc tqvzpxm mz nqvi lr Devet,’ [Asaea 9:7; Jeremaea 23:5-6]
‘Zluli r Yawe,’ [Asaea 40:5]
‘kxnzawz nenge,’ [Asaea 42:1]
‘natq Gct rgu,’ [Asaea 40:8]
‘mrlx leplz’ [Daniel 7:13-14; 10:16-18].
19 kxnzrmailzng r lr Jiu(Jewish leaders)
19.1 kxnzrmailzng kx nzmyapxbzng mz Nzryrngrkxtr Kc Kai(important Old Testament leaders)
19.1.1 Ebraam(Abraham)
19.1.2 Mosis(Moses)
19.1.3 Samwel(Samuel)
19.1.4 King Devet(King David)
19.1.5 King Solomon
19.1.6 Elaeja(Elijah)
19.1.7 Melkesidek(Melchizedek)
19.1.8 kxnzryrlqng drtwr(judges)
19.2 lr Jiu kxnzrmailzng mz mzli nyz Jiszs(religious leaders in Jesus’ time)
19.2.1 kansrl kx aclvele nqmq kr lr Jiu(Sanhedrin)
19.2.2 Nardr Pris x Kaefzs(High Priest & Caiaphas)
19.2.3 kxnzetu rdr pris(chief priests)
19.2.4 pris kcng nzvzpxmqng mz nqvi lr Livae(Levitical priests)
19.2.5 dzbe Sadiusi(Sadducees)
19.2.6 lrtzlvzng(elders)
19.2.7 kxnzalvztrng mz Lou sc Mosis(Scribes, teachers of the Law)
19.2.8 dzbe Farzsi(Pharisees)
19.3 king kcng mz Nzryrngrkxtr(kings in the Scriptures)
19.3.1 king kcng drtqdr Herot(kings named Herod)
19.4 pulis ngr Mangr-nzangiongr Yawe(temple guards)
19.1 kxnzrmailzng kx nzmyapxbzng mz Nzryrngrkxtr Kc Kai(important Old Testament leaders)
19.1.1 Ebraam(Abraham)
Be ngr nzlukr Ebraam sa tqycpxm mz Buk Ngr Nou 11:26–25:11. Mncpe kai, zbz esotrpz mz yiz kx siu-li (2000) yrkrpx x Jiszs kc mzte tzmc-ate. Yawe mcpxle nide mz nzngini-krde trte leplz nedeng amrlx, murde brti drtwrde Gct nzrka-krbzle bade da kc tqesalz-ngrbzle bade. Delc tqnginide melrmqdr lr Israel kcng amrlx. Nzrlxngitikr Ebraam aelwapx-ngrmle bagu drtwr ngr nzrlxngitingr angidr.
Drtq Ebraam ngi kai Ebrzm. Gct ycmnebz mz Ebrzm mzli kc yiz ngrde tqngingr 75 le [Nou 12:4] x pibzle bade narlaszle kandre nyzde x navz mz kzdq kz nrlc kx nakabzle bade. Gct esalz-ngrde kx Ebraam na-amrlzle leplz amrlx mz nrlc. [Nou 12:2-3]. A' mz nzmnc-krde mz nrlc, mncpxm mz kzdq tent x trnginyzdeu drtc' lc tqmnc-ngrde. Ni-alode lrnarnrlc mz drtc' kzble. X Gct atutrle da kc tqesalz-ngrbzle bade mzli kx kabzle drtc' lc mz lr Israel kcng tzvzpxmqng mz nqvi lrde. X Ebrzm lxngitile Gct nzatutr-krde da kx esalz-ngrde, kxmule-esz' trmcleu nzngida-krde. [Nou 12:7]. Mz nibrde Gct esalz-ngrbzle bade nzrngine-krde neidung kxkqlu, rblx nzrlwxngr. [Nou 13:14-16; Nou 15:5-6]. X Ebrzm lxngitile Gct nzatutr-krde nzesalz-krde, kxmule-esz' mz nzobq-krde rblx, murde olvz rde, Sarai vz-nrbalq tr-rngineu, x Ebrzm ngipe olman. X nzbrkr drtwrde lc atubqtile nide mz nzobqkr Gct, kxmule-esz' tryrplatitru narde kxnamu nzngida-krde. Nzrbrtingr drtwr lc ngi nou Nrpakxmrlz. Murde nztubqkr kxnzrlxngiting amrlx vzpxm mz nzabrtrpzlr drtwrdr mz Gct nzatutr-krde nzesalz-krde mz nzarlapx-krde nidr mz nzbzkr Jiszs. Delc Ebraam nzrpibz ‘trte kxnzrlxngitng amrlx.’
Mzli kc Ebrzm yiz ngrde tqngingr 99 le, Yawe aelwapx-lzbqbz bade x yrlqle kzdq Nzesz'tikr Drtwrdr badr. [Nou 17:1-22] Mzli lcde, Gct tekqtrpzle drtqde Ebrzm, kc drtwr ngrde ‘trte kx nzamyalz,’ nangi Ebraam, kc drtwr ngrde ‘trte doa kxnzkqlung.’ Gct esalz-mou-ngrbzle bade nzka-krbzle neidu kxnzkqlung. X rkabz natq mz Ebraam x neidu lrdeng amrlx mz nzrpakrngr ngi dalr rkx ngr Nzesz'tikr Drtwr Gct badr Ebraam x neidu lrdeng. Gct tekqtr-kzpzle drtq olvz r Ebraam, Sarai nangi Sera, x esalz-ngrbzle mz Ebraam kx Sera sa nanginede dq doa ncblo, mz nibr kzdq yiz abzo mzli lcde, kxmule-esz' yiz ngrde ngipe 90. Ebraam lxngitile natq Gct x sc tqpakr-lzbq x pakr-kzle ncblo kx awzleng amrlx mz ma nyzde. X abrtrpzle drtwrde mz Gct mz nzatutr-krde da kx esalz-ngrde. (Sarai x Sera drtwr ngrdr esz', ngi ‘inyx king.’ Gct nztekqtr-krbzle drtqde yctr mz nzrpingr kx sa na-alele da kx blepxbz mz nzlu-krde.)
Zbz Ebraam sc tqaenzlitipele yiz nzpnu-li-nrade-nzlvqn (25) mz Gct nzatutr-krde nzesalzngr lc. X nzbrtikr drtwrdr Gct trngrgopeu, a' nzxplr-krde etunepx zvz. Dekc tqngini-ngrde lrpzki kx myalz kc navz-nqblqku mz nzrbrtingr drtwrgu Gct. Sera mikale mrlxde lc, x yrlqbzlr drtqde ngi Aesak. Mz nibr Aesak nzetupe-krde mz nzngipekr doa ncblo, Gct abzpxle nzrlxngitikr Ebraam. Murde pibzle mz Ebraam nznibq-krde mrlxde nanginide blz. [Nou 21:1-19] Ebraam rlr-ngrbzle mrlxde x brti drtwrde kx Gct sa na-atulz-mople nide mz nzbzngr, mz nzatutr-krde nzesalz-krde kx nangi nede neidung kxkqlu kx navzpxmqng mz Aesak. Ebraam mz nzrlr-krbzle nzbzkr mrlxde mz Gct aelwapx-ngrmle bagu kxmu Gct nzrlr-krbzle mrlxde, Jiszs mz nzarlapx-krde nigu. Gct amrlz-zlwzle Ebraam murde brti drtwrde Gct x vqti drtqde nzvz-nqblq-krde natqdeng. X aelwapx-ngrmle bagu kxnamu kxnzlxngitilr Jiszs amrlx nzmu na-abrtrpzlr drtwrdr mz Gct x da kx esalz-ngrdeng. Da kqlu mou nzyr kx ycmnetr-ngrde nzrlxngitikr Ebraam mz Hibru 11:8-19.
19.1.2 Mosis(Moses)
Mosis nide kzdq lr Israel, x abzo mz nibr Ebraam krlzbzle mzli kc tzmcngr mz Mosis yiz 600. X abzo mz Mosis krlzbzle nzrmcngr mz Jiszs yiz 1400. Mosis mzte nzmc mzli kc lr Israel tzngini-ngrdr kxnzawz-nrbalqng mrkc Ijipt. Be ngrde yzutr mz Buk ngr Nzrlaszngr dckrlzde kc esz'. X da kcng tqprtilzng mz nzlu-krde nzyrtiong mz buk kcng tqyrle, krlcng Nzrlaszngr, Livae, Nzkqlu-krdr, x Lou Kcpwz. Mosis yr-kzle Buk Ngr Nou. Dekc buk lcng nzlvqn tzrpi-ngrbz ‘Buk scng Mosis.’ X Buk lcdeng nzrpi-kzpz ‘Lou sc Mosis,’ x ‘Buk ngr Lou,’ x ‘Loukxtr’, murde mz buk lcng nzycpxmqng elr natq kcng amrlx tqkabz Gct mz leplz nedeng kx navz-nqblqlr. Kzdu mzli sa naxlr-kzku buk lcng nzlvqn nzrpi-kzpzng ‘Pentatuk’ o ‘Tora’. Murde mz natq lr Grik ‘penta’ drtwr ngrde ‘nzlvqn’, x mz natq lr Israel ‘Tora’ kc drtwr ngrde ‘nzalvztr-ngrng’.
Mzli kc Mosis yiz ngrde tqkrlz-ngrbzle nzpnu-rtqmz (80), nginide ncblo kx avzo-lqbq, myaszlzle leplz amrlx mz nrlc. [Nzkqlu-krdr 12:3] Gct ycmnebz bade mz nounc kc tqmrbz tqwou, [Nzrlaszngr 3:2–4:17] x pibzle bade namailzpxmle lr Israel Ijipt mz nzngini-krdr leplz nedeng, murde narlapxng x ma tzwz-nrbalq-zvzng. Gct nzobq-etrng mz Mosis mzli kc tqycmne-ngrbzle bade. [Nzkqlu-krdr 12:6-8] X mz nzmckr Mosis Gct, mz drtwr lr Israel Mosis nide profet kc tqmyalz-esz'ngr x myaszpxle profet kcng amrlx. X Mosis ni-kzde profet kc ayrnrngr tqatwzlr-ngrbz Gct mz leplz nedeng. Wz-ngrde rkx x da kxnzmatqng kxkqlu. Vzmipxmle lr Israel Ijipt x mailztrleng lzke kc tzrpibz Saenae. Gct ycmnebz mz lr Israel elr x pibzle Lou scdeng mz Mosis. Gct yrlqle Nzesz'tikr Drtwrdr badr lr Israel. X sc tqesalzpebz badr kx sa nzamrlzle nidr, x namyalz nzmu navz-nqblqlr natqdeng kcng tqpibzle mz Mosis. A' esalz-kz-ngrbzle kx napibqtile nidr nzmu naxpqbrlr-ngrdr natqde lcng. [Lou Kcpwz dckrlzde 28.]
Mosis mailztile lr Israel myaszpxle yiz kx nzpnu-pwx (40), murde naprtrng mz kandre kc tzrpibz Kenzn, tqesalz-ngrbz Gct mz lr Israel. Krlc kandre lcpwz tqesalz-ngrbz Gct mz doa kx nzvzpxmqng mz nqvi lr Ebraam. Mz nibr nzesalz-krde, yiz esotibzle kx trtqki-esz'mz (600) x da kc tqesalz-ngrbz Gct sc tqatutrpele. Mosis esz'-krde trprtr-pnzu mz drtc' kc tqesalzngr Gct murde kzdq mzli xpqbrlr-ngrde natq Gct. [Nzkqlu-krdr 20:1-12; Lou Kcpwz 34:1-7] Krlc aelwapx-ngrde kx kxmule-esz' ncblo ne Gct kx nzmyalzng, a' nzkrlzlr nztaongr mz alwx. A' Gct ipqpxbzle alwx ngrde x Mosis tresakiu mz nzngini-krde kxrmailz kxmyalz.
Mz mzli nyz Jiszs, Ebraam nidr mz Mosis nidr ncblo kcng nzling tzamrlue zlwz lr Jiu.
19.1.3 Samwel(Samuel)
Mz nibr lr Israel nzaovxio-krdr drtc' kc Kenzn, x tqngipe kandre nyzdr, Gct mcpxle kzdung leplz mz nzngini-krdr kxnzrmailzng kx naokatrlr nidr. Leplz lcng nzrpibzng ‘kxnzryrlqng drtwr.’ Mzli lcde lr Israel trgalr king ngrdr, murde Gct nide txpwz king ngr lr Israel, x aclveleng mz nzaclvekr kxnzryrlqng drtwr x profet nedeng. Samwel nide kxryrlq drtwr kx rmnrpe-ngrbz, x ni-kzde profet. Buk lc tqngi 1 Samwel ycmnetr-ngrde nzlu-krde. X ngalrdeng kang kqlu mz Nzryrngrkxtr nzycmnetr-kz-ngrdr nide. Yiz trtqki li o tq vztx mz nzrmcngr mz Mosis, x Samwel kc mzte tzmc-ate. X esotibzle yiz kx 1100 mou x Jiszs kc mzte tzmcpe kz. Gct kqlele Samwel mz nzngini-krde profet mzli kc tqnginibe-ngrde doa ncblo.
Mz mzli nyz Samwel, lr Israel nzpxtxpx-ngrdr Gct nzngini-krde king rdr x suti drtwrdr kzdq ncblo kxngi king murde na-apu-kzlr kandre kcng tzmnc-mrbrng. Kxmule-esz' Gct trabrtz-ngrdeu da lc, a' pibzle mz Samwel kx nakabzle dq king badr, mz nzpulio-krbzle tolo mz narde. Zbz sc tzpuliopebzlr mz nar kzdq obla drtqde Sol, ncblo kxboi x nzobq-krde brngz, mz nzngini-krde king ayrnrngr mrkc Israel. Tolo ngi rkx ngr Mqngrkxtr, x nzrpulio-ngrbz tolo mz nar ncblo ngi rkx kx Gct mcpxle nide nzngini-krde king ngr Israel x yrlqobzle Mqngrde bade. Lr Israel lcng nzabrtz-ngrdr Sol. A' Samwel rpi-kaipzle badr kx king rngisc zmatq ngr nzbatr-krbzle badr nzxpe-krdr takes, x mz ncblo ngrdrng nzprtr-krdr mz ami nede. X mz nzmu-krde lcde, trna-abrtz-zvz-ngrdru king ngrdrng kalr.
Zbz Sol trvz-nqblqleu nqmq kr Gct mzli kxboi. X mz nzxpqbrlr-krde Gct, sc tqpxtxpxpengr Gct nide x Mqngrkxtr rlaszle nide. X mzli kc Sol tqnginibe-ngrde king, pibz Gct mz Samwel narpuliobz tolo mz nar kzdq kz king. Rpibzle kx namcpxle kzdq obla, drtqde David, mrlx Jesi, mz nzngini-krde king krali.
19.1.4 King Devet(King David)
Devet vzpxm mz nqvi lr Judz. X be ngrde yzutr mz 1 Samwel 16 x sc tqvzpe krlzbzle me yrkrkipx buk lc. Buk 2 Samwel x Lou Kcpwz nzycmnetr-kz-ngrdr nzlu-krde. 1 King 1:1–2:12 ycmnetr-ngrde nzbzkr King Devet. Abzo mz mzli nyz Devet krlzbzle nzrmcngr mz Jiszs, yiz 1000. Gct mcpxle Devet mz nzngini-krde king ngr Israel krali, murde nqmq krdeng nzapulr nqmq kr Gct. Devet avzo-lzbq, a' brti zvz drtwrde kx na-alele da kx matqting mz nzokatrkr Gct nide. Drtqde trmyau mz nzmrlzti-krde Gct. Ni-kzde profet x yrle Sam kx kqlu. X ni-kzde kxrmailz kxmyalz. Mz nzngini-krde king, vz-nqblq-zvzle Lou sc Gct x nzaclve-krde tubq.
Mzli kc Samwel tqpulio-ngrbzle tolo bade mz nzmcpx-krde nide, sc tqnginibede obla. Mzli lcde Sol sc tqnginibede king. X kxmule-esz' mcpx Gct Devet mz nzngini-krde king kzble mou, a' mcpxpe-kai-kzle Sol. X Devet abrtz-ngrde nzaenzlingr krlzbzle mzli kx nayrlqngr Gct nide mz nzaclve-krde. X rblxbz bade nzotangr o nzrnibqngr Sol mzli lc tqaenzli-ngrde. Nzwrde li kx nanibq-ngrde Sol, a' trale-pnzleu, murde Gct kx yrlq-kaile Sol nzngini-krde king. X mzli lcde, Devet nide ncblo ngr vea kx xplr, x lr Israel kxnzkqlung nzmrlztilr nide. Mz nzmu-krde lcde, dobungr King Sol x sc tqrpile nanibqpele nide. Devet plctx, x yiz kqlutx kx ayctingr Sol nide x tqabzle nzrnibqngr.
Mz nibr nzbzkr Sol, Devet sc tqnginipede king x Israel nginide kzdq kandre kx xplr. Rpile nawztile kzdq Mangr-nzangiongr Gct, a' tr-rlr-ngrpwzu Gct bade, murde nide ncblo ngr vea. Gct pibzle bade kx mrlxde Solomon sa nawztile Mangr-nzangiongr lcde. A' Gct abrtzlvzle Devet x yrlqbzle Nzesz'tikr Drtwrdr badr. Mz Nzesz'tikr Drtwr lc, Gct esalz-ngrde kx king kcng na-aclvelr Israel nangi zvz doa kx vzpxm mz nqvi lr Devet. [2 Samwel 7:1-16] Abzo mz mzli nyz Devet, king ngr Israel amrlx nzvzpxmqng mz nqvi nyzde. Mz nibrde profet nzrpilr kx Kxnzmcpx navzpx-kzp mz nqvi lr Devet. X Jiszs sc tqatutrpele natq lc murde vzpxm mz nqvi lr Devet x ni-alode king ngr leplz ne Gct amrlx.
Devet vz-nqblq-zvzle nqmq kr Gct. A' kzdq mzli tao mz alwx x pnatile olvz r kzdq ncblo ngr vea nede. Zbz rkabz natq mz kamadz kx, ncblo kc na-atupx kai mz nzotangr murde nanibq. [2 Samwel 11] Neitzn kc tqngi profet mzli lcde, sc tqycmne-plztitrle Devet mz alwx ngrde lc, x sc tqtekqtrpele drtwrde mz nzplzpx-krde alwx lc. Kxmule-esz' a' ayrplapx Gct nide mz nzkatxpx-krbzle nzlukr itoto nede kx mzte nzmc ate. [2 Samwel 12] Kzdq mzli mrlxde, Absalom, abzle nzngini-krde king x Devet plctx murde ma tqnibq Absalom. [2 Samwel 15-18] Devet trnzotaung ncdr, murde lxngitile kx nangini-zvzde king nzmu kx tqrlr-ngrbz Gct le. Devet nide king ngr Israel kx myatxlz-esz'ngr, x aclvele Israel yiz nzpnu-pwx (40). Mz nibr nzbz-krde, mrlxde Solomon tekqtrle nide.
19.1.5 King Solomon(King Solomon)
Be ngr Solomon sc tqyc mz 1 King dckrlzdeng 2–11; x 2 Lou Kcpwz dckrlzdeng 1–9. Solomon nide obla mzli kc tqngini-ngrde king, x krlzle kx rblx nzngingr king kxbrngz. Gct adcpx-lzbqbz mz Solomon mz nzrmwible-krde x rpibzle nakabzle da kx rlxtibzle. [1 King 3:5-15] Solomon avzo-lzbq x rlxtibzle nzyrplapxngr, murde nanginide king kxmrlz. Gct abrtztx-ngrde trnzrlxti-krpwzleu nzrngiscngr o nzlungr kxboi o nzrnibqngr enqmi rdeng. Zbz kabzle bade nzyrplapxngr kc tqmyaszlzle leplz amrlx. Batr-kzpz Gct nzrngisc-krde da x zmatq. Leplz nzvzmqng mz nrlc tulvzo murde naxlrlr natqde mz nzngini-krde ncblo kx yrplapx. Israel ngitx kandre kx xplr, kx rngisc. King Solomon mrlztile Gct x wztile Mangr-nzangiongr Yawe kc tqrpingr trtede Devet kx nawztile.
Mzli lcde, ngi nqmq krdr kx nzrlrpx-ngrbz mz ncblo nzyrlzti-krde olvz kx myaszle olvz kxesz'. X kxnznginidr king olvz rdr kqlu. Solomon olvz rde kx yrlztile trtqki-rlimz (700) x olvz trtqki-tq (300) kx mwimiti-kzleng. [1 King 11:3] A' nzkqlukr olvz lcng nzmnc-mrbrng. Yrlzti-ngrdeleng nangi dalr nzmnc-nrwx-krdr badr kzdung kz kandre. A' olvz rdeng nzangiolr gct kxtrnznginidru Gct angidr. Solomon wz-ngrde kzdung nrlc kx na-angio-ngrdr gct rdrng. Zbz sc tqprtrpe-kzpz mz nzangio-krdeleng. [1 King 11] X Gct kc drtwrde tqngyape mz nzale-krdele, x rpile kx nakapxle kzdung nqvi lr Israel mz nzaclve-krde. A' aenzlipwz mz nzbzkr Solomon mz nzale-krdele murde trtede Devet nide ncblo kxmrlz. Zbz mz nibr nzbz-krde, mrlxde, Reoboam tqnginipede king. Tryrplapxu x nqvi lr Israel kcng nzpnu nzesaprlr-ngrdr nide, mz nzvz-nqblq-krdr ncblo kc drtqde Jeroboam. X Jeroboam lc tqngipe king ngr kandre kc Israel. A' nqvi lr Judz nidr mz nqvi lr Benjamin, sc tzvz-nqblqbelr Reoboam, mz nzngini-krde king r kandre kc Judz, murde Reoboam vzpxm mz nqvi lr Judz. Mc kz ‘Israel,’ ‘nqvi lr Israel kcng nzpnu-esz'-nrade-li,’ x ‘kandre kc Judz.’
Kxmule-esz' kzdung mzli King Solomon tao mz alwx, a' mz kzdu-kzng mzli sc tqngini-kzde ncblo kx yrplapx. Yrle kzdq nrlar buk ngr Nzyrplapxngr, x yr-kzle Nabz ne Solomon x Kxalvztr. Solomon aclvetile mz nzngini-krde king yiz nzpnu-pwx (40). Trkrlzkuu kx tekqtrle nqmq nr drtwrde x sc tqbz-ate, o trtingr.
19.1.6 Elaeja(Elijah)
Elaeja ngi kzdq profet ne Gct kx myalz x alele rkx x da kxmatq. Yiz 75 otxpe mz nibr King Solomon nzbz-krde x Elaeja kc tqmncpe. Atwzlrngr Gct nide mz kandre kc Israel mzli kc Ehab tqnginipe-ngrde king elr. Ycmne-plztitrle Ehab x lr Israel mz nzangio-krdr gct kxbleng. X be ngrde yclzm mz 1 King 16:19 vz-krlzbzle 2 King 2:12. X mou, mz 2 Be Ngrdr 21:12-15 pibzle mz King Jehoram ngr Judz kzdq nrpa kx vzpxm mz Gct. Elaeja trbz-pnzu, a' Gct vzmilzle nide Heven mz kzdq sariot ngr nyr. [2 king 2:11] Kxnzawz nede Elaesa mcle da lc, x sc tqnginipede profet ne Gct mz nibrde. Yiz 400 otx, profet Malakai pipx-kzle kx Elaeja nayzlu-kaip x mzli kc na-ayzlu-ngrbz Yawe da mz leplz kc ate. [Malakai 4:5-6] Jiszs rpile kx Jon Kxawrkxtr atutrpele natq lc, murde alele nzwzngr kcpwz tqale Elaeja. [Matiu 11:14; Malakai 4:5]
19.1.7 Melkesidek(Melchizedek)
Be ngr Melkesidek yclzm mz Nou 14:18. Melkesidek mncpe kai x Gct sc tqpi-atebzle drtqde lc tqngi ‘Yawe’ mz Mosis. Drtwr ngr Melkesidek nzyapwx-dalitipx mz Hibru 5:6-11 x 7:1-28. Mc kz natq kxnztopwzng elr. Nide king ngr taon kxetu Salem, (kc nangi Jerusalem kalr). Mz natq lr Hibru, ‘salem’ drtwr ngrde ‘nrwx,’ x mz nzmu-krde lcde, nide kxetu r nrwx. Drtqde ‘Melkesidek’ drtwr ngrde nide ‘King ngr nztubqngr’ x ni-kzde kzdq pris ne Gct. Kxnzmcpx apule Melkesidek murde ni-kzde pris x king. Profet kcng pnz nzrpilr kx sa nangini Kxnzmcpx Kxetu r Nrwx [Asaea 9:6] x king kc tqaclvele leplz mz nqmq kxtubq. [Asaea 32:1; Jeremaea 23:5-6. Mc kz Nzaelwapxngr 15:3]
19.1.8 kxnzryrlqng drtwr(judges)
Mosis mailzpxmle lr Israel mrkc Ijipt krlzbzle nrlar nrlc kc tqesalz-ngrbz Gct nakabzle badr. Zbz Josua mailzleng mz nzaovxio-krdr x nztwzlr drtc' lc. Buk ngr ‘Kxnzryrlqng Drtwr’ ycmnetr-ngrde mzli lc trgalr king ngrdr. A' Yawe nide king rdr. Mzli lcde, nzmu lr Israel trnzalelru da kx pibz Yawe na-alelr, ayrplapx-zvzleng mz nzrlr-krbzle mz enqmi rdrng nzaovxio-krdr nidr. Zbz mzli kc lr Israel drtwrdr tqyzlupe-ngrde, Gct mcpxle kzdq doa mrkc Israel mz nzngini-krde kxryrlq drtwr, mz nzokatr-krde nzaovxio-krdr enqmi rdrng. Doa lcng nzpnu-esz'-nrade-tq (13) mz buk lc nidr seleng: Otniel [Kxnzryrlqng Drtwr 3:5-11], Ehud [3:12-30], Samga [3:31], Debora x Barak [4:1–5:31], Gidion [6:11–8:35], Abimelek kc tqngi kxryrlq drtwr kx vz-rbr [9:1-57], Tola [10:1-2], Jaer [10:3-5], Jefta [11:1–12:7], Ibsan [12:8-10], Elon [12:11-12], Abdon [12:13-15], x Samson [13:1–16:31]. Mc kz Nzalvztrngr Kxmyapxbz mz Samwel kc tqngi kxryrlq drtwr kx rmnr-ngrbz.
19.2 Lr Jiu kxnzrmailzng mz mzli nyz Jiszs(Jewish leaders at the time of Jesus)
19.2.1 Kansrl kx aclvele nqmq kr lr Jiu(Sanhedrin, Council of the Jews)
Kansrl kc tzrpibz ‘Sanhedrin’ mz natq lr Inglis, ngi dzbe lr Jiu kxnzrmailzng mz mzli nyz Jiszs. Kandre ngr Israel yclzbz mz zmatq ngr king kxetu kc Rom. Pcntizs Paelzt nide gavzna kc tqaclvele Provins ngr Rom kc Judiz, mrkc tqycngr Jerusalem. Provins ngr Rom kc Gzlili, mrkc tqyc-ngrng mztea Naszret x Kzpznizm, aclve Herot Antipas. A' Herot apupwzle kzdq gavzna ngr Rom mz nzmnclz-krbzle mz king kxetu kc Rom. Kansrl ngrdr lr Jiu lc aclvele lr Jiu mz kxmu navz-nqblqlr Lou sc Mosis. X leplz kcng trnzvz-nqblqlru lou lcng nzkotqng mz Kansrl lc. Kxnzprtrng mz Kansrl lc nidr Nardr Pris, pris kxnzmyapxbzng, kzdung kxnzalvztrng mz Loukxtr, kzdung Farzsi x kzdung kz lr Jiu kxnzmyapxbzng. Gzpman ngr Rom rlr-ngrbzle mz Kansrl kc nzryrlq-krdr drtwr mz Lou sc Mosis, x nzbatr-krbzlr mz leplz nzxpe-krdr faen, x nzrpi-krdr kx leplz navipla, x nzadwatrngr leplz mz presin. A' trnzrngiscung zmatq mz nzayrplapxngr leplz mz nzbzngr, murde Lou ngr Rom rpile kx gzpman ngr Rom txpwz kx rngisc zmatq lc. Mzli kc ncblo ngr Kansrl tzyrlwr-lxblr-ngrdr mz nzrpi-krdr kx Jiszs vz-rbr, trnzvz-nqblqlru Lou sc Mosis, murde rpwa'-ngrde da lcng tq: 1) nzyrlwrpx-lxblrngr mz nrlckxbq [Matiu 26:5727:1], 2) nzyrlwr-lxblrngr mz zbq kxtr [Luk 22:7 rpile nzyrlwrpx-lxblrng mz zbq ngr Nzamyangr], x 3) nzayrplapxngr doa mz zbq kcpwz tqkot-ngrde. Pulis ngr Mangr-nzangiongr nzmnclzbzng mz zmatq ngrdr x nzrlolvzng leplz x nzayrplapxlrng mz nzvz-nqblq-krde natq Kansrl lcde.
19.2.2 Nardr Pris x Kaefzs(High Priest and Caiaphas)
Gct kqlele ncblo mz nqvi lr Livae mz nzwzngr mz Mangr-nzangiongr. A' lr Livae kcng tzvzpxmqng mz nqvi lr Eron, tznginidr txpwz pris. Eron nide Nardr Pris ayrnrngr. X Nardr Pris esz'txupwz mz mzli kxesz'. Mzli kx nzryrlqngr kzdq ncblo nzngini-krde Nardr Pris, nzwzngr lc vz-krlzbzle nzbz-krde. Nide lr Jiu kxrmailz kx myatxlz-zlwzbz. X ni-kzde kc tqaclvele Kansrl ngrdr. Nide txpwz pris kc tzrlr-ngrbz nzprtr-krde Mrkc Tqtr-esz'ngr mz Mangr-nzangiongr. X vztr-ngrde mrlcde zbq esz'txu mz yiz kxesz', mz Zbq ngr Nzrkatxngr Alwx. King ngr Israel dekc tqrmcpxpwz Nardr Pris kzble mou mzli kx bzngr krkc kai. Nzmu nanginide king kx brngz, mcpx-kzle ncblo kx brngz mz nzngini-krde Nardr Pris. A' nzmu nanginide kxdrka'ngr, da kc tqwai king Herot, mcpxle ncblo kx xpele nide mz trau kx kqlu mz nzrtwz-krde nzwzngr lc.
Mzli kc Jiszs tqngini-ngrde doa ncblo, Anas sc tqngi Nardr Pris. A' mz yiz kc 15 AD gzpman ngr Roman sc tqrtulrtr-ngrbzle mz Anas nzaprpx-lzbq-krde. X nzmcpx-alzulr kzdode Kaefzs mz nztekqtr-krde nide. Mz nzmu-krde lcde, mz mzli kcng tqalvztrngr Jiszs x tztqlvztr-ngrde mz kros, Kaefzs nide nardr Pris. A' Lou sc Mosis rpile kx Anas nzmu nanginide Nardr Pris nakrlzbzle nzbz-krde. X mz drtwr lr Jiu kxnzkqlung, Anas sc tqngibe Nardr Pris x Kaefzs mnclzbz mz zmatq ngrde.
Nzryrngrkxtr rpile kx Jiszs nide Nardr Pris ngrgu kzble abzo mz nzyzlupe-krde Heven. X nzlu-krde sa navz alo. [Hibru 7:1110:22]
19.2.3 kxnzetu rdr pris(chief priests)
Mz pris ngrdr lr Jiu, kzdung nidr nzrmailzng, x krlcng nzrpibz pris kxnzetung kcng. X nzmncng amrlx ngrdr Jerusalem x nzaclveng Mangr-nzangiongr.
19.2.4 pris kcng nzvzpxmqng mz nqvi lr Livae(Levitical Priests)
Mc ‘nqvi lr Livae’ x ‘nqvi lr Eron’ mz Nzalvztrngr Kxmyapxbz kc tqngi ‘Livae.’ [nabz 23]
19.2.5 dzbe Sadiusi(Sadducees)
Sadiusi kcng tzmncng mz mzli nyz Jiszs ngi dzbe lr Jiu kx drtwrdr esz'ti mz kzdung da. Ncblo kx nzprtrpqng mz dzbede lc nzayrputrpzng Farzsi, murde nzrlxngiti-krdr blepx-ngrbz badr. Nzaolvz-txpwzlr buk sc Mosis kcng nzlvqn tqngi Nzryrngrkxtr x nzpxtxpx-ngrdr buk kcng kz mz Nzryrngrkxtr Kc Kai. Sadiusi lcng trnzlxngitilru da lcde seleng: nzlungr mz nibr nzbzngr, nzmnckr enjrl x drka', kx Gct batrpzle da nzprtz-krdr mz nrlc, kx Gct ayrplapxle leplz kxdrka'-ngrng x kabzle da kxmrlz mz leplz kxnzmrlzng. X trnzlxngiti-kzlru kx Gct sa na-atwzlr-ngrmle Kxnzmcpx.
Pris kxnzkqlung x Nardr Pris, x kzdung leplz kxnzrngiscng nzprtrng mz Dzbe Sadiusi. X kxmule-esz' nzkqlu-krdr pipz, krlzbzle trtqki li o tq, a' nzrngiscng zmatq kx xplr. Pris kang kqlu nzmnclzbzng mz zmatq ngrdr murde Sadiusi kxnzkqlung nzprtr-kzng mz Kansrl ngrdr. Sadiusi lcng nznginidr kzte gzpman ngr Rom, x trsutiu drtwrdr nzalengr da kx na-atrkatile drtwr gzpman kc Rom. Nzpxtxpx-ngrdr ncblo kznike nanginide Kxnzmcpx, murde ma tqbatrpzle nzrkapx-ngrbz zmatq ngrdr. Dzbede lc esakitx mzli kc lr Rom tzodati-ngrdr Jerusalem x Mangr-nzangiongr mz yiz 70 AD.
19.2.6 lrtzlvzng(elders)
Lrtzlvz ngrdr lr Jiu nidr kxnzetung kx nzmyapxbzng. Kzdung nidr nzalvztrng mz Lou sc Mosis, x kzdung nzrmailzng mz mangr-nzkrka'ngr nyzdrng. Kzdung kz nidr ncblo kcng mz drtwr leplz nzngini-krdr kxnzetung. Nzokatrng mz nzrmailzngr leplz x nzryrlqng drtwr mz nzvz-nqblq-krdr Lou sc Mosis. Nzrtxlvzlzbzlr nqmq kxkqlu kx nzrtulrtr-ngrbzlr mz lr Jiu nzvz-nqblq-krdr. A' nqmq lcng trnzycpxpqung mz Lou sc Mosis. Nzarsakrlrmilr nqmq krdr Lou sc Gct x nqmq lcdeng arblxbzle nzlukr lr Jiu. Mz nzmu-krde lcde, Jiszs pxtxpx-ngrde nzvz-nqblq-krdeleng. X lrtzlvz kxnzkqlung nztrka badr nide.
19.2.7 kxnzalvztrng mz Lou sc Mosis(Teachers of the Law of Moses)
Leplz kxnzkqlung mz mzli nyz Jiszs trnzkrlzlru nzrlwxngr x nzryrngr. A' kxnzalvztrng mz Lou sc Mosis nznginidr ncblo kx nzkrlzlr nzrlwxngr x nzryrngr. Nzskul-ngrdr Lou sc Mosis x nqmq kcng tzrtxlvzlz-mopwz lrtzlvz ngrdrng, x nzalvztrpzlr mz leplz. Nzryrong kzdung buk ngr Nzryrngrkxtr murde nangi kzdu kzble moung. Kxnzalvztrng mz Lou sc Mosis kxnzkqlung nzprtrng mz dzbe Farzsi, a' kzdung nzprtrng mz dzbe Sadiusi.
19.2.8 dzbe Farzsi(Pharisees)
Dzbe Farzsi ngi dzbede kx etutxpxpebz mz lr Jiu. X nzprtrng elr ncblo kx siu-esz'mz (6000). Tzsiklu-zvz-ngrdr Nzryrngrkxtr x nzmnc-krdr tubq zlwz. Nzycmnetr-ngrdr Nzryrngrkxtr x nzotablrtr-zvz-ngrdr. Kzdung Farzsi nzprtr-kzng mz Kansrl ngrdr lr Jiu. Nzlxngitilr nzlungr kxboi, nzmnckr enjrl x drka', nzbatr-krbz Gct da kc tqprtzbz mz nrlc, nzayrplapxkr Gct kxdrka'-ngrng, x nzatwzlr-krmle Kxnzmcpx kalr. Nzamrlue leplz nidr murde drtwrdr pqtr zlwz mz nzvz-nqblqngr Lou sc Mosis. X nzryrlqbzng nqmq kx kqlu murde ncblo kx vz-nqblq-zvzle nqmq krdrng, rblx nzxpqbrlr-krde Loukxtr. A' rblxtx nzrvz-nqblqngr nqmq lcng amrlx.
Mz drtwr dzbe Farzsi lcng nztubq-krdr myaszpxle leplz kxkqlu, x nzobqszolr krkcng trnznginidru Farzsi. Nzaxtxbzlr dakxnzng nzwrde li mz wiki kxesz', kxmule-esz' Loukxtr trpileu kx nzmu na-alelr da lc. Mz drtwrdr, leplz natubq-txpwzng mz nike nzalelr mz nzvz-nqblq-krdr nqmq kcng tzyrlq Farzsi lcng x Lou sc Gct. Nzrpilr kx nike pnz drtwr leplz trngiu da kx myapxbz, a' ngi txpwz nike nzalelr. Mz nzmu-krde lc, Farzsi kxnzkqlung nztaong mz alwx ngr nzglpx-lzbqngr, x trnzmrlzti-kzlru kztedrng x tryc-ngru mz drtwrdr nidr. Rpi-ngrbz Jiszs kx nidr blzpokiang, murde mz nzaotikr drtwrdrle kxnztubqtrpzng mz nzobqkr Gct, a' mz nabzdr trnzmrlzti-zpwxlru nide.
Aposol Pol prtr-kaipz mz dzbe Farzsi.
19.3 king kcng mz Nzryrngrkxtr(kings in the Holywritings)
Mz nztekqtr-krgr ‘king’, nzrpi leplz kx natq lc nzkxmupwzlr esz' badr ‘bcnyr.’ A' drtwr lc vz-rbr. Murde bcnyr nide ncblo kx rngisc, a' king amrlx trnzrngiscung. X bcnyr nide ncblo kxbrngz, a' king amrlx trnzmrlzung. X bcnyr aclve-zpwxle leplz nedeng, a' kzdung king trnzaclve-zpwxlru leplz nedrng. Leplz nzmnclzbzng mz zmatq ngr king rdr. Mzbq ka king angidr kx nzmncng mz nrlc nzpipzng. Murde nzmu nangi king mrkc Inglzn, king lc tr-rngiscu zmatq angidr mz nzkapx-krde natq kx navz-nqblq leplz. A' mz Nzryrngrkxtr, king rngisc zvz zmatq, x leplz namnclzbzng bade x navz-nqblqlr natqde. Doa kx xpqbrlr-ngrde king rde, x pxtxpx-ngrde nzrvz-nqblqngr natqde, x pivxitile nide, nzmu nakrlzti king le, sc tqrpipele kx doa la nabz.
Mz Nzryrngrkxtr, ‘king’ drtwr ngrde ncblo kxmule lc. 1) Mailzle ami nede mz vea. 2) Mz mzli r nrwx, yrlqbzle kzdung lou x ni-kzde majestret kc tqrpile kx doa vz-rbr o trtingr. 3) Rngisc zmatq ngr nzrpipxngr kx leplz nabz. 4) Rngisc zmatq ngr nzrpi-ngrbz mz leplz kx naxpeng takes. 5) Rngisc zmatq ngr nzrpi-ngrbz mz leplz kx nawztrpzlr bade. 6) X mzli kc nabz-ngrde, mrlxde kxetu nide kc natekqtrle nide mz nzngini-krde king. Murde nzngini-krde king trvzpxpqu mz nzvotqkr leplz kcng tzmnclzbzng bade. A' nznginikr ncblo king vzpxm mz trtede kc tqngi pnz king, o mz nznibq-krde kzdq kz king mz vea x nztwz-krde zmatq ngrde, o mz nzmcpxkr king kxetu nide mz nzngini-krde king kxtopwz kx namnclzbz bade, o mz nzmcpxkr Gct nide mz nzpi-krbzlele mz profet nede.
Mz nztekqtrngr Nzryrngrkxtr mz Inglis nzrpibz kzdung king mz drtq kx blepx-lxblrng. Murde king kxetu kc Rom nzrpibz Sisz x king ngr Ijipt nzrpibz Fero. King kc etu tqaclvele kandre kxnzkqlung nzrpibz Empzrz. X king kx mnclzbz mz king kxetu nzrpibz ‘tetrak.’ A' mz nzrtekqtrngr natq lcng rpi-zvzku ‘king’ mz Natqgu. Mrlx king nzrpibz prins (prince) mz natq lr Inglis. X mz Inglis nzrpi-kzpz kx Setzn nide ‘prins ngr nrlc ka.’ A' mz Natqgu rpiku ‘kxetu r nrlc ka.’ A' trnzpipwzu ‘king’ o ‘mrlx king’ murde sc tqmnclzbepz mz zmatq ngr Gct.
Jiszs nide king x rngisc zmatq amrlx myaszlzle da amrlx x leplz amrlx. Mzli ka, da lc tropxpwzu mz leplz kxnzkqlung. A' mzli kc nayzlu-ngrmle mz nzngini-krde king, leplz amrlx sa namnclzbzng mz zmatq ngrde x narngisc zmatq amrlx. Mzli ka tryzluka-ngrmle, krkcng tzpxpx-ngrdr nide sa navzng mz Hxl. Murde krkcng tzmrlztilr nide x nzabrtzlvzlr nzmnclz-ngrbz bade nidr txpwz kx nzmnc-zpwx-krdr badr.
19.3.1 king kcng drtqdr ‘Herot’(kings named Herod)
Ncblo nzpwxng lang nzblepx-lxblrng nzrpibz ‘Herot’ mz Nzryrngrkxtr Kc Ate. Herot ngi drtq ngr neidu. Herot kc kai tzpi mz Nzryrngrkxtr nzrpibz ‘Herot Kc Tqmyalz.’ [Matiu dckrlzde 2; Luk 1:5] Nide dalr Kandre kc Idumea kc tzrpibz ‘Edom’ mz Nzryrngrkxtr Kc Kai. Kandre lc yckile mz ulu (south) ngr Prla Kxtrlu-ngru Da. Lr Edom lcng nzvzpxmqng mz neidu lr Isc, mzle Jekop. X mz yiz 130 BC, nztekqtrlr drtwrdr murde nangini-kzdr lr Jiu x sc tzvz-nqblqpelr Lou sc Mosis. A' lr Jiu mrkc Israel trabru drtwrdr nidr x nzkqle-ngrbzlr ‘ncte ngr Jiu.’ Kandre kc Israel mnclzbz mz king kxetu kc Rom, a' mcpxle kzdung kz ncblo mz nzaclve-krdr provins nyzdr gzpman ngr Rom. Ncblo kxnzmulr lcng nzrpibzng ‘gavzna.’ King kxetu Agzstzs mcpxle Herot Kc Tqmyalz mz nzaclve-krde Judiz provins. X rlr-ngrbzle mz Herot nzrpi-krde kx nide ‘king,’ a' mnclzbz mz zmatq ngr king kxetu lc.
Herot Kc Tqmyalz wz-ngrde mzteadau, lrpalvc x ma nyz king kxkqlu x wz-mou-ngrde Mangr-nzangiongr Yawe kc Jerusalem. A' nide ncblo kxdrka'ngr x atrkatile leplz kxnzkqlung. Herot lc Tqmyalz tqngi king mzli kc Jiszs mzte tzmc-ngrde. X pibzle mz ncblo ngr vea nedeng kx nanibqlr itoto ncblo amrlx mrkc Betleem kx yiz ngrde li o kxyclzbz. Murde xlrle kx kzdq kz king ngr Israel mzte nzmc elr. Herot lc nibqle kzdung kz leplz kcng trabru drtwrde, kxmule-esz' olvz rdeng, mzledeng, x kzdq doa ncblo nede.
Mzli kc Herot kc Tqmyalz tqbzpe-ngrde, drtc' kc tqaclvele nzakipxbz mz mrlxdeng kcng nzpwxng. Mzli lc Taebirizs nide king kc etu mrkc Rom x pxtxpx-ngrde nzryrlq-krde king kzble. Mz nzmu-krde lcde, mrlxng Herot trnztwzlru drtq ‘king.’ Mc kz Nzalvztrngr Kxmyapxbz mz ‘king.’ Mrlxdeng lcng nzpwxng nidr seleng: 1) Filip kc ayrnrngr [Matiu 14: 3], 2) Herot Antipas, 3) Akelezs, [Matiu 2:22] x 4) Filip krali [Luk 3:1]. Filip kc kai, Filip krali, x Akelezs nzrtwz-kzng drtq ‘Herot,’ a' trnzyrou da lc mz Nzryrngrkxtr Kc Ate.
Herot Antipas nide ‘Herot’ kc tzpi zvz mz Nzryrngrkxtr Kc Ate. Aclvele Gzlili provins mz yiz kcng nzpnu-pwx (40) mzli kc tqalvztrngr Jiszs. Krlc tqtwz-ngrde Herodizs mz nzapusr-krdele olvz rde krali, kxmule-esz' Herodizs yrlzti kai mzlede Filip. Zngyangr Jon Kxawrkxtr mz nzpi-krbzle bade kx ngi alwx, dekc tzlakipxngr narde. X Herot lc veatibzle mz Jiszs natq kqlu. [Luk 23:6-12] Mc kz Matiu 14:1-10, Mark 6:14-27, 8:15, Luk 3:1, 19:20, 9:7-9, 13:31, 23:6-15, x Aposol 4:27.
Herot Agripz kc kai ngi mrlx Aristobulus kc tqngi mrlx Herot kc Tqmyalz. Aristobulus ngi kz mzle Herot Antipas, (lxedr ble-lxblr a' trtedr esz'). Herot Agripz lc tqngi ‘Herot’ kc tzpi mz Aposol dckrlzde 12. Aclvele provins kcng Judiz, Szmariz, Gzlili, Perea, Itiria x Trakonaetis x Abilin mz yiz 41-44 AD. King kc etu Rom rlr-ngrbzle bade nzrkqle-ngrbz kzdq king. Blrkqde ngi lr Jiu. Dekc tzmnc-zpwxng badr lr Jiu kxnzrmailzng. Opxm kx nzwzng badr kxnzrmailz lcng mz nzatrkatingr kxnzlxngitilr Jiszs. Murde dekc aposol Jemes (mzle Jon) tznibq-ngrde x adwatrle Pita mz presin.
Herot Agripz krali ngi mrlx Herot Agripz kc kai. X tqngi kz Agripz lc tzpi mz Aposol 25:13, 26:1-7, x 19-32. Kxmule-esz' trnzpipwzu ‘Herot’ mz Nzryrngrkxtr mz Inglis, a' drtq lc nzyrlqtrpz mz nzrtekqtrngr mz Natqgu, murde krlc drtqde atwrnr. Mzli lcde, King kc etu Rom, drtqde Klaodizs. X yrlqtxlzpwzle Herot Agripz krali lc mz nzaclve-krde provins esz', mz da lcng tq tqyclzbz mz trtede. Twz-ngrde inwede Bernis mz nzapusr-krdele olvz rde. Mcle Pol mzli kc tqtutr-ngrbzle mz Agripz nidr mz gavzna Festzs mz nzyapwxti-krbzle Jiszs badr. [Aposol 26] Agripz krali lc tqngi king mzli kc lr Rom tzodati-ngrdr Jerusalem x Mangr-nzangiongr Yawe mz yiz 70 AD. Tqabzle nzlc-amnq-krde lr Jiu kx bzkq nzxpqbrlr-ngrdr gzpman ngr Rom. A' trnzlxngiti-pwzlru natqde. Zbz sc tqprkitrpele mz nrlarde nyz ami ngr Rom mz nzota-krdr badr lr Jiu.
19.4 pulis ngr Mangr-nzangiongr Yawe(Temple guards)
Mz nabz lr Livae kcng tzwzng mz Mangr-nzangiongr, kzdq kcng dzbe ncblo sa tzmncng mz nzaclve-krdrle nzrpibz ‘pulis ngr Mangr-nzangiongr.’ Nzkrlzlr nzrlolvzngr leplz kx trnzvz-nqblqlru Lou sc Mosis o kx nzatrkatilr Mangr-nzangiongr. Mzli kx Kansrl ngrdr lr Jiu pipxle kx kzdq ncblo na-ayrplapx mz nzrviplangr, dzbe lc sc tzviplalr. Ncblo kc tqmailzle nidr nzrpibz ‘Kxetu r Pulis ngr Mangr-nzangiongr.’ X zmatq ngr Nardr Pris txpwz kc tqmyaszpxle zmatq ngrde mz kxnzetu r lr Jiu amrlx.
20 kxnzrmailzng lr Rom(Roman leaders)
20.1 gzpman ngr Rom nzaclve-krde nrlc(Roman empire)
20.2 king kxetu kc Rom(emperor, Caesar)
20.3 gavzna(governor, procurator)
20.4 kamadz ngr ami(commander, tribune)
20.5 kxetu r dzbe ncblo ngr vea kx trtqki-esz' (100)(centurion)
20.6 kxnzatakqting takes(tax collectors)
20.7 doa kx rlr-ngrbz gzpman ngr Rom nzprtr-krde mz dzbede kxmyapxbz(Roman citizen)
20.1 gzpman ngr Rom nzaclve-krde nrlc(Roman empire)
Mzli kc nzycmnetrngr ‘lr Rom’ mz Nzryrngrkxtr, drtwr ngrde tq. Kzdung mzli drtwr ngrde leplz ngr mzteadau Rom. X kzdung mzli drtwr ngrde leplz kcng tzngineng Rom. A' mzli kang kqlu drtwr ngrde gzpman kc tqbatrpzle kandre amrlx nzmnclz-krbzlr badr. Murde mz mzli nyz Jiszs, leplz kcng tzmncng Israel x Iurop trnzkrlztilru nrlc atwrnrngr. A' nzkrlz-txpwzlr kandre kcng tqyc-ngalelr Prla Meditrenia (Iurop, nort Afrika x mrkcng tzyc-ngale-ngrdr Israel). Rom ngi mzteadau ngr Itali, kxmule-esz' Itali nzngini-krde kandre o provins. X mzli lcde, nzyrlqlr drtq lc tqngi, ‘Rom,’ mz nzycmnetr-krdr mrkcng amrlx tzaclvelrng.
X mzli lcde, ami ngr Rom tzaovxio-ngrdr kandre lang amrlx tzyc-ngale-ngrdr Prla kc Meditrenia. X mrlcng amrlx tzaclveng nzrpi-lxblrbz ‘Empaea ngr Rom’ [Roman Empire]. Ami kcng Rom nzwz-ngrdr lrpzki kxmqngi mrkcng amrlx, murde navz-aning mrkcng kqluti. Nzatwzlr-ngrdr ncblo ngr vea nedrng mrlcng kqluti mz nzaclve-krdr kandre kc-kzng x mz nzngini-kzdr pulis ngr gzpman ngr Rom. Nzaesaki-anilr leplz kcng tzxpqbrlr-ngrdr lou scdr lr Rom x krkcng tzotangr. Mz nzaclve-xplr-krdr lc, mrkcng kqlu nzycng mz nrwx, x nrlc yc angidr kz mz nzvznengr.
Mzli kc lr Roman kcng trnzaclveka-ngrdr nrlc, kzdq kxetu r ami rdr lr Grik, drtqde Aleksada kc tqmyalz, aovxiole kandre kang kqlu x yrlqle kzdq nzaclvengr kxetu (‘empaea’) mrkc tqaclvele. Nzaclve-krde nrlc mzli trboi-pnzu, a' atalvzpxle natq lr Grik mz nrlc tulvzo. Mzli lcde, natq lr Grik apule Pijin mz trmctu kcng Solomon, murde leplz amrlx nzalvztr-ngrdr mz nzycmne-krdr. X natq lr Grik apu-kzle Inglis murde ngi natq kc tzamrlue leplz amrlx. Zbz mzli kc lr Rom tzaclve-ngrdr nrlc, nzycmne-zvzng mz natq lr Grik, murde leplz amrlx nzxlrlr natq lc.
Opxm kx Gct oliqtile nrlarnrlc lc mz nzvz-krm Jiszs, murde da lcng tq. 1) Leplz amrlx nzycmneng mz natq kxesz', kc tqngi natq lr Grik. 2) Lrpzki nyz lr Rom nzrlr-ngrbzlr mz leplz nzvzne-ani-krdr. 3) X mzli lcde nrlc yc angidr mz nzvznengr. Mz nzmu-krde lcde, Nrpakxmrlz kx Jiszs vzm mz nzarlapx-krde nigu, krlzle nzvz-ani-krde mrkcng amrlx tzaclveng lr Rom.
20.2 king kxetu kc Rom(emperor)
Lr Rom lcng nzkqle-ngrbzlr king kxetu rdr ‘Sisz,’ [Caesar], kx drtwr ngrde ‘king.’ Mz Inglis, king kxetu kx aclvele kzdq ‘empaea’ (empire) ngr kandre kxkqlu nzrpibz ‘empzrz’ (emperor). Lr Rom kcng nznginyzdr kzdq Palament (Parliament), nzrpibz ‘senet’ (senate). Mzli kc lr Rom trnzaclveka-ngrdr nrlc, senet kc tqngibe gzpman ngrdr x trpnzngr king rdr. A' mz nibrde, zmatq ngr kzdq kxetu r ami rdr etunepx, murde aovxiole kandre kqlutx x sc tqyrlqtr-lzbqpe mz nzngini-krde king. Drtqde Julizs Sisz. Abzo mzli lcde, Rom tqnginide kzdq ‘empaea.’ Senet kc tqprtr mz gzpman, a' zmatq ngrdr topwzbz.
Lr Rom nzangiolr gct kqlu. Gct ngrdr nzapulr leplz kcng tzrngiscng zmatq kx xplr. Nzlxngiti-kzlr kx king kxetu ngr Rom ngini-kzde gct mz nibr nzbz-krde, x nzrtulrtr-ngrbzlr mz leplz kcng amrlx tzaclveng nzangio-kz-krdr nide. A' lr Jiu nzrsaprlr-zvzng x nzota-zvzng badr ncblo ngr vea ngr Rom krlzbzle king kxetu mrkc Rom nzrlr-krbzle badr nzangio-krdr Gct rdr kc esz'txu. A' mzli kc kxtrngiulrJiu nzlxngitilr Kraes, nzpxtxpx-kz-ngrdr nzangio-krdr gct rdr lr Rom lcng tqkqlu. Mz nzmu-krde lc, mz drtwr lr Rom kxnzrlxngiting nidr leplz kxdrka'-ngrng murde trnzlxngitilru gct lcng. X mz nzpxtxpx-kz-krdr nzangio-krdr king kxetu, nzapulr enqmi rdeng. Dela gzpman ngr Rom sc tqatrkati-ngrde Kristin x tqnibqti-ngrde nidr. Kzdung king kxetu lcng tzdrka'tx-zlwzng x drtwrdr nzlukurnrngr. Mz nzrngisc-krdr kc zmatq kxetu, nzkrlzlr nzrka-ngrbz natq mz ncblo ngr vea nedrng nzrnibqngr leplz kcng tzngyati drtwrdr nidr. Kzdq king kxetu drtqde Niro, aclvele nrlc mzli kc Pol tzlolvz-ngrde x nzatwzlrngr Rom mz nzkotq-krde. Niro angcle nctq taon kxetu kc Rom, x abetitrle kxnzlxngitilr Kraes nzangc-krdrle.
Mzli lcde, Kristin nzatrkating mz kzdung yiz, x mz kzdung kz yiz nzrlr-ngrbz badr nzangio-krdr Kraes. Mz mzli r nzatrkatingr lcng trpnzngr kxnzmnc-mrbrng kx nzrpilr kx nidr kxnzrlxngiting. X nqmq krdr kxnzrlxngiting tubq mz nzvz-nqblq-krdr nqmq kr Jiszs. Zbz nzkqlu-krdr x nzaprcti-krdr etunepx. X mz yiz 311 AD, king kc etu Rom yrlqbzle lou mz nzrlrpx-krbzle mz kxnzrlxngiting nzangio-krdr Kraes mrkcng amrlx. X mz yiz 312 AD, king kc etu Kanstxntin lxngiti-kzle Kraes, x yrlqbzle lou kx leplz amrlx kcng tqaclveleng natekqtrlr drtwrdr x nalxngiti-kzlr Kraes. Da lc trokatrleu lrmakxtr, murde leplz amrlx nzrpilr kx nzrlxngiting, kxmule-esz' kxnzkqlung nzmnc-mrbrbeng. X abzo mzli lcde, nqmq kr kxnzmnc-mrbrng x nzaokr drtwrdr, sc tzaprctipeleng lrmakxtr, da kc tqwaile mrkang kqluti mzli ka. Murde mrkcng amrlx tzatrkatingr lrmakxtr, nztu-amqnging mz nzrlxngiti-krdr x trpnzngr kxnzmnc-mrbrng kx nzmnc-kapqng mz mzlirdr. A' mzli kx tr-rblx-ngrpwzleu mz kxnzrlxngiting, tr-rblx-kzpwzu nzrlr-ngrbzlr mz nqmq krdr kxnzmnc-mrbrng kx nzmnc-ngale-ngrdr nidr nzaprcti-krdr nidr.
20.3 gavzna(governor, procurator)
Gzpman ngr Rom nzakiting mrkcng tzaclveng mz kzdung provins. King kc etu mrkc Rom, sc tqmcpxleng ncblo kcng tzaclvelr provins lcng, x nzkqle-ngrbzng gavzna, da kc tqwaibz Pcntizs Paelzt mz nzaclve-krde Provins kc Judiz. A' kzdung ncblo kcng tzmcpxng mz nzaclve-krdr, nidr king kcng tzaovxiopeng lr Rom. Kzdung mzli king kc etu Rom rlr-ngrbzle badr nzkqle-ngrbz ‘king,’ mz nzmnclz-krbzlr bade. A' kzdung mzli king kc etu pxtxpx-ngrde leplz kc-kzng nzkqle-ngrbz nidr ‘king,’ x nzkqle-alzu-ngrbzng ‘tetrak,’ drtwr ngrde ‘king kxtopwz kx mnclzbz mz zmatq ngr king kc etu.’ Herot Antipas nide ‘tetrak.’ A' mz nzrtekqtrngr mz Natqgu rpiku ‘king,’ murde leplz trnzkrlzlru drtq lc tqngi ‘tetrak.’
Lr Rom kxnzaclveng amrlx nzrngineng ncblo ngr vea kxkqlu kx nzmnclzbzng mz zmatq ngrdr. Kxnzaclveng lcng nzapu-kzlr majzstret. Nidr txpwz kx nzrngiscng zmatq ngr nzrpingr kx ncblo narnibqngr. Gzpman ngr Rom tr-rlr-ngrpwzleu zmatq lc mz kandre kcng tqaovxioleng.
Lr Jiu kcng tzmncng mz provins ngr Rom kcng Judiz x Gzlili nzngyati drtwrdr gzpman ngr Rom, murde nzaovxiolr nidr x nzangiolr gct kzbleng kxkqlu, a' trnzamrluelru Gct angidr kc esz'txu. Dekc kzdung lr Jiu nzotang badr lr Rom. A' ncblo ngr vea nedrng trtakitrdeu nzaovxio-krdr lr Rom, x gavzna kcng Judiz x Gzlili sc tztqlvztrlr ncblo kxmule lc mz kros. X nzngyatikr drtwr lr Jiu nidr etunepx zvz.
20.4 kamadz ngr ami(commander, tribune)
Kzdq ncblo kxetu mz ami rdr lr Rom nzkqle-ngrbz ‘kamadz ngr ami.’ Trmyaszlzleu jenzrol, a' ngi ncblo kc tqaclvele mrkc tzmncngr ncblo ngr vea kxnzkqlung.
20.5 kxetu r dzbe ncblo ngr vea kx trtqki-esz' (100)(centurion)
Kzdq kz kxetu mz ami rdr lr Rom nzkqle-ngrbz ‘senturizn,’ drtwr ngrde ‘kxetu r dzbe ncblo ngr vea kx trtqki-esz' (100)’. Nzmnclz-kzpzng bade kzdung kz kxnzetung r dzbe ncblo ngr vea kx nzpnu (10). A' krlcng trnzycmnetr-ngru mz Nzryrngrkxtrng.
20.6 kxnzatakqting takes(tax collectors)
Gzpman ngr Rom suti drtwrde trau mz nzxpe-krde ncblo ngr vea nedeng x mz nzrwz-krde lrpzki x dalr lue nzyrle-krmle mz lue kxvo nayrletr mz taon kxnzetung. Mz nzmu-krde lc, gzpman ngr Rom nzyrlqbzlr ncblo kcng tzatakqting takes. Mrkcng Provins kcng Judiz x Gzlili, nzamnclr kzdung lr Jiu mz nzatakqti-krdr takes elr. A' mzli kang kqlu nznginidr ncblo kx nzangqngung. Leplz nzmwxlrtilr nidr murde nzmu napxtxpx-ngrdr nzxpe-krdr takes, kxnzatakqting takes lcng nzrngiscng zmatq ngr nzpi-ngrbz da lc mz lr Rom kcng nalolvzlr nidr. Mzli kang kqlu kxnzatakqting takes lcng tzbatr-ngrbzlr mz leplz naxpengr trau kxkqlu, murde gzpman ngr Rom rlr-ngrbzle badr nzatakqti-krdr takes kxyctrpz mz nzxpe-lzbq-krdr. Lr Jiu kc-kzng nzngyati drtwrdr kztedrng kcng tzatakqting takes, murde nzwztrpzng mz lr Rom kcng tzaovxiopelr nidr, x nzangqngutitrlr lr mrnyzdrng.
Mz nzmu-krde lcde, lr Jiu kc-kzng nzpxtxpx-ngrdr nidr, myapxbz dzbede Farzsi kcng tzobqszo-ngrdr nidr. Lr Jiu kc-kzng trnzokatrlru nidr mz nzyzlu-krmlr mz nqmq kxtubq. Mz nibrde tr-rblxpwzu badr kxnzatakqting takes nzlxngiti-krdr Jiszs, murde trpxtxpx-ngrdeu nidr. A' mz nzvz-nqblq-krdr nide nqmq krdr natekqtrlr x bzkq nzangqngutitrpeng leplz. A' sc tzrlrbe-ngrbz nzwz-krdr mz nzatakqti-krdr takes. Matiu, kc tzrpi-kzpz Livae, [Matiu 9:9] x Sakizs [Luk 19:1-8] nidr kxnzatakqting takes kcng tztekqtrlr nqmq krdr mz nznzvz-nqblq-krdr Jiszs.
20.7 doa kx rlr-ngrbz gzpman ngr Rom nzprtr-krde mz dzbede kxmyapxbz(Roman citizen)
Natq Inglis ‘sitiszn’ (citizen) drtwr ngrde doa kx rlr-ngrbz gzpman ngr Rom nzprtr-krde mz dzbede kxmyapxbz. Kandre kang kqlu nzryrlqng lou mz nzaclve-angidr-krdr doa nedrng. Mz mzli r Nzryrngrkxtr Kc Ate, kzdq lou scdr lr Rom rpile kx doa kxprtr mz dzbede lc tqmyapxbz navzmi kai mz kot, zbz navibrting x nzadwatrngr mz presin kc ate. Mzli kc tqkotqpengr Pol, a' traolvzleu drtwr kc tqyrlq majzstret kc, krlzle nzrlxtingr nzatwzlrngr nide mz taon kc etu Rom, murde king kc etu nakapxle drtwr kc navz-nqblqlr. Pol vz-nqblqle lou lc mz nibr nzmncpx-krmle mz presin yiz tq. Mzli lcde, kzdung leplz mztr nzmcng mz nzprtr-krdr mz dzbede lc, da kc tqwai Pol. [Aposol 22:27] A' kzdu-kzng leplz nzayrbzkq-ngrdr trau kxetu mz nzrlr-ngrbz badr nzprtr-krdr mz dzbede lc, da kc tqwai kamadz mz Aposol 22:28. Gzpman ngr Rom tr-rlr-ngrpwzleu mz lr Jiu kxnzkqlung nzprtr-krdr mz dzbede lc, x lr Jiu nzpxtxpx-kz-ngrdr nzprtr-krdr elr. Mc kz Aposol 16:37-39.
21 kzdung nzycmne-ebzpxngr mz Nzryrngrkxtr(symbolism in the Bible)
21.1 mepyr(blood)
21.2 sip x nei sip(sheep and lamb)
21.3 nc fiki(fig tree)
21.4 nrlanc ngr grep(vineyard)
21.5 lue(water)
21.6 yisti(yeast)
21.7 bret(bread)
21.8 zyzlr x nzlo(light and darkness)
21.9 nrlar kxrtc(right side)
21.10 lr nrlc(the world)
21.11 nqmq ngr nzvz-nqblqbe-krgu lrpzki kc pnz tqikztiku mz nzale-zvz-krgu alwx(flesh)
21.12 toki r vea x dalr vea(sword, armor)
21.13 gol(gold)
21.14 nzvongr mz nzesangr(running the race)
21.1 mepyr(blood)
Nzryrngrkxtr alvztr-ngrde kx nzlukr doa x animol yctr mz mepyr ngrdr. [Livae 17:10-14; Lou Kcpwz 12:22-24] X nzayrplapxngr mz alwx ngi nzbzngr. Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai, mzli kx animol nznibq-ngrde mz nzngini-krde blz mz nzrkapx-krde alwx, pris iklrole mepyr ngrdrng mz olta, mz nzaelwa-krde kx animol lc tekqtrle doa mz nzbz-krde. [Livae 1:4-5, 10-11; 4:3-8, 13-18; 5:1-9; 7:1-2] Kzdung mzli mepyr nziklrobz mz leplz mz nzatrngr nidr mz nzobqkr Gct. [Nzrlaszngr 24:8; 29:19-21; Livae 8:22-30; 14:6-7, 14, 25]. X mepyr lc ngi nzycmne-ebzpxngr mz nzbzkr animol, murde alwx ngr doa naipqpx. Nakrlzq kx mepyr trokatrleu leplz nzmu animol lc trnabzleu. Mepyr trpnzngr scde zmatq, a' tu-ngrde nzbzkr animol. Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai ngalrdeng kcng tzycmnetr-ngrdr ‘mepyr’ nzngini-krde nzbzngr nidr seleng: Lou Kcpwz 19:4-6 x Esikel 3:18, 33:4-6.
Gct tr-rlr-ngrpwzleu mz leplz nedeng nzrmnq-krdr mepyr murde nzlukr animol yctr mz mepyr ngrde. [Nou 9:4; Livae 3:17; 7:26-27; 1 Samwel 14:32-34] Mz drtwrdr mepyr ngr animol ngi nabzde. Dekc tr-rlr-ngrpwzleu nidr nzngq-krdr animol kx nznibq x nzasumi mepyr ngrde kcng tqycpxbep badr. X mou Gct yrlqbzle mepyr mz nzrkapxngr alwx. Mz nzmu-krde lc, mepyr tr, x trtakitrdeu nzngini-krde dakxnzng. (Mz nqmq lcpwz, mz nztrkr makxtr, trtakitrdeu leplz nzmwipx-krmlr elr mz nzapu-krde ma bzq nyzdr.) Dekc lr Jiu nzavzti-zvzlr nzrnibqngr animol nedr mz nzlaki-krbzlr drtwr animol lcng x nzrlr-ngrbzlr mepyr ngrde amrlx nzyrlepx-krde x sc tzasu ate. Mz drtwr lr Jiu nzrmnqngr mepyr ngi da kxtrka zlwz. Dekc mzli kc tqrpingr Jiszs nangqku nrkrdrtqde x namnqku mepyr ngrde, [Jon 6:53-56] lr Jiu nzxngitrlr nzycmne-krde lc. Mc kz Aposol 15:20.
Nzryrngrkxtr Kc Ate ycmnetr-ngrde ‘mepyr’ ngr Kraes nzarlapx-krde nigu, o nzwztipx-krde alwx ngrgung, o nzrngisc-krde zmatq. Krlc nzycmne-ebzpxngr. Mepyr tu-ngrde nzbzkr Kraes nigu, murde ma tqbzku. Ycmnetr-ngrgu mepyr ngrde nzrngisc-krde zmatq. A' trngiu mepyr esz'-krde kx rngisc zmatq, a' ngi nzlukr Kxnzmcpx kx rngisc zmatq. Murde mzli kc rlrpx-ngrde nzlu-krde mz nzbz-krde nigu, tekqtrle nigu mz nzbzngr lc. X ycmnetr-ngrgu mepyr ngrde, a' drtwr ngrde nzbz-krde. Bzkq rpiq kx mepyr rngisc zmatq ngr dabo mz nide esz'-krde. Murde mepyr ngr nrkrdrtq Kraes kx yrleo mzli kc tqkrka'-ngrde mz nrlanc Getsemzni, x mzli kc tztabrti-ngrde, x sc tztqlvztr ate mz kros, trpnzngr zmatq ngrdr murde trbzka.
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate ngalrdeng kcng tzycmnetr-ngrdr mepyr nzngini-krde nzbzngr nidr seleng: [Matiu 27:24-25; Luk 11:50-51; Aposol 5:27-28; 20:25-28; 1 Korint 18:6; Rom 3:25; 5:9; Efiszs 1:7; 2:13; Kolosia 1:19-20; Hibru 9:11-14, 16-22; 10:19-22, 29; 12:23-24; 13:11-12, 20; 1 Pita 1:1-2, 18-19; Nzaelwapxngr 1:5; 5:9; 6:9-10; 7:14; 12:11; 17:6; 18:24; 19:1-2] Mz Natqgu kzdung mzli rpikr ‘mepyr’ x kzdu-kzng mzli ‘nzbzngr.’ Mz Aposol 20:26 x 1 Korint 18:6; mepyr ngr leplz drtwr ngrde nzbz-krdr mz nzbzngr krali mzli kc Gct na-ayzlu-ngrbzle da mz leplz kxdrka'-ngrng. Nzbzngr krali ngi nzbz-alongr mz Hxl.
21.2 sip x nei sip(sheep and lamb)
Sip ngi animol kx myapxbz mz lr Israel x mz nibrde mz neidu lrdr, lr Jiu. Nzngqlr sip, x nzkalz-kzpzlr mz Gct mz nzngini-krdr blz. Nzwz-ngrdr lrpz mz nrpnr sip kx apqbzle nrkrdrtqdr mzli kx bao-zlwzngr nrlc. Sip kxkqlu nrpnrdr prki, a' kzdung nzbotapz'ng.
Nei sip nzrlr-ngrbzng mz Gct mz nzngini-krdr blz. Blz lcng ngi animol kx myapx-esz'ngr, kx trpnzngr kx botapz', trsqkiu, tryc-ngru zyagox, trtxpnzngr da kx vz-rbrtrpz badr. Mz Nzamyangr kc kai lr Israel nzrkabzng mz Gct blz kx ngi nei sip. X mepyr ngrde arlapxle nidr mzli kc enjrl ngr nzbzngr tqlvco-ngrmle Ijipt. [Nzrlaszngr 12:21-23] Nzamyangr kc kai tqngi rkx ngr Jiszs nzngini-krde blz kx na-arlapxle leplz neng Gct murde ma tzbz-alongr mz Hxl. Mz nzmu-krde lcde, nzrpibz kx Jiszs nide ‘Nei sip ne Gct’ x ‘Nei sip kx ngi blz kc tznibq mz nzarlapx-krde nigu mz zbq ngr Nzamyangr.’ [Jon 1:29, 36; 1 Korint 5:7; 1 Pita 1:19; Nzaelwapxngr 5:6, 8, 12, 13; 6:1-7, 16; 7:9-10, 14, 17; 12:11; 13:8; 14:1, 4, 10; 15:3; 17:14; 19:7, 9; 21:9, 14, 22-23; 22:1, 3]
Sip x nei sip rblxbz badr nzatrkati-krdr leplz. Murde trpnzngr nqngidr kxmalc x trpnzngr drkrvi rdr. Sip nidr animol kx nzavzo-lzbqng x nzvz-nrwx-ngrng. X mzli kc kxaclve sip tqpaki-ngrbzle nrpnrde o nibqle mz nzrngqngr, sip kc tqtu-lrpi x trkya'-pnzu x trabzleu nzdwangr. Jiszs apule sip mz nzavzo-lzbq-krde x nzvz-nrwx-krde. Murde rka-lzbqngr mz nzngini-krde blz. A' trabzleu nzdwangr mz nzrtqlvztrngr nide mz kros, murde nakatxpxle blz ngrgung.
Mz Nzryrngrkxtr, leplz neng Gct nzkqle-kz-ngrbz sip nedeng murde apu-kzku sip mz nqmq lcde seng: 1) Rblxm bagu nzokatr-lzbq-krgu. A' mnc-xgle-zvzku Gct nzokatr-krde nigu x nzrka-krmle nagu dakxnzng, da kc tzwai sip nzmnc-xgle-krdr kxaclvele nidr nzmailz-krbzle nidr mz dakxnzng nadrng x lue pqdrng murde ma tzbzng. [Sam 23:1-3] 2) Sip nidr animol kx nzngqngung x nzmrbrne-anipwzng. Nzkrlzlr nzoprtanengr mz nidr esz'-krdr x nzmrbrng x nztaong mz gq x rblx nzdwalz-krmlr. Kxaclve sip navz mz nzrtangrti-krde sip kc murde na-arlapxle. Leplz amrlx nzmnc-rlrubzng mz Gct mzli kc trnzlxngitikalr Jiszs, mz nzngini-krdr kxnzmrbrng. Murde trnzkrlzpelru kxmu nzrmctingr Gct x lrpzki mrnyzdr Heven. [Asaea 52:6] Mz nzmu-krde lcde, Gct atwzlr-ngrmle Jiszs mz nzrtangrti-krde x nzarlapx-krde leplz, murde navzmile nidr mrnyzdr Heven. Dekc Jiszs nide Kxaclve-angidrle sip x nigu kxnzrlxngiting apuku sip nedeng. [Jon 10:11-18]
21.3 nc fiki(fig tree)
Fiki nidr nra nc fiki. Nide kzdq dakxnzng kx mrlz-zlwzbz mz leplz ngr nrlarnrlc kc tqycngr Israel. Nrade mqbq vz-krlzbzle mzli kx plcpx-ngrde. Mz nzmu-krde lc, rblx nzrmcngr kx nc fiki nrade nzyc-krbzle o trpnzngr, a' ngi txpwz mz nzesotr-zpwx-krbzme bade x sc tqmc-ateq. Mrkc Israel nzdokr nra fiki ngi rkx ngr nzmnc-zpwxngr. [Lou Kcpwz 8:8; 1 King 4:25; 2 King 18:31-32; Sam 105:33; Asaea 36:16-17; Jeremaea 5:17; Hosia 2:12; 9:10; Joel 1:12; 2:22; Emos 4:9; Maekz 4:4; Habakuk 3:17; Hagai 2:19; Sekaraea 3:10] A' nra fiki kx trnadoleu ngi rkx kx Gct drtwrde tresapxu. Kzdung mzli mz Nzryrngrkxtr, nc fiki ngi kzdq nzycmne-ebzpxngr kx drtwr ngrde doa lr Israel. [Matiu 21:18-22; Mak 11:12-14, 20-23; Luk 13:6-9]
21.4 nrlanc ngr grep(vineyard)
Grep nidr kzdq nra nounc kxtopwz kx lue lrngr, x etu kxpipzbz mz mabol kxtopwz. Nzyrblaomqng mz nqvi, a' nqvi lrde trkrlzobzleu drtc'. Nqvi lr grep nzboilz-krde krlzmle lomr nelz. Zbz nrlardeng nzpetrng mz kzdq nqvi kxboi trbxoleu drtc'. Ncblo kx rpe grep nalvaki-zvzle nrlardeng x napetr-zvzleng mz nqvi lc. Lue lr grep nzrwzngr waen. Namrlzu r grep kqlu. Kzdung mqbq, kzdung pc, kzdung prpol, kzdung blu. Kzdung mzli grep nztwztrp mz kandre nyzgu x nzamwa Honiara. Grep nzdong mz nablr ngrdr x nzdoomqng mz nqvi lrdr. Kzdung grep nzaglr mz nepi x sc tqrpnakipe. Mz Inglis nrlanc ngr grep nzkqlebz ‘vinyzd’ (vineyard) x grep kxnzaglqngr nzkqlebz ‘sultana’ o ‘raisin.’
Mz Nzryrngrkxtr, nrlanc ngr grep ycmne-ebzpx-ngrde leplz ngr Israel. X leplz kxnzwzng mz nrlanc ngr grep drtwr ngrdr kxnzrmailzng ngr Israel. [Asaea 3:14; 5:1-7; 27:2-6; Jeremaea 12:10-13; Matiu 23:33-46; Mak 12:1-12; Luk 13:6-8; 20:9-19]
21.5 lue(water)
Lue x lue kxyrle nidr rkx ngr Mqngrkxtr x zmatq ngrde. Dekc tzwrkxtrngr leplz mz lue. [Asaea 12:3; 35:6-7; 41:17-18; 44:3; 55:1; Jeremaea 2:13; 17:13; Esikel 36:25-27; Sekaraea 14:8; Matiu 3:11; Mak 1:8; Luk 3:16; Jon 3:5; 4:10-11; 7:37-39; 1 Pita 3:20-21; Nzaelwapxngr 7:17; 22:17]
21.6 yisti(yeast)
Yisti nzrpi-kzpz ‘draebam.’ Mz Nzryrngrkxtr, yisti ngi rkx ngr da kx rlxpx x aetunepxle da. Kzdung mzli nzetunepxkr da lc mrlz. [Matiu 13:33; Luk 13:20] X kzdung mzli nzetunepxkr da lc trmrlzu. [Matiu 16:6, 11-12; Mak 8:15; Luk 12:1; 1 Korint 5:6-8; Galesia 5:9] Mz Nzmulvzngr Bret kx Trpnzngr Yisti Ngrde lr Jiu nzkatxpxlr yisti amrlx mz ma nyzdr mz nzngini-krde rkx ngr alwx, x sc tqakaputr-atelr Nzamyangr mz nzngq-krdr bret kx trpnzngr yisti ngrde.
21.7 bret(bread)
Bret ngi dakxnzng nadr lr Jiu, kx nzngq-zvzlr mzli kang kqlu. Mz nzmu-krde lc ngi rkx ngr dakxnzng amrlx. Mz natqdr, ‘nzrlopxingr bret’ drtwr ngrde nzmungr. Nzmungr bret x dakxnzng, alule leplz. X ngi kz rkx ngr nzlungr. Jiszs rpile kx nide ‘dakxnzng kc tqvzom Heven’ x ‘dakxnzng ngr nzlungr.’ [Jon 6:32, 35, 41, 48, 51, 58] Krla drtwr ngrde kx nzrngqngr nide kabzle mz leplz nzlungr kxboi Heven. Nzrngqngr nide drtwr ngrde nzrlxngitingr nide. Mz Nzmungrkxtr, rpiku kx bret ngi ncvr Jiszs, mz nzbz-krde nigu mz kros, murde naluku.
21.8 zyzlr x nzlo(light and darkness)
Mz Nzryrngrkxtr zyzlr x nzlo ngi rkx ngr da kxmrlz x da kxtrka. Mz Nzryrngr Kc Kai, zyzlr ngr Gct drtwr ngrde nzpwxng: 1) Zyzlr ngi rkx ngr zmatq ngr Gct kx mcku mz zyzlr ngrde. [Sam 18:12] 2) Mz nzrka-krbz Gct zyzlr ngrde mz leplz, drtwr ngrde nzrkatx-krde alwx, zyagox, x da kxtrka amrlx murde namnc-zpwxng. [Sam 18:28] 3) Drtwr kz ngrde nzrkrlzngr x nzrmcngr da kx ngi da angidr. [Sam 19:7-11; 119:130] 4) X mou, kzdung mzli zyzlr drtwr ngrde nzmailzkr Gct leplz x nzalvztr-krde nidr. [Sam 43:3]
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, zyzlr drtwr ngrde nzpwx-kzng: 1) zluli r Gct, 2) zmrlz ngrde, 3) nzrkrlzngr da kx ngi da angidr, myapxbz kxnamu leplz nzrlapx-krdr, x 4) nzmailzkr Gct leplz. [Matiu 4:16; 5:14-16; 6:22; Luk 2:32; 8:16; 11:33-36; 16:8; Jon 1:4-9; 3:19-21; 5:35; 8:12; 9:5; 11:10; 12:35-36, 46; Aposol 13:47; 26:18, 23; Rom 2:19; 13:12; 2 Korint 4:4-6; 6:14; 11:14; Efiszs 5:8-14; Kolosia 1:12; 1 Tesalonika 5:5; 2 Timoti 1:10; Hibru 10:32; 1 Pita 2:9; 2 Pita 1:19; 1 Jon 1:5-7; 2:8-10; Nzaelwapxngr 21:23-24; 22:5]
Nzlo drtwr ngrde nzlvqn: 1) da kxtrka, 2) alwx, 3) nzmnc-mrbrngr, 4) nzmnclz-ngrbz mz zmatq ngr Setzn, 5) nzmncngr Hxl. [Matiu 4:16; 6:23; 8:12; 22:13; 25:29; Luk 1:79; 11:34; 22:53; Jon 1:5; 3:19; 8:12; 12:35, 46; Aposol 26:18; Rom 13:12; 1 Korint 4:5; 2 Korint 4:6; 6:14; Efiszs 5:8, 11; Kolosia 1:13; 1 Tesalonika 5:4-5; 1 Pita 2:9; 2 Pita 2:17; 1 Jon 1:5-6; 2:8-11; Jud 6, 13] Mz nzrtekqtrngr ‘nzlo’ mz Natqgu, rpi-zvzku ‘da kx akamrbr-ngrde da mz nabz leplz.’
21.9 nrlar kxrtc(right side)
Nzryrngrkxtr ycmnetr-ngrde mq Gct kxrtc. Mq kxrtc ngi mq kxmyapxbz. [Nou 48:12-20] Mq Gct kxrtc tu-ngrde zmatq ngrde murde malele toki r vea scde mz mqde kxrtc. [Nzrlaszngr 15:6, 12; Job 40:14; Sam 17:7; 18:35; 20:6; 21:8; 44:3; 45:4; 48:10; 60:5; 63:8; 74:11; 78:54; 80:15; 89:13, 25, 42; 98:1; 108:6; 118:15-16; 138:7; 139:10; Asaea 41:10; 48:13; 62:8; Nzyrningr 2:3-4; Habakuk 2:16; Nzaelwapxngr 1:12, 17, 19; 2:1; 5:7]
‘Nrlar king kxrtc’ ngi me matq-esz'ngr mrkc tqwxbuo-ngrm ncblo kxmyapxbz kx mnclzbz mz king. X drtwr ngrde kz kx king la abrtzlvzle kxnzwxbubzng mz nrlarde kxrtc. [1 King 2:19; Sam 16:11; 45:9; 80:17; 110:1; Matiu 22:44; 26:64; Mak 12:36; 14:62; 16:19; Luk 20:41; 22:69; Aposol 2:33-34; 5:31; 7:55-56; Rom 8:34; Galesia 2:9; Efiszs 1:20; Kolosia 3:1; Hibru 1:3, 13; 8:1; 10:12; 12:2; 1 Pita 3:22; Nzaelwapxngr 5:1] A' leplz kcng tzmncng mz nrlar king kxmc, trabrtzlvzleu nidr. [Matiu 25:33; 41]
Doa kx tu mz nrlarm kxrtc, na-aclvele nim, murde da kxtrka ma tzprtzbzng bam. [Sam 16:8; 73:23; 109:31; 110:5; 121:5; Asaea 41:13; 45:1; 63:12; Aposol 2:25]
21.10 lr nrlc(the world)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate ‛leplz ngr nrlc ka,’ o ‛lr nrlc,’ o ‛nrlc’ drtwr ngrde ‘leplz kxnzaleng alwx,’ o nqmq nr drtwr leplz kcng trnzrlxngitiung, o nzmnclzbzngr mz zmatq ngr alwx x Setzn. Mz nzryr-krng Jon, drtwr ngrde kxmule lc. [Matiu 5:14; 18:7; 26:13; Mak 14:9; Jon 1:9-10; 1:29; 3:16-19; 4:42; 6:33, 51; 7:7; 8:12; 9:5, 10, 36; 11:27; 12:46-47; 13:1; 14:17, 19, 22, 27, 31; 15:18-19; 16:8, 20-21, 28, 33; 17:6, 9, 11, 13-18, 21-25; 18:20, 37; Aposol 17:31; Rom 3:6; 1 Korint 1:20-21, 27; 2:12; 6:2; 7:31; 11:32; 2 Korint 1:12; 5:19; 10:3-4; 11:18; Galesia 4:3; 6:14; Efiszs 2:12; 1 Timoti 1:15; 6:7; Hibru 10:5; 11:7, 38; Jemes 1:27; 2:5; 4:4; 1 Pita 1:1; 2:11; 2 Pita 1:4; 2:20; 1 Jon 2:15-17; 3:1, 13; 4:4-5, 9, 14; 5:4-5; Nzaelwapxngr 11:15]
21.11 nqmq ngr nzvz-nqblqbe-krgu lrpzki kc pnz tqikztiku mz nzale-zvz-krgu alwx(flesh)
Mz kzdung ngalrdeng kxnzpipzng mz Nzryrngrkxtr Kc Ate mz Inglis, natq lc tqngi ‛the flesh’ trngiu drtwr ngrde nrkrdrtq. A' drtwr ngrde ‘nqmq ngr nzvz-nqblqbe-krgu lrpzki kc pnz tqikztiku mz nzale-zvz-krgu alwx.’ [Rom 7:5; 8:3-13; 13:14; 2 Korint 10:2-4; Galesia 5:16-24; 6:8; Efiszs 2:3; 2 Pita 2:10; 1 Jon 2:16] Mzli kc tr-rlapxka-ngrgu, mqngrgu, nabzgu x drtwrgu nztrkang x nepunr drtwrgu nztrka-kzng. A' mz nibr nzrlapx-krgu, rngiscpegu mqngr kxmrna kxlqngi x tr, kx suti drtwrde nzvz-nqblq-krde natq Gct. Kxmule-esz' nabzgu x drtwrgu nzalqngipe x trpe-kzng x suti drtwrgu nzvz-nqblq-krgu Gct, a' mzli lcpwz sutibe drtwrgu da kxtrka, kc tqmailzbepzle nigu mz lrpzki kc mzli kc tqikzti-ngrgu mz nzale-zvz-krgu alwx. Murde nrkrdrtqgu x nargu tr-rblxpwzu badr nzaoti-ani-mou-krdr alwx kcng ena tqaleti-zvzkung. A' mzli kc nrkrdrtqgu nabz-ngrde x navzdz-ngrgu Heven, da kcng amrlx tqvectitrle nigu mz alwx sa nayrkrpxbzng. Mz nzvz-nqblqbe-krgu nqmq lcng mzli kc kxmule-esz' rlapxpeku, mz Nzryrngrkxtr nzpibzlr, ‘nqmq ngr nzvz-nqblqbe-krgu lrpzki kc pnz tqikztiku mz nzale-zvz-krgu alwx.’
21.12 toki r vea x dalr vea(sword, armor)
Mz Nzryrngrkxtr, kzdung mzli dalr vea nzycmne-ebzpx-ngrdr nzota-krgu badr Setzn x drka' nedeng, x kzdu-kzng mzli drtwr ngrde nzaclvekr Gct nigu. Mz Sam, Devet rpi-zvzle kx, ‘Gct, nim lrpalvc nyznge,’ x ‘Nim temz ngr lomrnge.’ [Sam 3:3; 5:12; 7:10; 18:2, 30, 35; 28:7; 33:20; 59:11; 84:9, 11; 91:4; 115:9-11; 119:114; 144:2; 149:6; Asaea 59:127; Luk 11:22; Rom 13:12; Efiszs 6:10-17; 1 Tesalonika 5:8; Nzaelwapxngr 1:16; 2:16; 6:4; 19:15]
Mz nzota-krgu badr Setzn x drka' nedeng nakrlzku da lcde seng: 1) Nakrlzku Nzryrngrkxtr, murde nzkrlz-krgu da kx ngi da angidr na-amqngile nzrlxngiti-krgu. 2) Na-abrtrpzku drtwrgu mz nztubqkr Nzryrngrkxtr x nzesalzkr Gct, kxmule-esz' nike xngibzku. 3) Mzli kx drka' yrlqtr-ngrbzle nzpokiangr mz drtwrgu, krlzku nzrpipxngr da angidr kcng tqycpxm mz Nzryrngrkxtr kx aelwapx-ngrde nzpokiangr lang, da kc tqwai Jiszs mzli kc tq tamitingr Setzn le. [Matiu 14:1-11; Luk 4:1-13] Nzrkrlzngr x nzrlxngitingr Nzryrngrkxtr ngi da kc tqaclvele nigu mz nzayotikr Setzn nigu, mzli kx tqabz-ngrde nzatrkati-krde nzrlxngititr-krbzku mz Gct. Mzli kx trka-ngrbagu nigu esz'-krgu, nakrlzku kx Gct mrlztile nigu x atubqtipele x atrpele nigu. Nzkrlz-krgu da lcng na-arlapxpele nigu mz nzyrpz'kr drtwrgu.
21.13 gol(gold)
Gol ngi kzdq mrlzu r rplz kx trau rde kqlutxpxbz mz nrlc ka. Trau rde kqlu murde rblx nzrmctxnengr, mrlzvxi x trpnzu mepyr ngrde. Gol kx nzrmcngr mz drtc' trngiu gol kxlqngipx. A' na-ayrleningr mz nyr nzwrde kqlu mz nzrkatxpxngr zblqki ngrde. Mzli lcde, da kcng trnznginidru gol nzlvabetineobzng mz wq gol x nzkrlz nzrkatxpxngr. X gol kc tqycope mzli kc tqlqngipe-ngrde, trau rde myaszpxle mzli kc kai. Gol ycmne-ebzpx-ngrde da kx trkrlzleu nzyrkrpxngr, apule nzrlxngiti-krgu. Nzprtr-krgu mz nzkxpungr x mzli kx rblx alqngipxle x axplrle nzrlxngiti-krgu, da kc tqwai nyr alqngipxle gol mz nzayrleningr. [1 Pita 1:7; Nzaelwapxngr 3:18; 4:4; 21:18, 21; Sam 19:10]
21.14 nzvongr mz nzesangr(running the race)
Mzli kqlu aposol Pol ycmne-ebzpx-ngrde nzvongr mz nzesangr nzapu-krde nzrvz-nqblqngr Gct x nqmq krdeng. Mz ‘nzayrkrpxngr nzesangr’ drtwr ngrde nzvz-zvzkr nzrvz-nqblqngr nqmq kr Gct krlzbzle mzli kx nabzngr. X da kxmrlz kx twzku mz nzayrkrpx-krgu nzesangr lc ngi nzlungr kxboi. [Aposol 20:24; 1 Korint 9:24-27; Galesia 2:2; 5:7; Filipae 2:16; 2 Timoti 4:7; Hibru 12:1-3; Sam 102:23]
22 lepz(leprosy)
Lepz ngi kzdq zyagox ngr be nrkrdrtq. Mz Inglis zyagox lc tqngi drtqde ‘leprosy,’ ncblo kx ycne bade nzrpi-alzubz ‘lepz.’ Drtq zyagox lc mz medikol nzrpibz ‘Nzyagoxkr Hanson.’ Mzli ka zyagox kc tzrpibz lepz blepxbz mz lepz kc tqyc mz Nzryrngrkxtr. Lepz mz Nzryrngrkxtr drtwr ngrde zyagox ngr be drtq kx blepx-lxblrng, vzmi lepz kc tqrpi-ngrbzku ‘lepz’ mzli ka. Zyagox lcng nzkrlzlr nzprc-ngrbz mz leplz kzbleng. Mz Lou sc Mosis, rpile kx doa kx ycngr lepz x zyagox ngr be drtq trtakitrpleu nide nzprtrngr mz nzangiongr x trtakitrpleu nzmnctr-lxblr-krdr badr kx nrkrdrtqdr mrlz.
Lou ngr zyagox lcng yclzm mz Livae dckrlzde 13–14 x Nzkqlu-krdr 5:1-4 x 12:10-15. Mz drtwr lr Israel, zyagox lcng tqngi nzayrplapxngr kc tqvzom mz Gct. [2 King 5:27; 15:5; 2 Be Ngrdr 26:20-21] Doa kx ycngr zyagox lcng, lrpz scde na-abxplibz, mz nzaelwapx-krde kx drtwrde vz. Mzli kx nzvzne-ngrdr mz mzli r leplz kxnzkqlung, nzmu nakabominedr kx ‘Nigr kxnzngangrng! Nigr kxnzngangrng!’ murde leplz bzkq nzvz-eso-aepztrpzng badr. Trnzrlr-ngrpwzu nzycmne-krdr badr doa. Trpnzngr kx naesotrpz o nabxtrpzle nrkrdrtqdr.
Doa kc tqmrlzlzpe-mople la mz nzyagoxngr lc, navzbz mz pris, kx napwxlitibzle nrkrdrtqde mz nzkrlz-angidr-krdele kx mrlzpe. Zbz doa lc sc tqrka-atebz blz mz Gct, x pris kc sc tqpipxpebzle kx nrkrdrtq ncblo lc mrlzpe x takitrpede nzmnc-krdr badr leplz kxnzmrlzng.
23 Livae(Levi)
23.1 mrlx Israel(son of Israel)
23.2 nqvi lr Livae(Levites)
23.3 nqvi lr Eron(line of Aaron)
23.4 Matiu Livae(Matthew Levi)
23.1 mrlx Israel(son of Israel)
Livae ngi kzdq mrlx Jekop (Israel) kcng nzpnu-esz'-nrade li (12), x mrlx Lea. [Nou 29:31-35; 35:22-26] Mc kz nzycmnetrngr Israel. [nabz 10]
23.2 nqvi lr Livae(Levites)
Leplz kcng tzvzpxmqng mz Livae nznginipedr nqvi lr Livae, mz nabz nqvi lr Israel [Nzrlaszngr 1:1-7; Nzkqlu-krdr 1:47-54; 3:14-39] Lr Livae nzkalzbzng mz nzwztr-krbzlr mz Gct mz Tentkxtr, x trpnzngr nyzdr drtc'. Gct rlr-ngrbzle badr nznginyz-krdr taon kxetu mz drtc' ngr kzdu-kzng nqvi lr Israel. [Josua 13:14; 14:3-4; 21:1-42] X rpile kx nqvi lr Israel lc-kzng nakabzlr nqvi lr Livae kranzpnu ngr da kx nzpetilr amrlx x animol kxmrna amrlx, murde nzwztrpzng mz Gct x trpnzngr nyzdr drtc'.
23.3 nqvi lr Eron(line of Aaron)
Eron mncpxm mz nqvi lr Livae, x ni-kzde mzle Mosis [Nzrlaszngr 4:14] Eron ngi kxokatr ne Mosis kxmyapxbz. X Gct mcpxle nide mz nzngini-krde Nardr Pris ayrnrngr. Mz nibrde pris amrlx ngr Israel nzvzpxmqng mz nqvi lr Eron, (kc tqvzpxm mz nqvi lr Livae). [Nzrlaszngr 28–30] Mz Livae dckrlzde 21; nzryrlqng lou kx navz-nqblq pris lcng. Lr Livae nztwzlr kranzpnu ngr da mz nqvi lr Israel amrlx, x nzka-mopwzlr kranzpnu ngr da lcng mz nqvi lr Eron, mz nzngini-krdr pris. [Nzkqlu-krdr 18:20-28]
23.4 Matiu Livae(Matthew Levi)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, kzdq ncblo kc tqvz-nqblqle Jiszs ngi Livae, mrlx Alfizs. Kzdq kz drtqde Matiu. Nide ncblo kxatakqti takes x nide Matiu kcpwz tqryr buk lcde ‘Nrpakxmrlz Kx Yr Matiu.’
24 lrmakxtr kxnzrmailzng(church leaders)
24.1 kxnzwztr-zvz-ngrbz mz Kraes x lrmakxtr(church offices)
24.2 aposol(apostles)
24.3 profet(prophets)
24.4 kxnzrlepxng Nrpakxmrlz(evangelists)
24.5 kxnzacvlelr dzbe lrmakxtr(overseers, pastors, bishops, priests, presbyters, elders)
24.6 kxnzalvztr-ngrdr mz Natq Gct(teachers of God’s word)
24.7 kxnzaclveng dalr makxtr(deacons)
24.8 kxnzrlxngiting amrlx nzngini-krdr pris(priesthood of believers)
24.1 kxnzwztr-zvz-ngrbz mz Kraes x lrmakxtr(church offices)
Mz Efiszs 4:10-11 ycmnetrngr Pol nzwzngr nzlvqn kcng tqkabz Gct mz leplz mz nzmailz-krdr x nzokatr-krdr lrmakxtr. Nzwzngr lcng nzlvqnq nidr seleng: 1) aposol, 2) profet, 3) nzrlepxngr Nrpakxmrlz, 4) nzacvlengr dzbe lrmakxtr, x 5) nzalvztrngr Natq Gct. X Aposol 6:3-5 x 1 Timoti 3:8-13 nzycmnetr-kz-ngrdr nzwzngr kraesz'mz mz nzaclvengr dalr makxtr.
24.2 aposol(apostles)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate ‛aposol’ drtwr ngrde tq. Murde mz natq lr Grik, drtwr ngrde menrpa kc tqatwzlrngr kxetu rde mz nzrpipxngr nrpa. Sc tqvzpx mz zmatq ngr kxetu rde x mnclzbz mz zmatq ngrde. A' mz Nrpakxmrlz kc tqyr Luk, ‛aposol’ drtwr ngrde ‛ncblo kcng nzpnu-esz'-nrade-li tqmcpx Jiszs’. [Luk 6:13; 24:48] Zbz mz buk kcng Aposol x kzdung letz, ‛aposol’ drtwr ngrde aposol kcng nzpnu-esz'-nrade-esz' nidr badr Pol x leplz kc-kzng tzmclr Jiszs mz nibr nztulz-mou-krmle mz nzbzngr, tqatwzlr-ngrde mz nzlepx-krdr Nrpakxmrlz. [Aposol 14; Rom 16:7; 1 Korint 15:7]
Ncblo kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12) tqmcpx kai Jiszs nzprtrng mz nzwzngr kc tqmyapxbz tzrpibz ‘Aposol.’ Aposol kc-kaing nidr seleng: Saemon Pita (nzrpi-kzpz Sifzs), Adru mzle Pita, Jemes (mrlx Sebedi), Jon (mzle Jemes kx topwzbz), Filip, Batolomiu (mrlx Tolmai, kx mwx nzrpi-kzpz Natzniel), Matiu (nzrpi-kzpz Livae mrlx Alfizs), Tomas, Jemes (mrlx Alfizs), Saemon (kc tqprtr ena mz dzbede kc tzrpilr namaszlrtxpx-ngrdr gzpman ngr Rom mz nzmnc-krdr Israel), Judzs (mrlx Jemes, kc tzrpi-kzpz Tadizs), x Judzs Iskariot kc tqamwabzle Jiszs mz enqmi rdeng. [Matiu 10:1-4; Mak 3:13-19; Luk 6:14- 16] Dzbede lc nzrpibz ‘krkcng nzpnu-esz'-nrade-li’, kxmule-esz' Judzs Iskariot nibq-lzbq x ncblo nzpnu-esz'-nrade-esz' (11) kcng tzmncpwzng. Mz Aposol 1:21-26 nzmcpxlr Mateas mz nztekqtr-krde Judzs. Rpi Pita kx ncblo kc natekqtrle Judzs nangi doa kx prtr-zvzbz badr mzli kc tzvz-nqblq-ngrdr Jiszs, abzo mzli kc tqawrkxtrngr Jon le, krlzbzle nzvzdz-krde Heven. [Aposol 1:21-22] Zbz mz nibrde Jiszs sc tqaelwapx-lzbq-ngrbz mz Sol dalr taon Taszs, x kqle-kzle nide mz nzngini-krde aposol. [Aposol 9:1-16] Mz nibrde drtqde sc tzrpi-kzpz Pol. Jiszs esz'-krde sc tqkqle-txpwzle aposol lcng.
Nzryrngrkxtr trpipleu bagu da kxkqlu mz kxmu nzlu-krdr aposol mz nibr nzvzdzkr Jiszs Heven. Krlzku da kx kqlupxbz mz Pol x Pita mz ‘Da Kcng Tzaleting Aposol.’ Rngine-kzgu kzdung be ngr kzdung aposol kx tryclzpqu mz Nzryrngrkxtr. X mz nzmu-krde lcde, trkrlzkuu kx ngi da zpwx o trtingr. Leplz nzkqlung nzrpilr kx nznibqng amrlx ngrdr murde nzryapwxpx-krdr Nrpakxmrlz, a' ngi txpwz Jon kc tqbz mzli kc tqlrtzlvzpe-ngrde.
Pita- Kzdung nzryapwx-ngrng nzrpilr kx Pita nztqlvztr mz kros mrkc Rom. X nzadongr nide, narde nzapwxo x nanycde nzapwxlz wq murde mz drtwrde trtakitrdeu nzbz-krde nz-apu-krde nzbzkr Jiszs.
Adru - Nzryapwxtrngr mz Adru blepx-lxblrng x trkrlzkuung nike da angidrng. Kzdung nzrpilr kx ryapwxpx mz kandre kc Sitiz. Kzdu-kzng nzrpilr kx ryapwx mz provins kc Akaia, x kzdu-kz-moung nzrpilr ryapwxpx mrkc Esia x Tres. Kzdung nzrpilr kx abzole makxtr kc Konstantinopol mrkc Trki. Kzdq kz be rpile kx sc tqvzpe Patae taon mz Provins kc Akaia x gavzna mrlcde rpibzle bade nzprtr-krbzle mz nzangiongr gct rdr lr Rom. Pxtxpx-ngrde, x sc tzviplapelr, x sc tzadoopemlr mz kros mz nzpetr-krbzlr mz nqvi, murde na-aboipxbzlr nzbz-krde. A' trnztqlvztrlru mz nilz. Nzrpilr kx dotile mrkc zbq li, sc tqglqlzle Gct, x tqryapwxpxbz Nrpakxmrlz mz leplz kcng tzaokztilr nide. Nzrpi-kzlr kx kros kc tqbzo-ngrmle apule letz ‘X’, x mzli ka kros kxmule lc nzrpibz ‘Kros Ngr Adru Kxtr.’
Jemes, mrlx Sebedi - Krlzku mz Nzryrngrkxtr kx Jemes, mzle Jon nibq King Herot Agripz kc kai. [Aposol 12:1-2]
Jon - Krlzku mz Nzryrngrkxtr kx Jon lc tqngi mzle Jemes, mnc krlzbzle nzngini-krde lrtzlvz. Mz nzryr-ngrng kx trycpxpqung mz Nzryrngrkxtr krlzku kx Jon mnc krlzbzle yiz kc 100 AD.
Filip x Batolomiu - Be kx nzycmnetr-ngrdr Filip x Batolomiu nzrpilr da nzling o nztqng kx drtwrdr tr-esz'tiung, x rblx nzrkrlzngr be kxtubq x be kxvz-rbr.
Matiu - Be kx nzycmnetr-ngrdr Matiu nzrpilr kx ryapwxpx Nrpakxmrlz mrkc Judiz twztilele yiz nzpnu-esz'-nrade-li (12) o mwx krlzbzle yiz nzpnu-esz'-nrade-nzlvqn (15). Zbz vz ryapwxpx kz Nrpakxmrlz mz kandre kzbleng.
Tomas - Tomas drtwr ngrde ‘kxlipxm,’ a' trnzkrlzu neke nzlipxmqng ncdr. Kzdq be kx ycmnetr-ngrde Tomas rpile kx ryapwxpx Nrpakxmrlz mrkc Partia o Prsiz x nzyrtzmq mz taon kc Edesz. X kzdung kz be nzrpi-kzlr kx Tomas vz-krlzbzle Indiz x nznibq mz spiz.
Jemes, mrlx Alfizs - Mwx nzrpibz ‘Jemes kc tqtopwzbz’ murde topwzlzbz mz Jemes kc tqngi mrlx Sebedi. Kzdung leplz nzrpilr kx lxede yrlztibz Kleofzs kc tqngi mzle Josip, ncblo ngr Mxri kc tqngi lxe Jiszs. Nzmu nangi da zpwx le, Jemes ngi kave kr Jiszs, apule mzlede, mz ile lxede. Trpnzngr be kx yapwxtile nike alele o kxmu nzbz-krde.
Saemon kc tqprtr ena mz dzbede kc tzrpilr namaszlrtxpx-ngrdr gzpman ngr Rom mz nzmnc-krdr Israel - Trpnzngr be ngrde.
Judzs, mrlx Jemes - Trpnzngr be kx ycmnetr-ngrde nide.
Judzs Iskariot - Krlzku mz Nzryrngrkxtr kx Judzs Iskariot ado-lzbq.
Pol - Kzdung be nzrpilr kx Pol vz mz nzryapwxpxngr Nrpakxmrlz Spen x sc tqyzlu-atem Rom. Pol rpile kx suti drtwrde nzalengr dalc, Rom 15:23-28. A' leplz amrlx drtwrdr esz'ti kx nznibq mrkc Rom.
24.3 profet(prophets)
Mz nzrkrlzngr dalr profet kcng mz Nzryrngrkxtr Kc Kai, mc Mosis x Elaeja mz nibr ‛kxnzrmailzng r lr Jiu’. Profet lcng nzplzpxbzlr mz lr Israel nrpa kc tqkabz Gct badr. Nzycmnetr-ngrdr Profet kc Tqmyalz-esz'ngr tqapule Mosis kc navzm. X Jiszs Kxnzmcpx sc tqatutrpele natq lc. Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate nzycmnetr-ngrdr profet kxnzmulr lcng, nidr badr lrmakxtr kcng tzrtwzlr nzwzkr profet mz dzbe lrmakxtr x doa kcng tzrngiscng zmatq ngr nzrplzpxngr nrpa kc tqkabz Gct. Nzryrngrkxtr Kc Kai rpi-kzle kx nzmu kzdq natq profet kx tratutr-ngrdeu, takitrde nzrnibqngr nide, murde pokia mz nzrpi-krde kx natqde kabz Yawe. [Lou Kcpwz 18:20-22]
Mz Efiszs 4:11 mcku nzwzkr profet mz nzokatrngr lrmakxtr. Pol rpile kx Gct mcpxle leplz kx nzrplzpx-zpwxng nrpa ngrde mz nzprtr-krdr mz nzwzkr 'profet.' Nzvz-kzpzng mz nibr aposol mz zmatq ngr nzaclvengr, murde aposol kx myatxlz-zlwzbz. Mz 1 Korint 14:29, Pol rpile kx kzteng profet x kzteng leplz kc-kzng tzrplzpxng nrpa kx kabz Gct naobqtrpzng mz nrpa lcng mz nzrmcngr kx nztubqng amrlx ngrdr o mwx kzdung natqdrng vz-rbr, murde drtwr ngrdr trnzrsakrlr-ngru mz Nzryrngrkxtr. Mc kz ‛nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct’ mz Nzalvztr-ngrng Kxmyapxbzng.
24.4 kxnzrlepxng Nrpakxmrlz(evangelists)
Mz Efiszs 4:11 Pol pi-kzle kx Gct mcpxle kzdung leplz mz nzrlepxngr Nrpakxmrlz. Kxnzrlepxng Nrpakxmrlz lcng nzalvztrng x nzryapwxpxbzng nrpa mz leplz kx trnzlxngitikalr Jiszs. Mz Aposol 8:4-13, 26-40, x 21:8 rlwxku nzwzkr Filip mz nzrlepx-krde Nrpakxmrlz, kx ni-kzde kzdq ncblo kcng nzmcpx-kaing mz nzaclve-krde dalr makxtr. [Aposol 6:5-6.] Timoti rlepx kz Nrpakxmrlz. [2 Timoti 4:5] Kxnzrlxngiting amrlx nzkqleng mz nzpi-krbzlr mz kztedrng Nrpakxmrlz x da kcng tqmrlz tqalebz Jiszs mz nzmnc-krdrng. A' kzdung leplz nzmcpxng mz nzwzkr nzrlepx-zvz-krdr Nrpakxmrlz. Aposol kc-kaing ngini-kzdr kxnzrlepxng Nrpakxmrlz, a' leplz kxnzrlepxng Nrpakxmrlz amrlx trnzngini-kzdru aposol.
24.5 kxnzacvlelr dzbe lrmakxtr(overseers, pastors, bishops, priests, presbyters, elders)
Pol ycmnetr-ngrde doa kznike takitrde nzngini-krde kxacvlele dzbe lrmakxtr mz 1 Timoti 3:1-7 x Taetus 1:5-11. Mz nzrtekqtrngr ‘kxnzaclvelr dzbe lrmakxtr’ drtq kx nzyrtiolr nidr seleng: kxaclve, pasto, bisop, presbitz, x lrtzlvz. A' mz Nzryrngrkxtr Kc Ate nzalelr nzwzngr kcpwz. Mrka mz trmctu nyzgu, nzkqle-ngrbzng nidr pris, x mama, x pasto. A' mz natq pris lc, kxmule-esz' nztwzlr drtq kcpwz, a' pris mz makxtr nyz Kraes mzli ka nzwz-krdr blepx lxblr mz pris rdr lr Jiu mz Nzryrngrkxtr. Da lc akqlutibzle drtwr kzdung leplz. Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, kzdq aposol o mrlx kx nzwz-zvzng badr kzdq aposol, da kc tzwai Timoti x Taetus, dela namcpx-zvzle leplz kxna-aclvele kzdq dzbe lrmakxtr. [Taetus 1:5] Kzdung mzli ncblo kx li o tq nzaclve-lxblrlr dzbe lrmakxtr kxesz'. Ncblo lcng nzwz-krdr nzaclvengr x nzalvztrngr dzbe lrmakxtr nedr murde nzrlxngiti-krdr naxplr zvz x na-ale-kzlr nzwzkr Gct. X takitr-kzde lrmakxtr nzxpe-krdr krkcng tzaclvelr nidr. [Luk 10:7; 1 Timoti 5:17-18] Nzwzkr Bisop kc tqycbz mz COM mzli ka, trycu mz yiz kcng trtqki li mz nibr nzrmcngr mz Jiszs. A' nzwzngr lc nzyrlqbz mz nibr nzbzpekr aposol kc-kaing amrlx, mz mzlir yiz 100-200 AD.
Nzryrngrkxtr alvztr-ngrde kx lrmakxtr navz-nqblqlr natq kxnzaclvelr nidr [Hibru 13:17], x bzkq nzlalztqbzng mz da kx nzycmne-atrkati-ngrde nidr. A' leplz nali o natq namc-kailr nzvz-rbrkr kxaclvele nidr, x lrmakxtr sc tzaolvz-atelr nzvz-rbr-krde lc. Murde ma Setzn tqatrkatile nidr badr leplz kcng tzaclvelr mz nzatrkati-rbr-krde kxnzrmailz lcdeng. Trngiu da kx rblx-zlwz nzrpingr kzdung da mz nzycmne-atrkatingr kxrmailz. A' nzmu kx tqmc-zpwx kzdq doa kx dalc ngi da angidr x mc-kzle esz'-krde nzvz-rbrkr kxrmailz lc, nzmu doa lc vz-rbr nzrlene-krde natq kxtrka. [1 Timoti 5:19]
24.6 kxnzalvztr-ngrdr mz Natq Gct(teachers of God’s word)
Mz Efiszs 4:11 Pol ycmnetr-ngrde Gct nzmcpx-krde leplz kx nzalvztr-zpwx-ngrdr mz Natqde, murde naokatrlr lrmakxtr. Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, leplz nzkqlung nzvzneng mz nrlc mz nzalvztr-krdr kxnzrlxngiting mz natq Gct x Nrpakxmrlz, da kc tzwai Banabas x Timoti x Taetus. A' kzdu-kzng kxnzalvztrng mz natq Gct nzmncng mz kzdq dzbe lrmakxtr. Kzdung nidr nzngini-kzdr kxnzaclvelr dzbe lrmakxtr x kzdung trtingr. Kxnzalvztrng mz Natq Gct nzblepxbzng mz kxnzrlepxng Nrpakxmrlz murde nzalvztr krkcng tzrlxngiting.
24.7 kxnzacvleng dalr makxtr(deacons)
Aposol 6:1-6 ycmnetr-ngrde ncblo kcng nzrlimzng tzmcpx-kaing mz nzaclve-krdr dalr makxtr. Nzwz-krdr lc tqngi nzaki-ngrbz dakxnzng mz nra-nzlu ngr leplz. Mz makxtr nyzgu mzli ka, krkcng tzrpibz srs kipz, srs kcmiti, x kxacvlele trau nzalelr nzwzngr kcpwz tzale kxnzaclveng dalr makxtr kcng pnz. Pol pibzle mz Timoti leplz kx nztakitrdr nzaclve-krdr dalr makxtr mz 1 Timoti 3:8-13. X mz Rom 16:1, Pol ycmnetr-kz-ngrde kzdq olvz, drtqde Fibi, kc tqtwzle nzwzngr lc. Delc nzwzngr lc nzrlr-kz-ngrbz mz olvz.
Mz nzrtekqtrngr ‘kxnzaclveng dalr makxtr,’ drtqdr kx nzpibz x nzyro ‘dikon’ mz natq lr Grik. A' dikon lc, blepxbz mz dikon ngr COM. Murde krlc mz Nzryrngrkxtr nzwz-krde nzaclve-krde dalr makxtr, a' dikon ngr COM nzprtr-kzng mz kxnzaclvelr dzbe lrmakxtr. Mc kz natq kxtopwz mz 1 Timoti 3:8-13.
24.8 kxnzrlxngiting amrlx nzngini-krdr pris(priesthood of believers)
1 Pita 2:5, 9 alvztr-ngrde nigu kx kxnzrlxngiting amrlx nznginidr pris. A' drtwr lc blepxbz mz nzwzkr pris o pasto mz nzaclve-krdr kzdq dzbe lrmakxtr. Murde mz nzngini-krgu pris nzwz-krgu nide sele. Okatrku nzrvzmi-krm leplz mz Gct. Blz kcng tqtwzmgu trngiu dalr nzrkapxngr alwx, a' ka-alzupwzku nzlu-krgu mz nzwztr-krbzku bade, x kalzbzku bade nzrglqlzngr. X krka'-ngrgu leplz. Pita rpi-kzle kx nigu pris kxnztrng x king. Mc kz 2 Timoti 2:12 x Nzaelwapxngr 20:6 kc tzrpilr kx sa na-apuku king badr Kxnzmcpx.
25 lrpalvc(fortress)
Lrpalvc ngi kzdq nrlc kxmqngi kx nzmnc-kapqngr leplz mz mzli r nzvo-krmqng enqmi rdrng. Mz Nzryrngrkxtr lrpalvc lc ngi ma kxetu x drkq ngrde nzwzngr mz rplz, murde trpnzngr milogo x tri kx natakitrde nzdwatr-krdr elr mz nznibq-krde leplz. Mz kzdung Sam, Devet rpile kx Gct nide lrpalvc nyzde. Nzycmne-ebzpxngr lc drtwr ngrde kx mnc zpwx murde abrtrpzle drtwrde mz Gct mz nzaclve-krde nide, murde ma enqmi rdeng tzatrkatilr nide.
Mz nqmq krgu, lrpalvc ngi kzdq nrlc kx nzwzngr peto mzli kc, mrkc leplz narlape-ngrdr mz nzrtqkr tri sc enqmi ngrdrng. Kzdq lrpalvc lcng tqblzlo-ngrng sa tqyctibe peto.
26 mana(manna)
Mana ngi dakxnzng kc tqkabz Gct mz lr Israel mz zmatq ngrde mz yiz kcng nzpnu-pwx (40) tzmnc-ngrdr lzke. Nzycmetr-krpwzle mz natq lr Hibru kc tqvzpx-ngrmle, mana drtwr ngrde ‘da kx memulengr lc’ o ‘da kxnzrkangr.’ [Nzrlaszngr 16:15-35; Nzkqlu-krdr 11:7-9; Lou Kcpwz 8:3, 16; Josua 5:12; Sam 78:24-25] Mz nourla kang kqlu, yctxpxpwz Sabat, mana adcpx-lzbq mz drtc' x lr Israel nzatamuti-lxblrng. Mana lc tqngi da kxtopwzne, kx aolzbq x prki. Nilwzde apule wefz kx ycmi hane. Lr Israel nzoliqtilr dakxnzng lc mz nzbi-krdrle o mz nzasu-krdrle mz lue kxpq, o mz nzyrlx-krdrle, x sc tzngqpelr. Mana kcng tzyrlqtilr krlzbzle zbq kzble, sc tqtrkape-ngrde nzveakr be leng. A' mz zbq kranzlvqn nzatamuti-krdr mana nakqlu murde natakitrde zbq kxli mz nzngq-krdrle, krlc zbq kranzlvqn x Satqde kc tqngi Sabat nyzdr. Murde mz Sabat trpnz-moungr mana kx yrbqne mz drtc'.
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, kzdung mzli lr Jiu nzycmnetr-ngrdr mana kx nzngqdr melrmdrng nznginikr ‘bret kx vzom Heven.’ [Jon 6:31-35, 48-51] Ycmnetr-kzngr Jiszs ‘Mana kc tqyc-kapq’. [Nzaelwapxngr 2:17]
27 mrlzu r leplz(kinds of people)
27.1 kxnzrlxngiting(believers)
27.1.1 kxnztrng(saints)
27.1.2 leplz neng Jiszs(disciples)
27.1.2.1 ncblo neng Jiszs kcng 12— (the 12 disciples)
27.1.3 kxnzvz-nqblqlr Jiszs(followers)
27.1.4 nrkrdrtq Kraes, nrkrdrtq Kxnzmcpx(body of Christ)
27.1.5 lrmakxtr(church people)
27.1.6 olvz r Kraes, olvi kxmnc-kamelr kc nayrlztile, olvz krnalz Nei Sip(bride of Christ)
27.2 kxtrnzrlxngitiung(unbelievers)
27.2.1 kxnzmnc-mrbrng(pagans)
27.3 lr Szmariz(Samaritans)
27.4 kxtrngiulrJiu(Gentiles)
27.5 kxnzrtekqtrng trau(money changers)
27.1 kxnzrlxngiting(believers)
Doa kx nzlxngitilr kx Jiszs nide mrlx Gct x nzabrtrpzlr drtwrdr bade mz nzipq-krbzle alwx ngrdrng x mz nzvzmi-krde nidr Heven, nidr kcng tzrlxngiting. Nzsuti kz drtwrdr nzalengr da kx pibz Gct nzale-krdrle, a' trnzsutiu drtwrdr nzalengr alwx. Kzdung lang leplz nzrpilr kx nzrlxngiting, a' nqmq krdr aelwapx-ngrde kx trnzngini-zpwxlru kxnzrlxngiting. Mz Nzryrngrkxtrng, kxnzrlxngiting nzkqlebzlr badr drtq kqlu kxbletipx. Nzkqlebzng kxnztrng, leplz neng Jiszs, leplz neng Gct, kxnzvz-nqblqlr Jiszs, nrkrdrtq Kraes, lrmakxtr, x olvz r Kraes. Drtq lcng kqlu pi-txpwzle doa kcpwzng.
27.1.1 kxnztrng(saints)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, kxnzrlxngiting nzkqle-zvzbzng kxnztrng. Trngiu drtwr ngrde kx nidr leplz kx nzmrlztxpxbzng mz kzdung kz leplz. Murde kxnzrlxngiting amrlx nidr kxnztrng mz nzobqkr Gct. Natq lc ‘kxnztrng,’ drtwr ngrde leplz kcng tqmcpx Gct x akipxbzle nidr mz kxtrnzrlxngitiung, murde nanginidr leplz nedeng kx bletxpxbzng, kcng tzwztrpzng bade. Kxmule-esz' mz nzobqkr leplz, kzdung leplz nzmrlzpxbzng mz kzdu-kzng, a' kxnzrlxngiting amrlx nztwzpelr nztubqkr Jiszs mz nzobqkr Gct. X mz nzmu-krdr lcde, nzrsakrlr-ngrng mz nzobqkr Gct.
Vz-rbrku mz nzrpi-krgu kx leplz kxnztrng drtwr ngrde leplz kcng nzrlxngiti-krdr xplr, x kx nzmyaszpxlr leplz neng Gct kc-kzng. Murde drtwr lc tzyrlqbzlr mz nzvz-nqblq-krdr drtwr leplz trngiu drtwr ngrde mz Nzryrngrkxtr.
Mz Inglis ngalrdeng kcng tzycmnetr-ngrdr kxnztrng nidr seleng: [Matiu 27:52; Aposol 9:13, 32, 41; 26:10; Rom 1:7; 8:27; 12:13; 15:25-26, 31; 16:2, 15; 1 Korint 1:2; 6:1-2; 14:33; 16:1, 15; 2 Korint 1:1; 8:4; 9:1, 12; 13:13; Efiszs 1:1, 15, 18; 2:19; 3:8, 18; 4:12; 5:3; 6:18; Filipae 1:1; 4:22; Kolosia 1:2, 4, 12, 26; 1 Tesalonika 3:13; 2 Tesalonika 1:10; 1 Timoti 5:10; Filimon 5, 7; Hibru 6:10; 13:24; Jud 3; Nzaelwapxngr 5:8; 8:3-4; 11:18; 13:7, 10; 14:12; 16:6; 17:6; 18:20, 24; 19:8; 20:9]
Mz Natqgu ngalrdeng kcng tzycmnetr-ngrdr kxnztrng nidr seleng: [Matiu 6:16; Rom 15:31; 1 Korint 6:11; Efiszs 1:4, 15; Filipae 1:1; 4:21; Kolosia 1:22; 3:12; Taetus 2:3; 1 Pita 3:5; Jud 3; Nzaelwapxngr 18:24; 19:08; 22:11; 22:21]
27.1.2 leplz neng Jiszs(disciples)
Kxnzrlxngiting nzkqle-zvzbzng leplz neng Jiszs. Mz Natqgu, ‘leplz neng Jiszs’ tekqtrle natq lr Inglis lc tqngi ‛disciple.’
27.1.2.1 ncblo neng Jiszs kcng nzpnu-esz'-nrade-li(the 12 disciples)
Kzdung mzli Nzryrngrkxtr ycmnetr-kz-ngrde aposol kcng nzpnu-esz'-nrade-li (12), mz nzpi-krdrle ‘ncblo neng Jiszs.’ Mz Natqgu natq lcng drtwr ngrde ncblo nzpnu-esz'-nrade-li kcng tzmnc-aepztrpzng mz Jiszs, a' trngiu leplz amrlx nedeng.
27.1.3 kxnzvz-nqblqlr Jiszs(followers)
Leplz kcng tzvz-nqblqlr Jiszs drtwr ngrde li. Murde kzdung mzli nzpingr leplz neng Jiszs, a' kzdung mzli drtwr ngrde leplz kcng tzvz-nqblqlr Jiszs mrkang kqlu tqvzkile, a' trnznginidru kxnzrlxngiting angidr. Kzdung mzli rblx nzrkrlzngr kx Nzryrngrkxtr ycmnetr-ngrde kxnzrlxngiting, o kxnzrvz-nqblqng kcng trnzrlxngitiung, o drtwr lcng li.
27.1.4 nrkrdrtq Kraes, nrkrdrtq Kxnzmcpx(body of Christ)
Kxnzrlxngiting amrlx mrkc Heven badr krkcng mz nrlc ka, nzkqlebzng nrkrdrtq Kraes. [1 Korint 6:15; 12:12, 18, 19, 24, 26, 27; 15:16; Efiszs 3:6; 4:12, 16; Kolosia 1:18, 22] Mqngrgung nzaxvctr-lxblrng murde nzaxvctrpzku mz Mqngrkxtr kc tzaxvctr-kzpz mz Jiszs. Nzngini-krgu nrkrdrtq Kraes lc trapuleu nrkrdrtq lcng mz nrlc ka, a' ngi mz nrlarde nyz mqngr.
27.1.5 lrmakxtr(church people)
Mz Nzryrngrkxtr mz Inglis, natq lc ‘church’ trngiu drtwr ngrde makxtr, a' drtwr ngrde leplz neng Kraes. Kzdung mzli drtwr ngrde leplz neng Kraes amrlx kx nzyrlwr-lxblrng me esz' mz nzangio-krdr nide. X kzdung mzli drtwr ngrde leplz neng Kraes amrlx mrkc Heven x mz nrlc ka. Trngiu drtwr ngrde leplz kx nzvzmqng mz makxtr, a' trnzrlxngiti-angidrung.
Mz Natqgu, nzycmnetr-ngrdr ‘lrmakxtr’ myaszlzle nzwrde trtqki-li (200). Kzdung ngalrde lcng nidr seleng: [Matiu 16:18; 18:17; Aposol 5:11; 8:1-3; 9:31; 11:22, 26; 12:1, 5; 13:1; 14:23; 15:2, 22; 18:22; 20:17, 28; Rom 16:1, 3-4, 23; 1 Korint 1:2; 4:17; 5:13; 6:4; 10:32; 11:18, 22; 12:28; 14:2, 4-5, 12, 19, 23, 35; 15:9; 16:19; 2 Korint 1:1, 13; Efiszs 1:22; 3:10, 21; 5:23-32; Filipae 3:6; 4:15; Kolosia 1:18, 24-25; 4:15-16; 1 Tesalonika 1:1; 2 Tesalonika 1:1; 1 Timoti 3:5, 7, 15; 5:16; Filimon 2; Hibru 12:23; Jemes 5:14; 3 Jon 6, 9-10; Nzaelwapxngr 2:1, 8, 12, 18; 3:1, 7, 14]
27.1.6 olvz r Kraes, olvi kxmnc-kamelr kc nayrlztile, Olvz Krnalz Nei Sip(bride of Christ)
Kzdung mzli kxnzrlxngiting amrlx Heven x mz nrlc ka nzkqlebz ‘olvz r Kraes,’ o ‘olvi kxmnc-kamelr kc nayrlztile,’ o ‘olvi kx nayrlzti Kraes kalr,’ o ‘Olvz Krnalz Nei Sip’. [Matiu 11:11; Luk 7:28; Jon 3:29; Efiszs 5:27; Nzaelwapxngr 19:7; 21:9; 22:17]
27.2 kxtrnzrlxngitiung(unbelievers)
Kxtrnzrlxngitiung trnzlxngitilru Jiszs nzngini-krde Mrlx Gct, x trnzabrtrpwzlru drtwrdr bade mz nzarlapx-krde nidr. Rblx nzrpi-angidrngr nekeng kxnzrlxngiting. Murde leplz kxkqlu nzvzng mz makxtr, a' trnzvz-nqblqlru nqmq kr Gct. Opxm kx trnznginidru kxnzrlxngiting.
27.2.1 kxnzmnc-mrbrng(pagans)
Kxnzmnc-mrbrng nidr leplz kxtrnzrlxngitiung. Mz Natqgu, rpiku kx leplz kxnzmnc-mrbrng nzapulr lr Kwaio. A' mz Nzryrngrkxtr, kxnzmnc-mrbrng drtwr ngrde kxtrngiulrJiu kxtrnzrlxngitiung. Mz nzmu-krde lcde, leplz amrlx mrkc Santz Krus kcng trnzlxngitilru Jiszs, ni-kzdr leplz kxnzmnc-mrbrng. X mz nzkrka'-krgu kxnzmnc-mrbrng, krka'-kz-ngrgu kzdung lr mrnyzgu, murde kxtrnzrlxngitiung amrlx nzmnc-mrbrng.
27.3 lr Szmariz(Samaritans)
Leplz kx nzvzpxmqng mz Provins kc Szmariz mz mzli nyz Jiszs trnzngini-angidru lr Jiu. Murde kxmule-esz' melrmqdr nznginidr lr Jiu, a' nzyrlztilr kxtrngiulrJiu x trnzvz-nqblqlru nqmq kr lr Jiu. Nzlxngiti-txpwzlr buk kcng nzlvqn tqyr Mosis nznginingr natq Gct. Nzpxtxpx-ngrdr buk kc-kzng mz Nzryrngrkxtr Kc Kai. Nzangiong x nzrkabzng blz mz newz Gerasim, a' trngiu mz Mangr-nzangiongr Yawe Jerusalem. Mz nzmu-krde lc, lr Jiu nzpxtxpx-ngrdr lr Szmariz, nzngyati drtwrdr nidr, x nzobqszolr nidr. X lr Szmariz nzngyati kz drtwrdr lr Jiu. Provins kc Szmariz yc mz mzlir Provins kcng Gzlili x Judiz. X kzdung mzli lr Jiu nzkawilr Szmariz. A' mzli kang kqlu nzvz-ngale-ngrdr, kxmule-esz' nzvzne-krdr naboitxpxbz, murde nzngangr-ngrdr lr Szmariz.
27.4 kxtrngiulrJiu(Gentiles)
Leplz kxtrngiulrJiu amrlx nzkqlebz ‘Gentiles’ mz Inglis. Lr Jiu trnzkxu drtqdr kandre kznike, o nqvi kx vzpx-ngrm doa, nzmu kx nidr leplz kxtrngiulrJiu. Mz drtwr lr Jiu, kxtrngiulrJiu amrlx nidr leplz kxnzmnc-mrbrng kx nzangiolr gct kzbleng. Mz nzmu-krde lc nqmq krdr trka. Mz drtwrdr, lr Jiu txpwx kx ngi leplz angidr neng Gct.
Mz drtwr kxtrngiulrJiu, lr Jiu nidr leplz kxnzngqngung x nzbletxpxbzng. Nzmncpxbeka-zvzng mz kxtrngiulrJiu. Trnzangiolru gct kxkqlu, a' nzangiolr Gct esz'txu pwz kx trpnzngr doa kx rkrlz kxmule. Mz nzmu-krde lc, kxtrngiulrJiu nzpnzkr drtwrdr le kx lr Jiu nidr leplz kxdrka'-ngrng, murde trnzangiolru gct kxnzkqlung da kc tzwai leplz kcng tzmrlzng. Nqmq krdr lr Jiu nzbletxpxbzng x nzotablr-zvzng x nzotang nzmu doa nzatrkatibzlr nqmq krdrng. Mz nzmu-krde lc, kxtrngiulrJiu nzobqszolr lr Jiu x nzatrkati-zvzlr nidr.
27.5 kxnzrtekqtrng trau(money changers)
Jiu nzkqlung nzmnctrpqng mrkzbleng. Nzvzkio-zvzlr Jerusalem mz nzrka-krdr blz x nzxpe-krdr takes ngr Mangr-nzangiongr. A' mzli kx nzvz-ngrmlr Jerusalem, trau scdr ngi krscdr kzbleng yctitrngr mqngr nar king kc etu x kzdu-kzng da kxtrka mz nzobqkr lr Jiu. Mz nzxpe-krdr takes ngr Mangr-nzangiongr, lr Jiu lcng nzsuti drtwrdr trau scdr lr Jiu kx takitrde nzrkatrngr Mangr-nzangiongr. Murde trau scdr lr mrkzbleng trtakitrdeu. Ncblo kcng tzrtekqtrng trau nzwxbuong yz mz Mangr-nzangiongr mz nzale-krdr nzwzngr lc. Mz mzli lc, trpnzngr trau kx ngi pepz, a' trau amrlx ngi srlrni kx apule aian.
Nzwrde li kx Jiszs maszlrpx-ngrde kxnzrtekqtrng trau mz Mangr-nzangiongr. [Nzwrde kc ayrnrngr mz Jon 2:13-16; x nzwrde krali kc mz Matiu 21:12-13 x Mak 11:15-17.] Makoa nyzdr kxtrngiulrJiu yc mz nabz Mangr-nzangiongr Yawe. X Gct suti drtwrde kx leplz kcng trngiulrJiu nakrka'bzng bade elr. A' krkcng tzrtekqtrng srlrni x kxnzamwang animol kxnangi blz nzapusr-ngrdr makoa lc mz nzngini-krde me nzamwangr da, x rblxbz mz kxtrngiulrJiu nzkrka'-krdr elr. Mz nzmu-krde lcde, Jiszs alzngubzle tebol nyzdr x rlxtxbzleng trau scdr. X maszlrpx-ngrde ncblo lcng. Mz Matiu 21:13, Jiszs rpile kx ncblo lcng tzangqnguti-ngrdr leplz.
28 nqmq kr lr Israel x lr Jiu(customs of the Israelites and Jews)
28.1 nqmq kcng tzyrong mz Lou sc Mosis(customs written in the Law of Moses)
28.1.1 nzrpakrngr(circumcision)
28.1.2 da kx batrpzle mz doa trnztakitr-krdeu nzprtrngr mz nzangiongr mz nzvz-nqblq-krde Lou sc Mosis(ceremonially clean and unclean)
28.1.3 animol kx trnangqu(Unclean food)
28.1.4 nzprtr-moungr mz nzangiongr mz nibr nzrmikangr doa(purification from childbirth)
28.1.5 kxnamu nzalengr blz(sacrificial system)
28.1.6 nctq nqvi kxmrbc kcng tzdotitrng mz lrpz, nctqdeng nzyalqtipx(tassels)
28.1.7 bokis kxtopwz ngr rtrlrmz x mq, tqyctrngr Nzryrngrkxtr(phylactaries)
28.1.8 kx-xpepx kxnginide x mzle ncblo nzyrlzti-krde olvz r mzlede kx bzszle nidr(kinsman-redeemer & Levirite marriage)
28.1.9 yiz kx ngi Sabat x Yiz ngr Nzabrtzngr(sabbath years and the Year of Jubilee)
28.1.10 nzrpivxitingr Gct(blasphemy)
28.1.11 nzrvaebqngr mz rplz(death by stoning)
28.2 kzdu-kzng nqmq kr lr Jiu(other Jewish customs)
28.2.1 dakxnzng nadr(food the Jews ate)
28.2.2 nzaelung mz tolo(anointing with oil)
28.2.3 nzyrlqo-ngrbz mq mz kzdq doa(laying on of hands)
28.2.4 trnzrlr-ngrpwzu mz olvz kxnzbzszng nzrnginyz-krdr drtc'(widows can't own land)
28.2.5 nqmq ngr nzryrtzmqngr namz(burial customs)
28.2.6 drtq Gct x nzrlxtingr mz drtq Jiszs(name of God and asking in Jesus’ name)
28.2.7 Seol, Hedis, Paradaes, Heven, Hxl(Sheol, Hades, Paradise, Heaven, Hell)
28.2.8 nzrwztingr mq(washing of hands)
28.2.9 trnzpipx-ngru “Gct” o drtq Gct(avoiding saying “God” or God’s name)
28.2.10 nzrpesalingr lrpz(tearing clothing)
28.1 nqmq kcng tzyrong mz Lou sc Mosis(customs written in the Law of Moses)
28.1.1 nzrpakrngr(circumcision)
Gct yrlqbzle nzrpakrngr mz Nzesz'tikr Drtwrdr mz Ebraam. Rpibzle bade kx nrkrdrtqde x nrkrdrtq ncblo amrlx mz ma nyzde x nrkrdrtq kxnzawz nedeng kx ncblo ngr napakrng. Nzrpakrngr ngi kzdq rkx kx kzdq ncblo nepe Gct. [Nou 17:1-14] Zbz mz nibrde, mzli kc Gct tqka-ngrbzle Lou mz Mosis, pile kx ncblo x doa ncblo amrlx kx nzmnclzbzng mz Lou scde napakrng. [Livae 12:1-3] Nzrpakrngr trbatrpzleu mz ncblo nznginekr Gct le, a' ngi txpwz rkx mz nrkrdrtq ncblo.
Nzryrngrkxtr ycmnetr-kz-ngrde nzrpakrngr nabz leplz. Drtwr ngrde Mqngrkxtr batrpzle mz nabz leplz nzrtekqtrngr murde nanginidr doa angidr neng Gct. Nzrpakrngr angidr mzli ka ngi da kx trnzmcu mz nabz leplz. Mz nzmu-krde lcde, trpengr rkx lc mz nrkrdrtq ncblo kxnzrlxngiting mzli ka. [Lou Kcpwz 10:16; 30:6; Jeremaea 4:4; 9:25-26; Rom 2:28-29; 4:11; 1 Korint 7:18-19; Galesia 5:6; 6:15; Kolosia 2:11; 3:11] Mc kz nzycmnetrngr Ebraam x nzesz'tikr drtwr Gct badr mz nzrpakrngr.
28.1.2 da kx batrpzle mz doa trnztakitr-krdeu nzprtrngr mz nzangiongr mz nzvz-nqblq-krde Lou sc Mosis(ceremonially clean and unclean)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai, Gct suti drtwrde nzalvztr-krde leplz nedeng kx nide Gct kxtr, x rblxbz mz kxnzaleng alwx nzesotr-krbzlr bade. Mz nzmu-krde lcde, mz Loukxtr kc tqkabzle mz Mosis, rmctiku da kqlu kx batrpzle mz leplz trnztakitr-krdru nzprtrngr mz nzangio-krdr nide. Nzbxtr-krdr nrkrdrtq kxbz, kxsqki r nrkrdrtqdr kx yrlebz, x ncblo nzmwimi-krde olvz rde, da lcng nzbatrpzlr mz leplz trnztakitr-krdru nzangiongr Yawe mz nzvz-nqblq-krde Lou sc Mosis. Mz Inglis nzrtekqtrngr da lc nzrpibz ‘unclean,’ a' trnginiu dalr nzlqngikr nrkrdrtq. Loukxtr yrlq-kzle nqmq kqlu kx navz-nqblq doa murde natakitrde nzprtr-moungr mz nzangiongr. Mz kzdung da, doa na-aenzlile nzkrlz-zpwxbzle me esaki ngr zbq la x sc tqtakitr-atede nzprtr-krde mz nzangiongr. A' mz nzbxtr-krde nrkrdrtq kxbz, trtakitr-ngrdeu nide mzbq rlimz, x doa la na-alele nzrwztingr kxtr mzli kc tqyrkrpx-ngrbz zbq lcng, murde naprtr mou mz nzangiongr. [Livae 5:2-3; 7:19-21; 10:10; 11:29-47; dckrlzdeng 12–15; 17:15; Nzkqlu-krdr 5:1-3; 19:14-22; Lou Kcpwz 23:19-11]
28.1.3 animol kx trnangqu(Unclean food)
Lou sc Mosis pi-kzle kx kzdung namrlzu r animol takitrde nzmungr x kzdu-kzng rpwa'-ngrbz Gct mz leplz nedeng nzngq-krdrleng. [Livae 7:19-27; dckrlzde 11; 20:25-27; Lou Kcpwz 14:1-21] A' mzli ka Jiszs rpile sa tqmrlz nzngqkr doa nedeng namrlzu r dakxnzng kcng tzrpwa'ngr mzli kc. [Mak 7:19] Gct pi-kzpzle da lc mz Pita mz nzobq-rmwible-krde. [Aposol 10:9-15]
28.1.4 nzprtr-moungr mz nzangiongr mz nibr nzrmikangr doa(purification from childbirth)
Mzli kx kzdq olvz lr Jiu rmika-ngrde, na-aenzlile zbq nzpnu-pwx (40) mz nibr nzrmcngr mz doa ncblo, x zbq nzpnu-rtqmz (80) mz nibr nzrmcngr mz doa olvi. Zbz nakabzle kzdq blz x sc tqtakitr-atede nzprtr-mou-krde mz nzangiongr. [Livae dckrlzde 12; Luk 2:22]
28.1.5 kxnamu nzalengr blz(sacrificial system)
Mz Livae dckrlzdeng 1–7; Gct yrlqle namrlzu r blz nzlvqn. 1) nzrkabzngr animol kx na-angc, [Sam 40:6] 2) nzrkabzngr dalr wit, bali, o kzdu-kzng nra nabr, [Sam 40:6] 3) blz kx nabatrpzle leplz nzmnc-lxblr-krdr mz nrwx, 4) blz ngr nzalqngingr x nzatrngr da, 5) blz ngr nzayzlu-ngrbz nzvz-rbr-krgu. Nzkqlu-krdr 15:1-12 x Sam 54:6 nzycmnetr-kz-ngrdr 6) blz kx nzka-nrbalqngr. Mz nzka-krbzlr blz lc, nzka-zvz-kzpz waen kc tzpulio-ngrdr mz drtc'. X mz buk ngr Sam nzycmnetr-kz-ngrdr 7) blz ngr nzawingr mz nzrka-ngrbz waen. [Sam 116:13, 17]
Alwx amrlx naxpe mz nzbzngr. Mz nzmnclz-ngrbz mz Lou sc Mosis, Gct rlr-ngrbzle leplz nznibq-krdr kzdq animol nzngini-krde blz mz nzxpepx-krde alwx ngrdrng. Namrlzu r blz kqluti kx nzale mz namrlzu r alwxng. Zbz nzwrde kxesz' mz yiz kxesz' Nardr Pris kapxbzle blz murde lr Israel amrlx naipqng mz alwx ngrdrng kx trnzkrlzlru kx nzalelr. Gct pibzle mz leplz nedeng nzkapx-krdr blz lcng murde nakrlz-ngrdr kx pxtxpx-ngrde alwx x alwx amrlx na-ayrplapxng mz nzbzngr.
Blz lcng naokatr-kzlr nidr nzrkrlzngr nike mrlxde, Jiszs, bz-ngrde mz nztwz-krde nzayrplapxngr kx takitrde alwx ngrgu. Nzbzkr Jiszs xpe-ngrde alwx amrlx. Murde mz nzkapx-krdr animol kx ngi blz trxpetx-ngrdeleu nidr, a' Gct yrlqtxpxle alwx mz nzxpe-alzu-krbz nzbzkr Jiszs kalr. [Rom 3:25-26] X mz nzbzkr Jiszs, trtakitrpedeu nzrkangr animol kx ngi blz. X mou, nzrlrtx-ngrpwz nzka-ngrbzlr blz mz Mangr-nzangiongr kc Jerusalem kx nzodatingr mz 70 AD.
Mc kz Nzalvztr-ngrng Kxmyapxbz mz ‘mepyr’ x mz ‘sip x nei sip,’ vzmi Nzryrngrkxtr lcde seng: [Nzrlaszngr 20:24-26; 29:38-42; Livae dckrlzdeng 3–7; 14:1-32; dckrlzde 16; Hibru dckrlzde 9–12]
28.1.6 nctq nqvi kx mrbc kcng tzdotitrng mz lrpz, nctqdeng nzyalqtipx(tassels)
Lou sc Mosis rpile kx lr Israel na-adotrlr nctq nqvi mz nctq lrpz kcng pwx mz lrpz scdrng. Nqvi lcng nzapulr mrkc tqyalqtipx mz nqvi nrkalodr mama ngr COM, a' topwzbz. [Nzkqlu-krdr 15:38-40; Lou Kcpwz 22:12; Matiu 23:5] Nqvi lcng kala ngrdr naprki x kzdq nablu. Mzli kx kzdq lr Jiu mc-ngrde nqvi lcng, na-adcpxpwzle natq Gct kx navz-nqblqle. Nqvi lcng aopx-kzpzle mz leplz kx doa lc tqrpxingr nide kzdq lr Jiu.
28.1.7 bokis kxtopwz ngr rtrlrmz x mq, tqyctrngr Nzryrngrkxtr(phylactaries)
Lr Israel nzpetr-zvzlr bokis kxtopwz mz rtrlrmztr o mqdr kx yclz-ngrm pepz yctingr ngalr Nzryrngrkxtr elr. Bokis lcng nzrpibzng ‘filxktari’ x nzpxi-ngrdr murde na-adcpxpwzlr natq Gct kx navz-nqblqlr. Nqmq krdr lr Israel lc vzpxm mz natq Gct kc tqkabzle mz leplz nedeng mz Nzrlaszngr 13:9, 16, x Lou Kcpwz 6:8 x 11:18. Jiszs ycmnetr-kz-ngrde bokis lcng mz Matiu 23:5 mrkc tqycmnetr-ngrde Farzsi nzaetunepx-krdr bokis scdr murde leplz na-amrluelr nidr mz nzrpi-krdr kx nidr ncblo kxnztrng. Mzli ka kzdung ncblo lr Jiu nzpetr-ngrdr bokis lcng mzli kx nzkrka'-ngrdr.
28.1.8 kx-xpepx kxnginide x mzle ncblo nzyrlzti-krde olvz r mzlede kx bzszle nidr(kinsman-redeemer & Levirite marriage)
Mz Lou sc Mosis kzdq kc lou nzrpibz ‘lou ngr mzle ncblo nzyrlzti-krde olvz r mzlede kx bzszle nidr.’ Mz Inglis nzrpibz ‘Leviraet’ (Levirite) murde natq lc ‘levir’ drtwr ngrde mzle ncblo mz natq Hibru. Mz nzpnzkr drtwr lr Israel nzyrkrtxtrkr nqvi lr kzdq ncblo ngi da kxtrka. Mzli lc, nzrlr-ngrbz mz kzdq ncblo nzyrlzti-krde olvz kx myaszlzle kx esz'. Mz nzmu-krde lcde, nzmu kzdq ncblo nayrlzle x sc tqbzpe, trtxpnzngr nede doa, e lou lc rpile kx mzle ncblo lc krlzle nzyrlzti-mou-krde olvz kc tzbzsz. Zbz mz nzobqkr leplz, doa ncblo ayrnrngr kx nanginedr sa nanginepe ncblo kc tqbzpe. X doa ncblo lc na-aprcbz bade drtc' nyz ncblo kc tqbzpe, x nqvi lrde sc tqvz zvz. Ncblo kx nayrlztile olvz r mzlede nanginide kxnginide kx esotrpz mz ncblo kc tqbz. Nzmu rblxbz bade nzyrlzti-krde olvz lc, kzdq kz kxnginidr nayrlztile nide mz nzxpe-krde drtc' nyz ncblo lc tqbz murde na-aprcbzle mz mrlxde kc x nqvi lr ncblo lc ma tqmztr.
Nzyrlzngr kxmule lc nzvz-nqblq lr Israel mz nqmq krdr kc pnz, x Lou sc Mosis sc tzka-ate. Mc Nou 38:8-26 x Lou Kcpwz 25:5-128. Be ngr Rut tuo mz nqmq lc. Ncblo kc tqyrlztile olvz mzlede kc tqbzpe nzrpibz ‘kx xpepx kxnginide.’ Mc ‘Natq ngr nzaplxtqngr mz buk ngr Rut,’ mz nzkrlz-mou-krm kzdung da mz kx-xpepx kxnginide. X mc kz Matiu 22:23-28, Mak 12:15-23 x Luk 20:28-33.
28.1.9 yiz kx ngi Sabat x Yiz ngr Nzabrtzngr (sabbath years and the year of Jubilee)
Mz nzvz-nqblq-krde zbq krarlimz mz wiki kxesz' nzngini-krde Sabat, Lou sc Mosis yrlq-kzle yiz krarlimz ngr yiz rlimz mz nzngini-krde yiz kx ngi Sabat. Mz yiz krarlimz lc, lr Israel trpnzngr nzyaboti-krdr drtc' x nzpe-krdr da mz lc nyzdr, murde drtc' nyzdr nayctxng mz yiz lcde. Mz yiz kraesz'mz lr Israel nzyrlq-bekalr dakxnzng murde narnginang mz yiz krarlimz x krartqmz. Kxmule-esz' kzdung dakxnzng nalvcputing mz yiz lc kx trnzpetiung, a' dakxnzng lc nayc-angidrng murde nangina kx trpnzngr scdr da x animol kzpetong. [Nzrlaszngr 23:10-11; Livae 25:1-7; 18:22] Kzdq kz da, mzli kc mz yiz kx ngi Sabat, kaon amrlx nzayrkrpxbz, [Lou Kcpwz 15:1-11; 31:10-13; Nemaea 10:31] x lr Israel kxnzawz-nrbalqng nzarlapxng. [Nzrlaszngr 21:2-10; Lou Kcpwz 15:12-18; Jeremaea 34:14-20]
Kzdung nzrkrlzngr kx suti drtwr Gct natwzlr mz yiz kx ngi Sabat nidr seleng. 1) Drtc' amrlx nyz Gct, trnginyzu leplz. 2) Drtc' lc nakalzbz mz Gct x natr, da kc tzwai-zvzbzlr mz leplz. 3) Drtwr ngr nzlukr leplz trngiu nzwzngr mzli kang kqlu, a' nzrbilvz-kzngr da kxmrlzting kx kabz Gct. 4) Kxmule-esz' trnzpeung da, a' Gct nakabzlr da badr nzmu navz-nqblqlr natqdeng kcng tqyrlqbzle mz Nzesz'tikr Drtwrdr Badr.
A' lr Israel trnzvz-nqblqlru natq Gct mz yiz kraesz'mz nzngini-krde yiz kx ngi Sabat. Murde 2 Be Ngrdr 36:2 rpile kx yiz kcng nzpnu-rlimz (70) kx nzmncng Bxbilon mz nzngini-krdr kxnzawz-nrbalqng nztekqtr-ngrdr yiz kx ngi Sabat kcng amrlx trnzvz-nqblqlru. Zbz mz nibr nzyzlu-mou-krdr Israel, nzvz-nqblq-zvzlr lou lc.
Zbz mz yiz kranzpnu-nzlvqn (50) amrlx, nzyrlqlr yiz kxmyapxbz nzrpibz, ‘Yiz ngr Nzabrtzngr.’ Yiz lc kaputrp mz nibr yiz kx ngi Sabat kraesz'mz. Drtwr ngrde yiz esz'mz nzwrde esz'mz mz nzkrlz-krbzle yiz kcng nzpnu-pwx-nrade-rpwxmz (49), x Yiz ngr Nzabrtzngr kc ate. Natq lc mz Inglis nzrpibz, ‘Yiz ngr Jubili’ (year of Jubilee). X Jubili drtwr ngrde ‘nzrvxutrngr trpu mz nzabrtzngr.’ Mz Yiz ngr Nzabrtzngr lc, drtc' kcng amrlx lr Israel tzxpebzlr mz kzdung kz lr Israel mz yiz kcng nzpnu-pwx-nrade-rpwxmz (49) tqvztxpeng, nzayzluti-mopwzng kxnzrnginyzng angidr. Murde Gct trsutiu drtwrde doa kxpipz nzrnginyz-krdr drtc' kxkqlu x leplz kx rblxbz badr da trtxpnzngr nyzdr drtc'. [Livae 25:8-34; 27:14-25; Asaea 5:5] Mz Esikel 46:17 yiz lc nzrpi-kzpz ‘yiz ngr nzarlapxngr leplz,’ murde kxnzawz-nrbalqng amrlx nzarlapxng mz Yiz ngr Nzabrtzngr. [Livae 25:39-55] Yiz ngr Nzabrtzngr lc ngi kz yiz kx ngi Sabat, x drtc' trnzyabotiung x trnzpetiung.
28.1.10 nzrpivxitingr Gct(blasphemy)
Lou sc Mosis rpwa'-ngrbzle mz lr Israel nzrpivxitingr Gct x kxnzrmailz rdrng. [Nzrlaszngr 22:28] Doa kx xpqbrlr-ngrde lou lc nanibq mz nzvaebq-krdr nide mz rplz. [Livae 24:10-23; Nzkqlu-krdr 15:30-31]
28.1.11 nzrvaebqngr mz rplz(death by stoning)
Mz nzvz-nqblq-krde Lou sc Mosis, lr Israel x lr Jiu nznibqlr kx nzaleng da kxtrka mz nzvaebqti-krdr nidr mz rplz. Da kxtrka kx takitrde nznibqngr leplz kx nzyrtiong mz Livae 20:27 nidr seleng: nzrlr-ngrbz doa kxnztopwzng kx ngi blz mz gct kzbleng, nzycmnebzng mz drka' o kxaycmne drka', nzrpilzngr trte o lxe, nzrmwimingr doa kx trngiu krnalzde, ncblo nzrmwimi-krde ncblo, olvz nzrmwimi-krde olvz, nzyrlztikr ncblo kzdq olvz ncdr lxede, x nzrmwimingr kzdq animol.
Nzrlaszngr 21:28-32 ycmnetr-ngrde nzvaebqngr kzu kxncblongr kc tqnibqtile leplz.
Livae 24:10-23 ycmnetr-ngrde nzrvaebqngr ncblo kx pivxitile Gct.
Nzkqlu-krdr 15:30-36 ycmnetr-kz-ngrde nzrvaebqngr doa mz nzrpivxitingr Yawe x mz nzwzngr mz Sabat.
Lou Kcpwz 13:6-11 ycmnetr-kz-ngrde nzrvaebqngr doa kx tamitile kztede mz nzangiongr gct kc-kzng.
X Lou Kcpwz 21:18-21 ycmnetr-kz-ngrde nzrvaebqngr ncblo o obla kx rnzlvzole natq trtede x lxede.
Mz Jon 8:59 x 10:31-33 leplz nzrpilr navaebqlr Jiszs. Mz Aposol 7:57-60 Stivin nzvaebq.
Mz Aposol 14:19 Pol nzvaebr, a' trbz-pnzu. Mc kz Josua 7:24-26 x 1 King 21:8-16.
28.2 kzdu-kzng nqmq kr lr Jiu(other Jewish customs)
28.2.1 dakxnzng nadr(food the Jews ate)
Lr Jiu nzmu-zvzlr bret kx nzwzngr mz nra wit o bali. Wit ngi nabr kx lvcpu apule raes. Wit nzpeti mz Novembz o Diseba x nzkq mz Eprol, Mei o Jun. Rtqdeng ngi dakxnzng nzbzlu x sc tzngqpe, x nztamyrting mz nzrwzngr flawa kx nangi bret. Flawa kc tqxpeti mz sto mrka mz Solomon nzwzpx-ngrm mz rtq wit.
Bali ngi kzdq kz nabr kx lvcpu apule raes. Bali nzpeti mz Oktobz x Novembz mz nibr ‘tewa kc tqvztx-kaip.’ (Mc kalendz scdr lr Jiu ycmnetr-ngrde ‘tewa kc tqvztx-kaip.’) Nzrkqngr bali abzo mz Eprol x nzrkqngr wit kc ate. Rtqde ngi dakxnzng x nztamyrting mz nzrwzngr flawa kx nangi bret. Bret kx nzwzngr mz bali kc tqmenepe nzngqdr kx trnzrngiscung. [Jon 1:9] Rtq bali nzapu-kz-ngrdr animol nedrng, kx apule hcsi x dcngki. Nra wit x bali lcng nzyc-angidrng mz topla x botol kx nzwzngr mz drtc' bla tqtakitr yiz kxkqlu x tr-trka-pnzung murde mrkc tzmnc-ngrdr mingr x tewa trdc-zvzu elr.
Nzmu-kzng dalr nrlanc kx nzapulr bin, kukaba, onyon, salot, lentil, galik, olivi, fiki, det, apol, x pcmzgrxnzt. Nzmu-kzng dakxnzng kx nzwzngr mz nei pq gout. Mz kzdung mzli kx myapxbzng nzmu-kzng ncvr animol kxnzapulr nc, sip, gout, kzu, diz x kzdung utc. X nzrmnq-zvzng waen kx ycmi lue mzli kx nzmu-ngrdr ncvr. A' lr Jiu trpnzngr nzmu-krdr poi murde nzrpwa'ngr. X trpnzngr nyzdr raes o dakxnzng lcng tqvztipxm mz dzbrde nzapulr lxkq, nesrkr, nya, x kumara. Trpnzngr nyzdr bznyapq, brpi o nzlu.
28.2.2 nzaelung mz tolo(anointing with oil)
Kzdung mzli nzpuliobz tolo mz doa mz nzaelwapx-krde kx Gct mcpxle nide mz nzngini-krde profet, o pris, o king. Tolo lc ngi kzdq rkx ngr Mqngrkxtr x zmatq ngrde. X tolo ngi kz rkx ngr nzatrngr da. [Nou 28:18; 35:14; Nzrlaszngr 29:7, 21; 30:22-33; Livae 8:10-12; 14:15-18, 23-29; 21:10; 1 Samwel 10:1; 16:13; 2 King 9:1-3, 6; Sam 35:7; 133:2; Asaea 61:3; Hibru 1:8] Nzryrkr Jemes rpimle bagu nzrkitr-ngrbz tolo mz leplz kxnzyagoxng, nangi rkx ngr Mqngrkxtr x zmatq ngrdr mz nzamrlz-krde kxnzyagoxng. [Mak 6:12; Jemes 5:14]
28.2.3 nzyrlqo-ngrbz mq mz kzdq doa(laying on of hands)
Mz Nzryrngrkxtr, nzyrlqo-ngrbz mq mz doa nzwz-krde kqlu. Nzalelr mz nzamrlz-krdr leplz. [Nou 27:22-29; Matiu 19:14-15; Mak 10:16] Kzdung mzli kxrmailz krlzle nzamrlz-krde dzbe leplz nedeng mz nzglalz-krbzle mqde badr, apule nzamrlz-krde nidr rpnapxm mz mqde vzbz badr. [Livae 9:22; 1 King 8:54-55; Luk 24:50-51]
Nzyrlqo-kz-ngrbz mq mz nzaprcngr alwx ngr leplz mz kzdq animol. [Nzrlaszngr 29:10-21; Livae 4:15-20; 8:14-21; 16:20-22; Nzkqlu-krdr 8:12; 2 Be Ngrdr 29:23-24] Nzale kz mz nzaprcngr nzrpilzngr o nzayrplapxngr. [Livae 24:13]
Nzyrlqo-kz-ngrbz mq mz nzryrlqngr kzdq doa mz nzwztr-ngrbz mz Gct. Mz COM aleku mz nzlolvzongr nar doa. [Nzkqlu-krdr 8:10; 27:22-23; Lou Kcpwz 34:9; Aposol 6:6; 13:1-3; 1 Timoti 4:14; 5:22]
Nzyrlqo-kz-ngrbz mq mz doa kxnzyagoxng mz nzkrka'-ngrbzlr mz Gct nzamrlz-krde nidr. [Mak 6:5; Luk 4:40; 22:51; Aposol 28:8; Jemes 5:14]
X nzyrlqo-kz-ngrbz mq mz doa mz nzaprcbz bade Mqngrkxtr, x zmatq ngr nzwzngr kxtr kx vzpxm mz Mqngrkxtr. Kzdung mzli nzrpibz zmatq lc mz nzalengr nzwzkr Gct ‘Nzawrkxtrkr Mqngrkxtr.’ [Aposol 8:17-19; 19:6; 2 Timoti 1:6]
Nzwzngr lcng amrlx mz nzyrlqo-ngrbz mq mz leplz ngi da kx takitrde nzalvztr-ngrbz mz kxnzrlxngiti-ateng. [Hibru 6:1-2]
28.2.4 trnzrlr-ngrpwzu mz olvz kxnzbzszng nzrnginyz-krdr drtc'(widows can't own land)
Mzlir lr Israel x Jiu, trpnzngr olvz nzmu rnginyz drtc'. X nzmu kzdq olvz nayrlzle x ncblo ngrde kc tqbzpe x trpnzngr nede doa kxtopwzng, olvz lc nzmu sc tqnipede nra-nzlu x trpnzngr kx na-aclvele nide. Nzamwale drtc' nyz ncblo ngrde (nzmu kxtrnzpnatipwzleu bade) a' rblx nzaclve-krdele. [Rut 4:3, 5]
28.2.5 nqmq ngr nzryrtzmqngr namz(burial customs)
Mz nzvz-nqblq-krde nqmq kr lr Jiu, mzli kx bzngr leplz, namz la nznu mz lrpz, sc tzyrlqtrpe mz ngrtqbr, yz mz nibrdr ngr mztea, mz nabz nabznepi kx 24 mz nibr nzbzngr.
Mz mzli nyz Jiszs, lr Jiu trnzrkqtilru gq mz drtc' mz nzyrtzmq-krdr kxbz. Nzmclr butqbr o nzlzlr butqbr mz rplz mz nrlar newz. Mz nabzde nzkrlzlr nzalengr me mnzpz' mrkc nayrbq-ngrm namz kc. Nzbxtilr namz kc mz lrpz vzmi spaes x bqlr nounc x tolo kx mnrte rpnaki kqlu murde namz kc bzkq brtu. Zbz sc tzakqlvztrpelr mrkc tzdwakitrpz mz butqbr kc mz rplz kxwzpx, murde trpnzngr animol kx nadwatr elr x mnrte navztxpxpu elr. Kzdung doa kxnzbzpeng mz nabz ma nyzdr nzkrlz-kzlr nzryrtzmq-krdrle mz butqbr kxesz'. [Matiu 27:59-60; Mak 15:46; Luk 23:53; Jon 11:44; 19:38-42; 20:3-8; Aposol 5:6; 10]
28.2.6 drtq Gct x nzrlxtingr mz drtq Jiszs(name of God and asking in Jesus’ name)
Mzli kx rpingr Nzryrngrkxtr kx ‘drtq’ Gct o ‘drtq’ Jiszs, trngiu drtwr ngrde kx ngi txpwz drtq la esz'-krde. ‘Drtq’ lc tu-ngrde nqmq kr doa lc x zmatq ngrde, nzmrlz-krde x doa lcpe mz nide esz'-krde. [Kxnzryrlqng Drtwr 13:18; 1 King 5:3-5; 2 King 21:4, 7]
Mzli kx krka'-ngrgu ‘Mz drtq Jiszs,’ krlc drtwr ngrde kx rlxtibzku mz zmatq ngrde, nzmrlz-krde x nzvz-nqblq-krde me pnz drtwrde. Nzmu narlxbzme nzokatrngr mz kzdq kxetu, a' trnginideu kxnginim o kzdq kztem, mwx sc tqrpibzle, ‘Trtingr.’ A' nzmu kx tqnginim kzte mrlxde angidr, x pibz mrlxde, ‘Vz xlrbz mz trtenge. X pibz bade kx pibo bam nzrlx-krbzme,’ zbz mzli kx rlx-ngrbzme mz trte, rlxbzme ‘mz drtq mrlxde kc ma.’ Apule kx mrlxde esz'-krde kc tqrlx, x rpibz Trte kx ‘eu’ murde ngi da kx suti drtwr mrlxde. Mz nzmu-krde lcde, mzli kx rlxtibzku da mz Gct Trte mz drtq Jiszs, Trte kc xlrmle nigu apu-txpwzle Jiszs esz'-krde kc tqrlx. X rpimle kx ‘eu’ nzmu kx tqngi me pnz drtwrdele. Nzmu kx tqrlxtiku da kx trngiu me pnz drtwr Gct, tr-rlxtipwzkuu ‘mz drtq Jiszs.’ Yctxtrpwz mz nzmu da kx tqrlxtiq yctr me pnz drtwrde. Nzmu kx tqrlxtibzme da kx krlzq kxtrka o trngiu me pnz drtwr Jiszs, x sc tqpibzme, ‘rlxtibo mz drtq Jiszs,’ e nim kc tqpokiatxpeq, murde krlzq kx trngiu me pnz drtwr Jiszs. Mzli kx rlxtx-angidr-ngrgu ‘mz drtq Jiszs,’ trte xlrle Jiszs nzrpi-krde kx drtwrde esz'ti mz nike tqrlxbzku. [Mark 16:17; John 14:13-14; 15:16; 16:23-26]
28.2.7 Seol, Hedis, Paradaes, Heven, Hxl(Sheol, Hades, Paradise, Heaven, Hell)
Drtq nrlc nyzdr kxnzbzng yc-ngrde nrlc kqlu mz Nzryrngrkxtr. Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai, nrlc nyzdr kxnzbzpeng nzkqlebz ‘Seol’ mz natq lr Israel. Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate nrlc lc tzkqle-ngrbz ‘Hedis’ mz natq lr Grik. A' Hedis lc nzlvalio nrlc li, kzdq drtqde ‛Paradaes’ kx nzvzkilr leplz neng Gct, [Luk 23:43; 2 Korint 12:4; Nzaelwapxngr 2:7] x kzdq kz drtqde Hedis kx nzvzkilr leplz kxnztrkang. Jiszs pile kzdq be ngr Hedis x Paradaes mz Luk 16:19-31. A' mz be lc kqlebzle Paradaes ‘nrlar Ebraam.’ Mz kqlu mz nzrtekqtrngr mz Inglis x mz Natqgu pile kx ncblo kc tqrngisc vz mz Hxl, a' mz Grik rpile vz mrkc Hedis. Hxl mz natq ngr Inglis ngi ‘Gehena’ mz Grik.
Kxnzalvztrng mz Nzryrngrkxtr drtwrdr tresz'tiu. Kzdung nzpnzkr drtwrdrle Heven x Paradaes kxmulr esz' x Hedis nidr ncdr Hxl kxmulr esz'. Kzdung nzpnzkr drtwrdrle mzli kc Jiszs trbzka-ngrde, doa nzvzng mz Paradaes o Hedis mzli kc tzbz-ngrdr, x mz nibr Jiszs nzbz-krde, kx Paradaes sc tqaxvctrpebz mz Heven x Hedis sc tqaxvctrpebz mz Hxl. X kzdu-kzng nzpnzkr drtwrdrle kzdq Paradaes sc tqyc mz Seol, mrkc tzvzkilr kxnzbzng, x kx kzdq ‘Paradaes nyz Gct’ sc tqyc mz Heven.
Doa amrlx nzaolvzlr kx mzli kc leplz neng Gct tzbz-ngrdr, nzvzng mz kzdq me kxmrlz, mwx kzdq Paradaes kx yc-ble-bekangr mz Heven, o mwx Heven nide esz'-krde, x kx mz nibr Jiszs nzyzlu-krmle sc tzmnctr-lxblr-zvzpeng badr Gct Heven. Krkcng tzdrka'-ngrng nzvzng mz kzdq nrlc kxtrka mrkc tzayrplapxngr nidr, mwx kzdq Hedis kx yc-ble-bekangr mz Hxl, o mwx Hxl esz'-krde, x mz nibr Jiszs nzyzlu-krmle sc tzmnc-zvzpeng amrlx ngrdr Hxl.
Mz nzrtekqtrngr Hedis mz Natqgu rpiku kx ‛Me Mncngr Gct.’
28.2.8 nzrwztingr mq(washing of hands)
Kzdq lou mz Lou sc Mosis ycmnetr-ngrde nzrwztingr kxtr kx batrpzle leplz x da nzlqngi-krdr x nztr-krdr mz nzobqkr Gct, a' mz mzli nyz Jiszs, lrtzlvzng ngr lr Jiu nzyrlqtr-mopwzlr kcng lou ngr nzrwzting kxtr. Mz kzdq lou lcng doa nawztile mqdeng mz nzrwztingr kxtr x sc tzmu-ateng. Krlc blepx mz nzrwztingr nrkrdrtq mz nzrkapxngr zblqki. Ayrnrngr wztiq mz nzrkapx-krm zblqki, zbz sc tqalepeq nzrwztingr kc tqtr. Lou lc trkapwzu Gct, a' Farzsi nzalvztr-ngrdr kx ngi da kx myapxbz nzrvz-nqblqngr lou lc, da kc tqwai nzrvz-nqblqngr Lou kc tqka Gct. Jiszs trsutiu drtwrde leplz nzpi-krdr kx lou kc tqyrlq leplz rsakrlrmile lou kc tqyrlq Gct. Mz nzmu-krde lc trvz-nqblqleu lou ngr nzrwztingr mq kxtr lc x leplz kc tqmu ate. [Matiu 15:1-20; Mak 7:1-23; Luk 11:37] X Farzsi lcng nzpxtxpx-ngrdr Jiszs murde nzobqszo-krde lou lc tzalelr x trvz-nqblqleu nidr.
28.2.9 trnzpipx-ngru “Gct” o drtq Gct(avoiding saying “God” or God’s name)
Mzli nyz Jiszs, lr Jiu trnzpipxlru drtq Gct, kc tqngi ‛Yawe.’ Mzli kc nzrlwx-ngrdr natq lc mz Nzryrngrkxtr, mztr namcpwzlr drtq ‘Yawe’ a' nzpilr ‘adonai,’ drtwr ngrde ‘kxetu.’ Trnzpipx-kzlru natq lc ‘Gct,’ a' nzpi-alzulr ‘Heven.’ Nzalelr da lc murde nzrpilr na-amrluelr Gct x trnzsutiu drtwrdr nzpingr drtqde mz kzdq nqmq kxtrka. Nzkqle-kzpzlr ‘Krkc Tqmyalz’ o ‛Krkc Tqmyalz-esz'ngr,’ ‘Krkc Tqrninr’ mzli kc nzpi-ngrdr Gct. Mzli ka lr Jiu nzpilr ‘Ha Shem’ mz nzpi-alzu-krdr drtq Gct. ‘Ha Shem’ drtwr ngrde ‘drtq kc’ mz Hibru.
28.2.10 nzrpesalingr lrpz(tearing clothing)
Ngi nqmq krdr lr Israel x lr Jiu kx mzli kx drtwrdr vztx-ngrde o drtwrdr ngyatx-ngrde, nzaelwapx-ngrdr da lc mz nzrpesali-krdr lrpzdr. [Nou 37:34; 44:13; Nzkqlu-krdr 14:6; Josua 7:6; Kxnzryrlqng drtwr 11:35; 2 Samwel 1:11; 3:31; 13:31; 1 King 21:27; 2 King 2:12; 5:7; 6:30; 11:14; 19:1; 21:11; 2 Be Ngrdr 23:13; 34:19, 27 Estz 4:1; Esra 9:3; Job 1:20; 2:12; Asaea 37:1; Matiu 26:65; Mak 14:53; Aposol 14:14] A' nzrpwa'ngr mz Lou Nardr Pris nzrpesali-krde lrpz scdeng. [Livae 10:6; 21:10]
29 nrpr ngr leplz(generation)
Nrpr ngr leplz o nrpr ngr ncblo drtwr ngrde tq kx blepx-lxblrngr. 1) Leplz amrlx kx nzlung mz kzdq mzli. 2) Leplz kx yiz ngrdr kxmu-txpwzle esz'. Trtemung x lxemung x mzledrng x inwedrng nidr nrpr kxesz'. Mzlemqng x inwemqng x kave krmung nidr kzdq kz nrpr. Doa nemqng x doa ne mzlemung x inwemung nidr kzdq kz mou nrpr. 3) Mz Nzryrngrkxtr, nrpr kxesz' ngi yiz nzpnu-pwx (40). Mz nzmu-krde lcde, nrpr kx nzpnu-esz' krlzbzle yiz trtqki-pwx (400).
30 nzamrlzngr leplz(blessing people)
Kzdq doa, mz nzamrlz-krde leplz, drtwr ngrde kx pibzle natqdeng kx suti drtwrde da kxmrlz nzkaputr-krbzle badr. Nzamrlzngr lc ngi kzdq nzkrka'ngr, murde da kxmrlz rblx nzngida-krde, a' ngi txpwz mz nzbatr-krbz Gct nzngida-krde. Kzdung leplz nzlxngitilr kx doa kx tqamrlzle leplz kcng tzmnclzbzng bade, zmatq ngr nzamrlzngr lc myaszlzle nzamrlzngr kx kabz kzdq doa kx traclvelru nidr. Mz nzmu-krde lcde, mrlz pasto x mama ngrgung nzamrlz-krdr leplz nedrng. X mrlz kz trte x lxe doa nzamrlz-krdr doa kxnztopwz nedrng. Nzmu nzamrlz-krm kzdq doa vz-nqblqle me pnz drtwr Gct, Gct sa na-angida-kzple bam. Kxnzrlxngiting nzrngidrlvz-ngrbz badr nzamrlz-krdr leplz x bzkq nzrpilzng. [Luk 6:27-28; Rom 12:14]. Krkcng tzrpilzng leplz neng Gct, sa na-atwemzng Gct. [Nou 27:29; Nzkqlu-krdr 24:9] Nzrpilz-krm kzdq doa drtwr ngrde kx tripqwq nide. Jiszs rpile kx nzmu trnaipqwq leplz, Gct trpnz-kzngr nzipq-krde nim. [Matiu 6:14-15] X nzmu alwx ngrm trnaipqleu, sa navzq mz Hxl. Murde leplz kcng tzrpilzng, nzapulr kxnzmnc-mrbrng mz nzobqkr Gct.
Gct, mz nzamrlz-krde leplz, alebzle da kxmrlz badr x kabzle da kxmrlzting. Da kxmrlzting kcng tqesalz-ngrbz Gct mz leplz nedeng mz Nzesz'tikr Drtwr Gct Badr Leplz Kc Kai, nzyrtio mz Lou Kcpwz 28:1-13. Nzamrlz-krde leplz okatr-zvzle nidr, murde rngisc zmatq ngr nzangidatingr da. A' kzdung mzli rblxbz mz doa nzmc-krde nzrmrlzngr kx vzpxm mz nzamrlzkr Gct nide. Murde mz drtwr Gct myapxbz kx nike bade na-amrlz-zvzle nide kalr, a' trngiu mzli kxmrbcnepwz. A' mz drtwrgu, suti drtwrgu da kxmrlz mzli ka, a' pxtxpx-ngrgu nzaenzli-krgu da kxmrlzting lcng. Nzamrlz-krde nim nzmu vztr-kzpz mzli kx rblxngr da, kc tqbatrpzle nzesotr-krbzme mz Gct. Krlc okatrle nim, kxmule-esz' mzli kx xngi-ngrbzlele kx trmrlz-ngrdeu.
Mz Inglis Nzryrngrkxtr rpile kx leplz nzamrlzlr Gct. A' drtwr ngrde kx nzglqpxlr nide o nzawibzng bade. Mz nzrtekqtrngr mz Natqgu ngi ‘nzrglqpxngr’ x ‘nzawingr’ a' trngiu ‘nzamrlzngr,’ murde trpnzngr scgu zmatq mz nzokatrngr Gct.
31 nzesz'tikr drtwr(covenants)
31.1 nzesz'tikr drtwr leplz badr kztedrng(covenants between people)
31.2 Nzesz'tikr Drtwr Kc Kai(old covenant)
31.3 Nzesz'tikr Drtwr Kc Ate(new covenant)
31.4 nzesz'tikr drtwr kxnzyrlzng(covenant of marriage)
31.1 nzesz'tikr drtwr leplz badr kztedrng(covenants between people and their companions)
Mz Nzryrngrkxtr, nzesz'tikr drtwr ngi kzdq nzesalzngr kx xplr-esz'ngr mz mzlir leplz kxli, o mz mzlir doa lr ma kxli. Nzesz'tikr drtwr kxmulr lc rblx nzrtekqtrngr. Leplz kxnzling o lr ma kxnzling kx nzprtrng mz nzesz'tikr drtwrdr nzaolvz-lxblrng mz nzesalzngr kx naokatr-etrngr mz da amrlx. Nzmu kzdq enqmi nzayotibzle kzdq doa mz nzesz'tikr drtwr lc, e doa kx nzryrlqng badr nzesz'tikr drtwr sc tzokatrpelr nidr. Leplz kcng nzling tzprtrng mz nzesz'tikr drtwr nzesalz-etrng. X nzrpilzng kx naztitrle doa kx esz' mz nidr kx trangidaleu natqde kc tqpile mz nzesz'tikr drtwr lc.
31.2 Nzesz'tikr Drtwr Kc Kai(old covenant)
Mz Nzryrngrkxtr, Gct prtr mz Nzesz'tikr Drtwr badr Ebraam mz nzesalz-krbzle bade nzrngine-krde neidung kx kqlung [Nou dckrlzde 15] x mz nzryrlq-krdr nzrpakrngr [Nou 17:1-14]. X mz nibrde prtr mou mz Nzesz'tikr Drtwr badr Mosis x leplz nedeng, lr Israel. Mzli kc Mosis tqmailzpx-ngrmle lr Israel Ijipt, nzvzng mz Newz Saenae, mrkc tqkabz Gct natq kcng nzpnu-esz' x Lou kxtr, nzrpibz ‘Lou sc Mosis.’ Mzli lcde, prtr kz mz Nzesz'tikr Drtwrdr badr, x esalz-ngrbzle kx na-aclveleng, na-amrlzleng, naokatrleng, na-amnc-zpwxleng, x na-alu-zpwxbzle dakxnzng kx nzpetilr x animol nedrng. [Lou Kcpwz 28:1-14] X lr Israel nzesalz-ngrdr nzvz-nqblq-krdr Lou sc Gct amrlx. Gct esalz-kz-ngrde kx nzmu trnavz-nqblqlru Lou scdeng amrlx, ztrkangr nzrpilzngr sc tqkaputrpele nidr. [Lou Kcpwz 28:15-68] Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate, Nzesz'tikr Drtwr Gct badr lr Israel mz mzli nyz Mosis nzrpibz ‘Nzesz'tikr Drtwr kc kai’ o ‘Lou sc Mosis.’ Gct prtr kz mz Nzesz'tikr Drtwr badr Devet. [2 Samwel 7:11-16; Sam 89:1-38]
31.3 Nzesz'tikr Drtwr Kc Ate(new covenant)
Mz Nzryrngrkxtr Kc Kai Gct batrpzle profet nedeng nzycmnetr-krdr kzdq ‘Nzesz'tikr Drtwr Kc Ate’ kx sa naprtr-kzpz mz leplz nedeng. X krkc tqate blepxbz mz krkc kai mz Lou sc Mosis x myaszlz-kzle. [Jeremaea 31:31-34; Hibru dckrlzdeng 7–8] Buk ngr Hibru aopx-kzle kx Nzesz'tikr Drtwr Kc Kai yrkrpxpe x nztekqtrpengr Nzesz'tikr Drtwr Kc Ate. Gct yrlq-pnzle drtwr kx naprtrbz mz Nzesz'tikr Drtwr Kc Ate badr leplz nedeng, a' na-aenzlile nakrlzbzle nzvz-krm Kxnzmcpx, Jiszs Kraes. X mzli kc Jiszs tqvz-ngrmle, kzdung lr Jiu nzlxngitilr kx nide Kxnzmcpx ne Gct x nzprtrng mz Nzesz'tikr Drtwr lc Tqate. A' lr Jiu kxnzkqlung trnzlxngitilru kx nide Kxnzmcpx ne Gct, a' sc tqabrbe drtwrdr Nzesz'tikr Drtwr Kc Kai. A' rblxbz badr nzrvz-nqblqngr Lou kcng amrlx mz Nzesz'tikr Drtwr Kc Kai. X Gct rpile kx nzmu leplz rblx nzmnc-nrwx-krdr badr x rblx kz nzrlapx-krdr, a' ngi txpwz mz nzprtr-krdr mz Nzesz'tikr Drtwr lc Tqate mz nzlxngiti-krdr Jiszs. Mzli ka, kzdung lr Jiu sa tzlxngitipelr Jiszs Kxnzmcpx x sa tzprtrpeng mz Nzesz'tikr Drtwr Kc Ate. Nzryrngrkxtr rpile kx lr Jiu kxnzkqlung sa nalxngitilr kx Jiszs nide Kxnzmcpx kalr, x ycpe pipz nzyzlu-mou-krmle.
31.4 nzesz'tikr drtwr kxnzyrlzng(covenant of marriage)
Mz Malakai 2:14-16 rpi Gct kx leplz kcng tzyrlzng nzprtrng mz nzesz'tikr drtwrdr. X trkabade nzaxtx-lzbqngr, murde ngi da kxdrka'ngr nzxpqbrlrngr nzesz'tikr drtwr.
32 nzmnc-zpwxngr(peace)
Mz mzli nyz Jiszs leplz nzrpilr ‘Namnc-zpwxq,’ mz nzrpi-krdr kx ‘nim la’ o ‘nim lape.’ Krlc kzdq nzkrka'ngr kx mrbcne kx drtwr ngrde kx, ‘Krka'-ngrne kx Gct na-amnc-zpwxle nim.’ Nzryrngrkxtr mz Inglis nzyr-txpwzlr ‘nrwx’. A' drtwr ngrde ‘namnc-zpwxq,’ a' trngi-txpwzu ‘nrwx.’ Mc Mak 5:35, 9:50, Luk 24:36, Jon 14:27, 20:19, 21, 26, x Aposol 16:36. A' mz Luk 14:23 x Aposol 24:2, ‘nrwx’ drtwr ngrde ‘trpnzngr nzotangr.’
33 nzrsakrlrngr(equality)
‘Nzrsakrlrngr’ drtwr ngrde kx da li kxmu txpwzle esz'. Kzdq trmyaszpxleu kzdq kz. Mz Tqtrbz, Gct Trte nzrsakrlrng mz Mrlxde. X Mqngrkxtr nzrsakrlrng mz Mrlx Gct. Nidr rtqlrdr nzrsakrlr-ngrng mz zmatq x zluli rdr. A' nzblepxbzng mz nzwz-krdr.
Mz nzobqkr Gct, leplz nedeng nzrsakrlr-ngrng amrlx ngrdr. Nzrsakrlr-ngrng mz nzmrlz-krdr x nztubq-krdr, murde nztubqkr Jiszs nzngisc-krdr. Nzrsakrlr-ngrng mz nzmrlzti-krde nidr. Nzmyapx-krdr rsakrlr-ngrbz bade. Nzrngiscng nzlu-alongr kcpwz. Nzblepxng mz da kxmrlz kx natwzlr Heven, murde da lcng navz-nqblqlr nike nzalelr mz nrlc ka.
34 nzrlwxngr yiz mz AD x BC(dating AD and BC)
34.1 x Jiszs kc mzte tzmc ateBC
34.2 mz nibr nzrmcngr mz Jiszs(AD)
Mc # 39; murde aelwapx-ngrde yiz lcng tqkaputr-ngrbzng kzdung da kxmyapxbz mz Nzryrngrkxtr x mz yiz kcng 2000 tqyrbqtxpxpeng, mz nibr nzvzdzkr Jiszs Heven.
34.1 x Jiszs kc mzte tzmc ateBC
Letz kcng tqngi BC vzm mz Natq lr Inglis ‛Before Christ,’ drtwr ngrde yiz kcng amrlx tqyrkrpxpeng x Kraes kc mzte tzmc ate. Mz nzmu-krde lc, yiz kc tqngi 1000 BC, drtwr ngrde yiz kcng 1000 tqyrkrpxpeng, x Kraes kc mzte tzmc ate. Trpnzngr yiz siro (0). 1 BC ycbz x yiz kx yc-mop ngi 1 AD.
34.2 mz nibr nzrmcngr mz Jiszs(AD)
Letz kcng tqngi AD vzm mz Natq lr Rom drtqde ‘Latin’. Mz natqdr, ‛Anno Domini’ drtwr ngrde ‘mz yiz ngr Lod rgu.’ Mz nzmu-krde lc, 2000 AD drtwr ngrde yiz 2000 mz nibr Lod rgu, Kraes mzte nzrmcngr. A' trngiu mz nibr nzbz-krde.
35 nzvzdzkr Jiszs Heven(ascension of Jesus to Heaven)
Jiszs sc tqmnc mz nrlc zbq kcng nzpnu-pwx mz nibr nztulz-mou-krmle mz nzbzngr. Zbz sc tqvzpe mz Newz ngr Nc Olivi badr ncblo nedeng. X mzli kc tzaukz-ngrdrng, batrpz Gct nzvzdz-krde Heven, mrkc tqwxbuo-ngrmle me matq-esz'ngr mz nrlar Gct kxrtc. [Mak 16:19; Luk 24:50; Aposol 1:9]. Nzycmnetr-ngrdr nzvzdz-krde Heven mz Sam 68:18 x mz Efiszs 4:8-10. X nzycmnetr-ngrdr nzwxbuo-krmle mz nrlar Gct kxrtc mz Sam 110:1 x Hibru 1:13. X Jiszs esz'-krde ycmnetr-kz-ngrde nzyzlu-mou-krde Heven mz Jon 6:62 x 20:17.
Mz nzavzdzkr Gct Trte nide Heven x nzatulz-mou-krde nide aelwapx-ngrde kx Jiszs vz-nqblqle me pnz drtwrde. X mz nzvzdzkr Jiszs Heven, Gct ayzlu-mopwzle bade zmatq x nzamrluengr x zluli kcpwz tqrngiscde mzli kc, x sc tqvz-atem mz nrlc ka. Nzalvztrngr lc myapx murde axvctr-lzbqbzku mz Jiszs x mncku badr Heven x wxbuku badr mz nrlar Trte kxrtc. Mc Efiszs 2:6, Matiu 28:18, Aposol 7:55-56, Filipae 2:9-10, Kolosia 3:1-4, 1 Timoti 3:16, Hibru 12:2, 1 Pita 3:22, x Nzaelwapxngr 1:9-18 nzycmnetr-kz-ngrdr nzvzdz-krde Heven. Kxmule-esz' Jiszs mnc Heven mz nrkrdrtqde, a' sa tqmnc-zvz-kzp bagu mz Mqngrkxtr. [Matiu 28:20]
36 takes(taxes)
Takes ngi trau kx nzxpebz leplz mz gzpman. Leplz amrlx mrkang kqlu mz nrlc tulvzo nzxpebzng takes mz gzpman o king. Trau lc avz gzpman mz nzxpengr pulis x ncblo ngr vea mz nzaclve-krdr leplz nedeng. X krlzle nzrwzngr lrpzki x me vzkim lue x kzdu-kzng da kxnzmulr lcng mz nzokatr-krdr leplz nedrng.
Mz mzli nyz Jiszs, gzpman ngr Rom aclvele lr Jiu kcng tzmnclzbzng mz king kxetu kc Rom, badr gavzna ngrdrng x ncblo ngr vea nedrng. Nzmcpxlr kcng ncblo mz nzatakqti-krdr takes. Yiz kang kqlu olvz kxesz' abzo mz kx yiz ngrde nzpnu-esz'-nrade-tq (13) krlzbzle kx yiz ngrde nzpnu-esz'mz-nrade-nzlvqn (65), x ncblo kxesz' abzo mz kx yiz ngrde nzpnu-esz'-nrade-pwx (14) krlzbzle kx yiz ngrde nzpnu-esz'mz-nrade-nzlvqn (65) naxpeng takes. X ncblo kxnzrtwztrpqng kzdung da mz kandre kzbleng naxpe-kzng takes mz da lcdeng. Jiszs x Pol nzrpilr kx leplz naxpetrpzng takes mz gzpman. [Matiu 22:15-21; Mak 12:13-17; Luk 20:20-25; Rom 13:5-7]
Lr Jiu naxpe-kzlr takes mz yiz kang kqlu mz Mangr-nzangiongr Yawe, murde kxnzetung naxpelr leplz mz nzalqngingr x mz nzrwz-moungr Mangr-nzangiongr lc. [Matiu 17:24-27] Mnztr mz srlrni sc lr Rom mqngr nar king kxetu kc Rom. A' Lou sc Mosis tr-rlrpx-ngrdeu lr Jiu nzxpe-krdr dalr Mangr-nzangiongr mz trau kxmule lc. Mz nzmu-krde lc, lr Jiu trnaxpelru takes ngr Mangr-nzangiongr mz trau scdr lr Rom, x nzrngineng kxnzrtekqtrng trau scdr lr Rom mz trau scdr lr Jiu.
Mc kz nzycmnetrngr kxnzatakqting takes (27.6) x kxnzrtekqtrng trau (27.5).
37 zmatq(authority and power)
Mz Natqgu kzdq natq ‘zmatq’ drtwr ngrde li mz natq lr Inglis. Natq kx ngi ‘power’ drtwr ngrde kx ncblo rngisc nzrkrlzngr x nzxplrngr mz nzalengr da. Mz natq lc, Gct rngisc zmatq ngr nzamrlz-krde leplz kxnzyagoxng, murde krlzle nzale-krdele x nzxplr-krde takitrde nzale-krdele. A' natq kx ngi ‘authority’ drtwr ngrde kx kzdung doa nzmnclzbzng mz zmatq ngr kzdq kz ncblo. Mz natq lc, drka' nzmnclzbzng mz zmatq ngr leplz kcng tzlxngitilr Jiszs, murde mnclzbzku mz Jiszs. Trpnzngr scgu nzrkrlzngr mz nzrtulrtr-krbzku mz drka'ng nzvz-nqblq-krdr natq kx kapxbzku, murde nzxplr-krgu trtakitrdeu nidr. A' nzxplrngr x nzrkrlzngr yctrpz mz Gct. Jiszs aprcmle bagu zmatq ngr nzamrlz-krgu leplz kxnzyagoxng, mz nzmnclz-krbzku bade. [Matiu 10:1] Nzrkrlz-krgu x nzxplr-krgu trtakitrdeu nzale-krgule, a' Gct aprcmle bagu zmatq ngr nzale-krgule mz nzvz-nqblq-krde me pnz drtwrde.
Kzdung mzli ncblo kcng tzrngiscng nzxplrngr nzrtulrtr-ngrbzng mz leplz nzvz-nqblq-krdr me pnz drtwrdr, kxmule-esz' leplz lcng trnzmnclzpwzung mz zmatq ngrdr mz nzobqkr gzpman, x nzxpqbrlr-ngrdr lou ngr gzpman mz nzrtulrtr-krdr leplz lcng. Mz natq lr Inglis, nzrpilr kx ncblo lcng nzrngiscdr nzxplrngr kc tqngi ‘power’, a' trtakitrdeu nzale-krdrle murde trpnzngr scdr zmatq kc tqngi ‘authority’ kx aprcbz kxnzetung badr. Nzaprcbz mz pulis zmatq ngr nzrlolvz-krdr leplz. X rngisc-kzng nzrkrlzngr x nzxplrngr mz nzale-krdrle murde nzrngiscng pu. A' pulis kxesz' trpnzngr scde nzxplrngr kx takitrde nzaesakingr ncblo kxnzkqlung kxtrkang kxnzrngisc-kzng pu, kxmule-esz' nzaprcbzlr bade zmatq ngr nzrlolvzngr ncblo.
Mz Nzryrngrkxtr scgu, nike drtwr angidr ngr ‘zmatq’, aelwpx-ngrde mz natq x ngalrdeng kcng tzyc-aepztrpzng.
38 zmatq ngr nzwzngr kx bletipx-lxblrng kcng tzvzpxmqng mz Mqngrkxtr(Spiritual Gifts)
38.1 Mqngrkxtr kabzle zmatq ngr nzwzngr kx bletipx-lxblrng mz nzokatrngr lrmakxtr(the Holy Spirit gives Spiritual Gifts to help the church)
38.2 nzrpipxngr nrpa ngr nzyrplapxngr(word of wisdom)
38.3 nzrpipxngr nrpa ngr nzrkrlzngr(word of knowledge)
38.4 nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct(prophecy)
38.5 nzrmcngr namrlzu r kxnzmncng mzlilxlr kc tqwz(discernment of spirits)
38.6 nzycmne-ngrbz mz Gct mz natq lr kzbleng(speaking in other languages)
38.7 nzrpipxngr drtwr ngr natq lr mrkzble lcng(interpretation)
38.8 nzalvztrngr natq Gct(teaching)
38.9 nzrmailzngr lrmakxtr(leading)
38.10 nzrmcngr lrpzki kx nao-zli kzdq dzbe lrmakxtr(administration)
38.11 nzrlxngitingr kx xplr-esz'ngr(faith)
38.12 nzamrlzngr kxnzyagoxng(healing)
38.13 nzalengr da kxmatq(miracles)
38.14 nzokatr-zlwzngr lrmakxtr(helps)
38.15 nzwztr-ngrbz mz lrmakxtr(serving)
38.16 nzapqtr-ngrbz drtwr lrmakxtr(encouragment)
38.17 nzrka-nrbalq-ngrbz da mz lrmakxtr kcng trnzrngiscung(giving)
38.18 nzaelwapx-ngrbz nzryckr drtwr mz lrmakxtr(mercy)
38.19 nzadwatr-zvzngr lrmakxtr x lr mrkzbleng mz ma nyzm(hospitality)
38.1 Mqngrkxtr kabzle zmatq ngr nzwzngr kx bletipx-lxblrng mz nzokatrngr lrmakxtr(the Holy Spirit gives Spiritual Gifts to help the church)
Mqngrkxtr kabzle zmatq ngr nzwzngr kx bletipx-lxblrngr mz leplz neng Gct. Aposol Pol rpile kx suti drtwrde nzalvztr-krde mz zmatq kcng tzvzpxmqng mz Mqngrkxtr, murde nzao-krdr drtwr leplz nedeng naopx. [1 Korint 12:1] X krlc kz drtwr ngr Nzalvztrngr Kxmyapxbz lc. Murde kxmule-esz' kzdung mzli kxnzrlxngiting nzaki-lzbqng mz zmatq lcng tqkabz Mqngrkxtr mz kxnzrlxngiting, a' Jiszs suti drtwrde leplz nedeng amrlx nzmnctr-lxblr-zpwx-krdr. [Jon 17:20-21] X na-aclvetio-lzbqgu murde ma tqycmne-atrkatiku Mqngrkxtr. [Mak 3:29-30] Kabz Mqngrkxtr zmatq esz'pwz mz kxrlxngiti kxesz'. Pnz drtwrde esz'-krde doa kx narkane bade. [1 Korint 12:11] A' aposol Pol rpimle bagu kx mrlz nzsuti-zlwzkr drtwrgu zmatq kxnzmyapxbzng mz nzokatr-krgu lrmakxtr. [1 Korint 12:31] Krlc drtwr ngrde kx krlzku nzrlxtingr Mqngrkxtr nzka-krmle zmatq kx trtwzkaku, x mwx sa nakamle. Rpi-kzle kx nigu lrmakxtr apuku nrkrdrtq, mz nzngini-krgu nrlar nrkrdrtq Jiszs Kxnzmcpx. X nawztr-lxblrku mz nzwzngr lcng tzblepx-lxblrng murde na-atutr-ngrgu nzwzkr Gct mz nrlc ka.
Zmatq ngr nzwzngr kxtr lcng yclz-ngrmle buk pwx: [Rom 12:3-8; 1 Korint 12:27-30; Efiszs 4:11-16; 1 Pita 4:9-11] Mzli kc tqyrlqtr-lxblr-ngrgu ngalrde lcng, krlzbzle zmatq ngr nzwzngr nzpnu-esz'-nrade-rtqmz (18). Kzdung kxnzetung mz Nzryrngrkxtr nzaki-ngrbz zmatq lcng nzpnu-esz'-nrade-rtqmz mz zmatq ngr nzrycmnepxngr rpwxmz x zmatq ngr nzwztr-ngrbz mz lrmakxtr rpwxmz. [1 Pita 4:11]
Zmatq ngr nzycmnepxngr nidr seleng:
nzrpipxngr nrpa ngr nzyrplapxngr,
nzrpipxngr nrpa ngr nzrkrlzngr,
nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct,
nzrglxngr namrlzu r kxnzmncng mzlilxlr kc tqwz,
nzycmne-ngrbz mz Gct mz natq lr mrkzbleng,
nzrpipxngr drtwr ngr natq lr mrkzble lcng,
nzalvztrngr natq Gct,
nzmailz-zpwxngr leplz, x
nzrmcngr lrpzki kx nao-zli lrmakxtr.
Zmatq ngr nzwztr-ngrbz mz lrmakxtr nidr seleng:
nzrlxngitingr kx xplr-esz'ngr,
nzamrlzngr nrkrdrtq kxnzyagoxng,
nzalengr da kxmatq,
nzokatr-zlwzngr leplz,
nzwztr-ngrbz mz leplz,
nzapqtr-ngrbz drtwr leplz,
nzrka-nrbalq-ngrbz da mz leplz,
nzrycngr drtwr leplz, x
nzadwatr-zvzngr lrmakxtr mz ma nyzde.
Mz nzawz-krgu zmatq lcng, nadcpx mz drtwrgu ‛Nzycmne-ebzpxngr Kxnzawz Kcng Tq’ mz Matiu 25:14-30. Natq lc alvztr-ngrde nigu kx Gct suti drtwrde nzawz-krgu zmatq kcng tqkamle bagu. Murde zmatq lcng naetunepx-zvzng mz nzokatr-krgu kztegung. Nzmu trna-awzwq zmatq scmqng, sa napipzne, apune-kzpwzle sate ngr mq. Murde nzmu na-awzqleng, sa naxplrng. A' nzmu kx tqama-zvzq, sa nayangrngang. Mzli kc ayrnrngr tqtwz-ngrn zmatq ngr nzwzngr lc ngi da kx topwzbe o pobe. Murde nzmu kx tqrngiscm zmatq ngr nzamrlzngr kxnzyagoxng, mz nzabzokr nzawz-krm zmatq lc, doa trnakqluung kx namrlzng mzli kx krka'-ngrn nidr. A' zmatq lcng nzapulr rtq da kx nzlvcpung. Mzli la tqkrka'-zvz-ngrn leplz, zmatq ngr nzwztr-krbzme mz Gct sa naetunepx x nzkqlukr doa kx namrlz-moung sa naetunepx kz.
Mz 1 Tesalonika 5:19, Aposol Pol pile kx, ‛‛Bzkq abaoamu nzwzkr Mqngrkxtr.’’ X mz Efiszs 4:30 rpi-kzle kx, ‛‛Bzkq avzbzmu drtwr Mqngrkxtr.’’ Drtwr ngrde kx nalalztqamu mz nate mz nabzmu x bzkq rpwa'-ngrbzmu mz leplz nzawz-krdr zmatq kx kabzle badr. Mz 1 Tesalonika 5:20 pi mou Pol kx, ‛‛Bzkq apusr-ngrnamu natq kx aelwapx-ngrbz Mqngrkxtr mz leplz brmrda.’’ Murde Mqngrkxtr kamle bagu zmatq lcng mz nzokatr-krgu kztegung kxnzrlxngiting. X suti drtwrde kx leplz neng Gct namnctr-lxblr-zpwx-krdr x nzrlxngiti-krdr naetu. Doa kc tqrpwa'-ngrbz zmatq kcng tqkabz Mqngrkxtr vz-rbr. [1 Korint 14:29]
38.2 nzrpipxngr nrpa ngr nzyrplapxngr(word of wisdom)
Mzli kc kxnzrmailz ngrdr mz makxtr mrkc Jerusalem tzrmcti-lzbq-ngrdr mz Aposol 15:1-29, nzpilr mz ngalrde 15:28, ‛Drtwrgr esz'ti mz Mqngrkxtr kx bzkq kabzkr bamu lou scgr kxkqlu, nigr lr Jiu, murde ma tqmrlepubz bamu.’ Opxm kx kzdung leplz lcng nzrngiscng zmatq ngr nzrpipxngr nrpa ngr nzyrplapxngr mz nzyrlq-krdr drtwr lc. Mz zmatq ngr nzrpipxngr nrpa ngr nzyrplapxngr, mrlx kx rngisc zmatq lc krlzle nzokatr-krde kztedeng mz nzpipx-krbzle badr kzdung natq mz nzvz-nqblq-krde me pnz drtwr Gct. [1 Korint 12:8] A' zvz na-abzpx-kailr nrpa lc kx vz-zpwxm mz Mqngrkxtr o trtingr. Murde kzdung mzli vz-rbrku mz nzxlr-krgu natq Mqngrkxtr. Nrpa amrlx kcng tzvzpxmqng mz Mqngrkxtr drtwrdr esz'ti mz Nzryrngrkxtr.
38.3 nzrpipxngr nrpa ngr nzrkrlzngr(word of knowledge)
Mz zmatq ngr nzrpipxngr nrpa ngr nzrkrlzngr lc, Mqngrkxtr pibzle mz doa da kx trkrlz-pnzleu murde naokatrle o atubqtile kztedeng mz nzrkrlzngr lc. Kzdung mzli mrlx lc pipxle ngalr Nzryrngrkxtr. Na-abzpx-kaiku nrpa lcng, da kc tqwaiku mz nrpa ngr nzyrplapxngr. Pita rngiscde zmatq lc mzli kc tqkrlzle kx Ananaeas x Safira nzpokiabzng mz Mqngrkxtr. [Aposol 5:1-11]
38.4 nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct(prophecy)
Nzalvztrngr mz zmatq ngr nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct yclzm mz ngalrde lcde seleng: [Aposol 2:16-18; Rom 12:6; 1 Korint 11:4-5; 12:10; 28-29; 13:2; 8-9; 14:1-6, 22-25, 29-32, 39; Efiszs 4:11; 1 Tesalonika 5:19; 1 Pita 4:10] Pol nzpnzkr drtwrdele zmatq ngr nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct ngi zmatq kx myatxpxbz mz zmatq amrlx kcng tqkabz Mqngrkxtr mz kxnzrlxngiting. [1 Korint 14:1; 39] Nzrplzpxngr nrpa kx kabz Gct drtwr ngrde nzpitxpx-pnz-krbzle nrpa lc mz kxnzrlxngiting, murde na-axplrle nzrlxngiti-krdr, apqtrle x amqtr-kzpzle drtwrdr. [1 Korint 14:3] Nzryrngrkxtr ycmnetr-ngrde nzrplzpxngr kxmule lc mz ngalrde lcde seleng: [Aposol 11:27-28; 13:1; 15:32; 19:6; 21:9-11; Efiszs 3:5; 1 Timoti 1:18; 4:14] Kzdung leplz kcng tzrngiscng zmatq lc, nzkrlzlr nzplzpx-ngr-mopwz da kx nakaputrp kalr murde pi-pnz-kaipz Gct. [Aposol 11:28; 21:11]
A' mz Nzryrngrkxtr, opx angidr kx kzdu-kzng la profet kxnzalvztr-rbrng x kxnzapokiang. [Matiu 7:15; 24:11, 24; Mak 13:22; Aposol 13:6; 2 Pita 2:1; 1 Jon 4:1; Nzaelwapxngr 16:13; 19:20] Nidr enqmi ngr Gct. X kzdung mzli nzrpipxng da angidr murde napokiati-ngrdr leplz kalr. Krlzq nzrglxngr kx ngi da angidr o trtingr mz nqmq ngr nzycmnetr-ngrdr Jiszs x Nzryrngrkxtr. Nzmu kzdq doa pi-zvzle da kx tresz'tiu mz Nzryrngrkxtr, nide profet kxpokia mz nzrplzpx-krdeng.
38.5 nzrmcngr namrlzu r kxnzmncng mzlilxlr kc tqwz(discernment of spirits)
Mz zmatq lc, doa krlzle nzrglxngr nzmu Gct kc tqwz o drka'. [1 Korint 12:10] X krlz-kzle kx nrpa kc tqplzpx ncblo vzpxm mz Gct o mz drka'. X krlz-kzle nzmu kzdq rkx kxmatq vzpxm mz Gct o mz drka'. Jiszs rngisc zmatq lc mz Matiu 16:23; murde krlzle kx natq Pita trvzpxpuu mz nide esz'-krde, a' vzpxm mz Setzn mz nzvz-nqblq-krde nqmq nr nrlc. Rpibzle bade kx, “Esopx Pita! Bzkq apume bange Setzn, mz nzrpwa'-krme bange nzvz-nqblq-krnge me pnz drtwr Gct. Murde nzrkrlz-krm vz-nqblqle drtwr leplz.”
38.6 nzycmne-ngrbz mz Gct mz natq lr kzbleng(speaking in other languages)
Zmatq ngr nzycmne-ngrbz mz Gct mz natq lr mrkzbleng drtwr ngrde natq lr mrkzbleng mz nrlc ka x natq kz kx trpnzngr kx rkrlz, a' ngi txpwz Gct x krkc tqrngisc zmatq ngr nzpipxngr drtwr ngr natq lr mrkzbleng. Mz 1 Korint 13:1 ycmnetr-ngrde leplz nzycmne-krdr mz natq enjrl. Pol pimle bagu kx, ‛Bzkq nzrpwa'ngr zmatq lc!’ [1 Korint 14:39] X Nzryrngrkxtr alvztr-ngrde kxnamu nzawz-krgule mz ngalrde seleng: [Aposol 2:4-6; 1 Korint 12:10, 30; 14:2, 6-19, 27-28]
38.7 nzpipxngr drtwr ngr natq lr mrkzbleng lcng(interpretation)
Pol ycmnetr-ngrde zmatq ngr nzpipxngr drtwr ngr natq lr mrkzbleng mz 1 Korint 12:10, 30, 14:5, 13, 26-28. Mzli kx kzdq doa ycmne-ngrde mz natq lr mrkzbleng mz nzyrlwr-lxblrkr lrmakxtr, doa kc tqrngisc zmatq lc napipxle drtwr ngr natq doa kc kai mzli kc Mqngrkxtr aelwapx-ngrbzle bade drtwr ngr natq kztede, murde leplz amrlx nakrlzlr nike tqpile.
38.8 nzalvztrngr natq Gct(teaching)
Leplz kcng tzrngiscdr zmatq lc nzkrlzlr nzalvztr-zpwx-krdr leplz kc-kzng, kxmule-esz' leplz nzkqlung o nzpipzng mz Sade Siklu o mz nzyrlwr-lxblrngr doa kx li o tq mz nzrlwxngr x nzskul-krdr mz Nzryrngrkxtr. Kxnzrngiscde zmatq lc, mrlz nzalvztr-krde kxrlxngiti-ate murde nakrlz-zpwxle nzalvztrngr amrlx mz nzlxngitingr Jiszs. Mc kz ‛nzalvztrngr mz Natq Gct’ mz nibr ‛lrmakxtr kxnzrmailzng’ mz Nzalvztr-ngrng Kxmyapxbz.
38.9 nzrmailzngr lrmakxtr(leading)
Mrlz kxnzrmailzng amrlx nzrngisc-krdr zmatq ngr nzrmailzngr lrmakxtr, kxmule-esz' nzmailzlr lrmakxtr amrlx o leplz kxnzpipzng. [Rom 12:8] Leplz kx nzsuti drtwrdr nzrmailz-krdr leplz neng Gct nadctipx mz drtwrdr nike tzpi-ngrdr Jiszs, Pol, x Pita mz leplz kcng tztakitrdr nzrmailz-krdr lrmakxtr. [Matiu 20:25-28; Mak 10:42-45; Luk 22:25-27; 2 Korint 1:24; 1 Timoti 3:2-7; 4:11-16; 5:1-2; 2 Timoti 2:14-16, 22-26; 4:2; Taetus 1:6-9; 2:1-15; 3:9; 1 Pita 5:1-3]
38.10 nzrmcngr lrpzki kx nao-zli kzdq dzbe lrmakxtr(administration)
Zmatq lc mz 1 Korint 12:28 drtwr ngrde nzrmcngr lrpzki kx nao-zli kzdq dzbe lrmakxtr, x nzrpipx-ngrbz mz kxnzrmailzng murde naokatrle nidr mz nike pnz drtwrdr.
38.11 nzrlxngitingr kx xplr-esz'ngr(faith)
Kxnzrlxngiting amrlx nzabrtrpzlr drtwrdr mz Gct. A' krkcng tqycneba zmatq lc, nzxplr-zlwzkr nzrlxngiti-krdr nzmyaszpxlr kztedrng. [1 Korint 12:9; 13:2] Jiszs rpibzle mz kzdung leplz kcng tqamrlzpebzleng mz zyagox kx nzrlxngiti-krdr amrlzle nidr. [Matiu 9:22, 29; 15:28; Mak 5:34; 10:52; Luk 8:48; 18:42; Aposol 14:9; Jemes 5:15] X mou, mz Matiu 17:20-21 Jiszs pi-kzle kx nzrlxngitingr kxtopwz krlzle nzalengr da kxpipz, a' nzrlxngitingr kx xplr krlzle nzalengr da amrlx. Mz nzmu-krde lcde, zmatq ngr nzrlxngitingr kx xplr-esz'ngr krlzle nzokatrngr doa nzale-krde da kxmatq, nzyatr-krbzlr mz da kx rblxngr x nzapqtr-krbzle drtwr kztedeng mz nzaetunepx-krde nzrlxngiti-krdr.
38.12 nzamrlzngr kxnzyagoxng(healing)
Jiszs rngisc zmatq ngr nzamrlzngr kxnzyagoxng. X zmatq ngrde etu-esz'ngr murde kxnzyagoxng kxnzkqlung nzmrlztx-pnzng mzli lcpwz. A' trngiu amrlx ngrdr. [Mak 8:22-25] Jiszs rngisc zmatq ngr Mqngrkxtr atwrnrngr [Jon 3:34]. Mz Mak 6:5-6 amrlznepwz Jiszs kxnzyagoxng kxnzpipzng. X opx angidr kx kzdung mzli rblxbz bade nzale-krde da kxnzkctipxng x nzamrlz-krde kxnzyagoxng murde leplz trnzlxngitilru nide. Mz Jon 5:2-8, Jiszs tramrlzleu krkcng amrlx tzyagoxng mrkc, a' amrlz-txpwzle ncblo esz' mz nzvz-nqblq-krde da kx pibz Trtede. Mz Aposol 19:11 x 28:8-9, mcku kx Pol rngisc zmatq ngr nzamrlzngr kxnzyagoxng, a' tryatr-zvzpwzu nzamrlz-aningr kxnzyagoxng. [Filipae 2:25-27; 2 Timoti 4:20]
Mz nzmu-krde lcde, leplz kx ycneba zmatq ngr namrlzngr kxnzyagoxng trnzkrlzlru nzamrlz-zvzngr. X kxmule-esz' rblxbz badr nzamrlz-krdr doa amrlx, a' leplz kxkqlu nzmrlz-moung. Kzdung mzli doa trmrlztx-pnzu mzli lapwz, a' mrlz mz kzdung zbq. Mz Mak 8:22-25 mcku nzwrde esz'txu kx Jiszs tramrlzleu doa mzli kcpwz tqkrka'-ngrbzlele. X nakrlz-kzku kx nzamrlzngr amrlx trnzangidaung mzli la txpnz o mzli kc ayrnrngr tqkrka'-ngrn. A' nalxngiti-zvzku kx Jiszs sa na-atutr-ngrde natqde mz Jon 14:12 kc tqpile kx, ‛‛Da angidrtx lc napibo bamu. Doa kx lxngitile ninge sa na-ale-kzle rkx lcng tqalexng. X sa na-ale-kzle du rkx kx namyapxbzng, murde sa na-atwzlr-ngrm Mqngrkxtr bamu mz nzyzlu-krmc Trtenge.’’
38.13 nzalengr da kxmatq(miracles)
Rpi Pol kx Mqngrkxtr kabzle zmatq lc mz leplz. [1 Korint 12:10, 28-29] Doa kx tqrngisc zmatq ngr nzalengr da kxmatq trkrlzleu nzalengr da lc mz nzvz-nqblq-krde me pnz drtwrde, murde Mqngrkxtr pibzle bade da kx na-alele. Mzli kang kqlu, da kxmatqng nzkaputrpzng mzli kx Nrpakxmrlz nzyapwxtipx-ngrbzle mz krkcng trnzrlxngitiung. [Mak 16:17-18] Murde Gct alele da kxmatq mz nzaelwapx-krbzle mz leplz kx nide Gct angidr x Nrpakxmrlz ngi da angidr kx takitrde nzlxngiti-krdrle. Ngalrde lcdeng seleng nzycmnetr-kz-ngrdr nzkrka'-ngrbzku mz Gct nzale-krde da kxmatq, Matiu 7:7-11, 21-23, Mak 11:24, Filipae 1:15-18, x Jemes 4:2 3.
Jiszs x aposol nedeng nzaleting da kxmatq kxkqlu. [Aposol 2:43; 5:12] Pol x Banabas nzaleti-kzlr da kxmatq. [dalr Pol mz Aposol 11:1-12; 19:11; Rom 15:18-19; x 2 Korint 12:12 – x dalr Banabas mz Aposol 14:3 vzmi 13:50; x 15:12]. X kzdung kx trnznginidru aposol nzaleti-kzlr da kxmatq, drtqdr seleng: Filip (kzble kx trngiu aposol) [Aposol 8:5-13], Stivin [Aposol 6:8], x kxnzrlxngiting kcng Galesia Provins [Galesia 3:5]. Kzdung mrlzu r nzamrlzngr kxnzyagoxng nzrpi-kzpzng da kxmatq. [Aposol 3:6-8; 4:16, 22] A' kzdung da kxmatq nzvzpxmqng mz zmatq ngr Setzn. [Matiu 24:24; Mak 13:22-23; 2 Tesalonika 2:8-10; Nzaelwapxngr 13:13-14; 16:13-14; 19:20] Krkcng tzaleng da kxmatq mz zmatq ngr Mqngrkxtr sa naglqlz-kzlr Jiszs x nzavzo-lzbqng.
38.14 nzokatr-zlwzngr lrmakxtr(helping)
Mcku zmatq lc mz 1 Korint 12:28. Leplz kxnzrngiscng zmatq lc nzavzo-lzbqng mz nzokatr-zvz-krdr leplz kx nzmnc-krdr rblx. Trnznginidru kxnzetung mz nzobqkr leplz, a' zmatq lc rlr-ngrbzle badr nzokatr-krdr leplz x kabzle badr nabztq kxetu mz nzokatrngr nidr, x nzabrtzngr kxetu mz nzokatr-krdr nidr, murde nzkabzlr zmrlz ngr Gct badr krkcng tzokatrlr.
38.15 nzwztr-ngrbz mz lrmakxtr(serving)
Mcku zmatq lc mz Rom 12:7, Efiszs 4:12 x 1 Pita 4:11. Zmatq lc blepxbz mz nzokatrngr murde okatrku leplz kx nzmnc-krdr rblx o kx suti drtwrdr da, a' wztrpzku mz lrmakxtr amrlx mz nzale-krgu da kx na-amrlzle nidr amrlx ngrdr. Leplz kcng tzrmailzng mz nzngrngr nabz kxtrng nzwztrpzng mz lrmakxtr amrlx, a' trngiu dalr nzokatrngr leplz kx nzmnc-krdr rblx.
38.16 nzapqtr-ngrbz drtwr lrmakxtr(encouraging people)
Mcku zmatq lc tqmyapxbz mz Rom 12:8. Leplz kxnzrngiscng zmatq lc, nzmrlz-angidrng mz nzapqtrngr drtwr kztedrng x nzaxglrngr nidr. Mrlz nzmu lrmakxtr kxnzkqlung nzrngisc-krdr zmatq lc. Gct rkam bagu natq nzapqtr-krgu drtwr kztegung. [2 Korint 1:3-7]
38.17 nzrka-nrbalq-ngrbz da mz lrmakxtr kcng trnzrngiscung(giving)
Gct pibzle mz doa nedeng amrlx nzrka-krdr dakxnzng, lrpz, x trau mz krkcng trnzrngiscung. A' leplz kx nzrngiscng zmatq lc nzabrtz-zvz-ngrdr nzrka-nrbalq-krbzlr dztudrng mz kztedrng. [Rom 12:8] X mz zmatq lc, Mqngrkxtr kabzle badr nzyrplapxngr murde nakrlzlr kxnamu nzrkabzngr dztudrng. X amrlz kz Gct nidr murde nzrngisc-krdr da natakitrde nzrka-nrbalq-zvz-krdr da. [2 Korint 8:1-15; 9:6-12]
38.18 nzaelwapx-ngrbz nzryckr drtwr mz lrmakxtr(mercy)
Zmatq lc nzyro mz Rom 12:8. Krkcng tzrngiscng zmatq lc nzkrlzlr nzxngi-ngrbz nzetqkr drtq kztedrng x nzaelwapx-ngrdr nzryckr drtwr Gct mz leplz, kxmule-esz' nzetqkr drtqdr vzpxm mz nzale-krdr da kx vz-rbr o trtingr.
38.19 nzadwatr-zvzngr lrmakxtr x lr mrkzbleng mz ma nyzm(hospitality)
Zmatq lc nzyro mz 1 Pita 4:9. Doa kc tqngiscde zmatq lc, sutitx zlwz drtwrde nzamnctx-zpwx-krde lrmakxtr x lr mrkzbleng mz nzadwatr-zvz-krde nidr mz ma nyzde.
 
39 Nzyokaetipxngr Yiz Kcng Tqkaputrpqng Kzdung Da
Mz nzyokaetipxngr yiz kcng tzkaputrpzng kzdung da, rblx nzpi-angidrng x kxnzetung drtwrdr tresz'tiu. Maki kxmule lc drtwr ngrde kx yiz lcng trkrlz-zpwxkuu. A' krlzku kzdung yiz abzo mz da kcng tzkaputrpqng mz buk kcng Nou x Nzrlaszngr. Kzdung da tzkaputrpqng Mz nibr Nzrwzngr Nrlc (MNN). X kzdu-kzng da tzkaputrpqng x Nubla Nzetu Kc Ate (NKA) o Mz nibr Nubla Kxetu (MNK). Nzryrong yiz nzling mzli kx lr Jiu nzrlaszlr Ijipt, murde tropx-angidru yiz kznike tubq. Abzo mz mzli nyz King Sol, nzvz-rbrkr yiz lcng trmyaszpxleu yiz kcng nzpnu-esz' o nzpnu-li. X abzo mz lr Israel nzngini-krdr kxnzawz-nrbalqng Asiria, nzvz-rbrkr yiz lcng trmyaszpxleu yiz kx li o tq. Trkrlz-angidrkuu mzli kx nzmcngr mz Jiszs, murde nzvz-rbrng mzli kc tzwzngr kalendz scgu. A' opxm kx mzte nzmc mz yiz 7 BC, murde krlzku kx King Herot kc Tqmyalz bz mz yiz 4 BC, zbz Josip, Mxri x Jiszs sc tzrlaszlr Ijipt mz nzyzlu-krdr Israel. Trkrlz-angidr-kzku yiz kc tqbz-ngrm Jiszs, a' mwx nangi mzlir yiz 27-33 AD. Mz pepz lc, vz-nqblqku kxnzrkrlzng kcng tzpipxlr tqbzpe mz yiz 30 AD.
 
- MNN Mz Nibr Nzrwzngr Nrlc -
- NKA X Nubla Kxetu kc Ate -
- MNK Mz nibr Nubla Kxetu -
- BC X Jiszs kc mzte tzmc ate -
- AD Mz nibr nzrmcngr mz Jiszs -
- YNJ Yiz nyz lr Jiu (mz nzvz-nqblq-krde kalendz ngr temz scdr) -
 
MNN NKA BC YNJ Da kx kaputrp Natq Gct
0 1657 4000 Nzrwzngr nrlc Nou 1:1-31
239 1418 3761 1 *
931 726 3075 687 Adam bzpe mzli kc yiz ngrde 930. Nou 5:5
1057 600 2950 812 Noa mzte nzmc. Nou 5:282-29
1559 98 2447 1315 Sem mzte nzmc. Nou 5:32
1657 0 2349 1413 Nrlc boope. Nou 6:1–8:22
 
MNN MNK BC YNJ Da kx kaputrp Natq Gct
1950 293 2056 1706 Ebraam mzte nzmc. Nou 11:26
2007 350 2000 1762 Noa bz. Yiz ngrde 950. Nou 9:29
2049 392 1957 1805 Nzesz'tikr drtwr Gct badr Ebraam mz nzrpakrngr Nzodakr mztea kcng Sodom x Gomora Nou dckrlzdeng 15 x 18–19
2050 393 1956 1806 Aesak mzte nzmc. Nou 21:1-3
2110 453 1896 1866 Jekop (Israel) mzte nzmc. Nou 25:20-26
2125 468 1881 1881 Ebraam bz. Yiz ngrde 175. Nou 25:8
2159 502 1847 1915 Sem bz. Yiz ngrde 600. Nou 11:10-11
2201 544 1805 1957 Josip mzte nzmc. Nou 30:22-24
2230 573 1776 1986 Aesak bz. Yiz ngrde 180. Nou 35:28-29
2231 574 1775 1987 Josip wzlzbz mz King kc Ijipt mz nzaclvengr dztudeng. Nou dckrlzde 41
2240 583 1766 1996 Jekop x lrmanyzde amrlx nzvzng Ijipt. Nou 46:1-7
2257 600 1749 2013 Jekop (Israel) bz. Yiz ngrde 147. Nou 49:33
2311 654 1695 2067 Josip bz. Yiz ngrde 110. Nou 50:22-26
2590 933 1416 2346 Mosis mzte nzmc. Nzrlaszngr 2:1-10
2670 1013 1336 2426 Lr Jiu Nzrlaszlr Ijipt - Mz nzvz-nqblqngr Nou x Nzrlaszngr Nzrlaszngr 3–12
 
BC YNJ Da kx kaputrp Natq Gct
1446 2326 Lr Jiu Nzrlaszlr Ijipt - Nzrlwx-teblqngr abzo mzli nyz Solomon Nzrlaszngr 3–14
1400 2362 Nztwzkr Josua Kenzn, mz vea, x nzabzokr mzli nyz kxnzryrlqng drtwr Buk ngr Josua x Kxnzryrlqng Drtwr
1060 2702 Samuel - Kxrjzs kc tqrmnr-ngrbz. 1 Samwel dckrlzdeng 1:1–25:1
1040 2722 Nzaelungr nar Sol tolo mz nzngini-krde King ayrnrngr Israel 1 Samwel dckrlzdeng 9–10
1000 2762 Devet nginide king 1 Samwel 16:12-13
960 2802 Solomon ngi King 1 King 1:39
920 2842 Drtc' lvali Israel x Judz 1 King 11:41–12:20
723 3039 Lr Asiria nzaovxiolr lr Israel mz nzngini-krdr kxnzawz-nrbalqng 2 King 15:29–17:23; 2 Be Ngrdr 5:26
586 3176 Lr Bxbilon nzaovxiolr lr Judz mz nzodati-krdr Mangr-nzangiongr Yawe 2 Be Ngrdr 36:11-21
536 3226 Nzabzokr nzrwzti-moungr Mangr-nzangiongr Yawe Esra 3:8–4:24
520 3242 Nzrwztingr Mangr-nzangiongr Yawe sc tqvzpe Esra 5:1-2
516 3246 Mangr-nzangiongr Yawe krali yrkrpx Esra 6:13-15
480 3282 Estz nzmcpx mz nzngini-krde kwin ngr Prsiz Estz 2:8-17
458 3304 Esra yzlu Judz Esra 7:1-8
444 3318 Nemaea yzlu Judz Nemaea 2:1-11
333 3429 Aleksada kc tqmyalz (Grik) aovxiole Palestaen (prtr kz Judz) *
300-200 3462-3562 Nzryrngrkxtr mz Hibru nzrtekqtrngr mz natq lr Grik (Septuajin) *
63 3699 Rome aovxiole Palestaen *
37 3725 Herot kc tqmyalz nzmcpx mz nzngini-krde king (wzlzbz mz Rom) *
8 3754 Nzrpipx-ngrbz mz Mxri kxmnckamelr Luk 1:26-38
7 3755 Nzrmcngr mz Jon Kxawrkxtr x Nzrmcngr mz Jiszs Luk 1:57; 2:1-7; Matiu 1:18-25
6 3756 Nzrprmitrngr Jiszs Mangr-nzangiongr Yawe / Josip, Mxri, x Jiszs Sc Tzplclr Ijipt Luk 2:21-38; Matiu 2:13-14
4 3758 Nzbzkr Herot kc tqmyalz Matiu 1:15; 2:19-23
 
AD YNJ Da kx kaputrp Natq Gct
6 3767 Mxri, Josip x Jiszs nzvzng Jerusalem mz nzmulvzlr Nzamyangr Luk 2:41-51
27 3788 Jiszs abzole nzwz-krde Matiu 4:17; Mak 1:14; Luk 4:14; Jon 1:35-51
30 3791 Nzbzkr Kraes, Nztulz-krm Kraes mz nzbzngr, Nzvzdzkr Kraes Heven, x Nzvzo-krm Mqngrkxtr Matiu 27:3328:20; Mak 15:2216:20; Luk 23:3324:53; Jon 19:1620:25; Aposol 1:12:47
33 3794 Nznibqngr Stivin x Pol sc tqlxngitile Jiszs Aposol 7:54-60; 9:1-28
40 3801 Pita wztrpz mz kxtrngiu lr Jiu (Konilias) Aposol 10:23-48
44 3805 Nzrnibqngr Jemes (mzle Jon) Aposol 12:1-2
46 3807 Pol abzole nzvzpx-krde ayrnrngr mz nzryapwxpx-krde Nrpakxmrlz Aposol dckrlzdeng 13–14
50 3811 Pol abzole nzvzpx-krde krali mz nzryapwxpx-krde Nrpakxmrlz Aposol 15:3618:22
53 3814 Pol abzole nzvzpx-krde kratq mz nzryapwxpx-krde Nrpakxmrlz Aposol 18:2321:14
57 3818 Pol nzlolvz Jerusalem Aposol 21:1526:32
59 3820 Pol nzatwzlrngr Rom Aposol 27:128:16
64 3825 King Kxetu Niro angcle Rom x tetitrle kxnzlxngitilr Kraes *
70 3831 Ami ngr Rom odatile Jerusalem x Mangr-nzangiongr Yawe Matiu 24:1-2
95 3856 Jon nzatwzlrngr mz trmctu Patmos mz nzayrplapxngr nide Nzaelwapxngr 1:9
 
AD YNJ Da kx kaputrp -
100 3861 Aposol Jon bz -
311 4072 Nzabzokr nzrlr-ngrbz mz kxnzrlxngiting nzangio-nrbalq-krdr Jiszs -
312 4073 King Kxetu Kanstxntin sc tqlxngitile Jiszs -
325 4086 Kansrl mrkc Mztea Naesiz – nzabzokr nzalvztrngr mz Tqtrbz -
327 4088 Drtwr kxnzetung esz'ti mz buk kcng naprtrng mz Nzryrngrkxtr Kc Ate -
380 4141 King Kxetu Flevizs Teodosizs rtulrtrbzle mz leplz amrlx nzngini-krdr Kristin mz nzyrlq-krde “Kristin” nzrlxngitingr kx esz'txu mrkcng amrlx tzaclveng lr Rom. -
387 4148 Agostin Kxtr sc tqlxngitile Jiszs. Mz nibrde sc tzmcpx mz nzngini-krde Bisop ngr Hipo mrkc Afrika. -
398 4159 Jon Krisostom Kxtr nginide Bisop mrkc taon kxetu Konstantinopol -
400 4161 Jerom tekqtrle Nzryrngrkxtr mz Latin, natq lr Rom. Buk lc nzrpibz, “Vulgate.” -
1000 4761 - -
1054 4815 Makxtr Kc etu nzakipx-lzbqng. Zbz Makxtr ngr me prkilzm nepi sc tqyc Konstantinopol x Makxtr ngr me takio nepi sc tqyc Rom. -
1209 4970 Fransis Kxtr sc tqabzole dzbe ncblo kx nzwztrpzng mz Kraes kcng tzvz-nqblqlr nqmq kcng tqyrlqle. Drtqdr “Franciscan Brothers.” -
1384 5145 Jon Wiklif nzatrkati murde tekqtrle Nzryrngrkxtr mz Inglis. -
1454 5215 Nzrwzngr masin mz nzryrngr letz kcng kqlu mz pepz mz nzwrde esz'. X nzrwzngr kzdung Nzryrngrkxtr mz masin lc. -
1517 5278 Maten Lutz mrkc Jemeni sc tqbatrpzle mz kzdung leplz nzyrlqpx-lzbq-krbzlr mz Makxtr Katolik mrkc Rom, murde vz-rbr mz kzdung da kxetu. -
1534 5295 King Hedri Krartqmz kapx-lzbq mz Makxtr kc Rom x atulzle Makxtr ngr Inglzn (Aglikzn) -
1549 5310 Asbisop Kranmr sc tqyrle Buk ngr Nzkrka'ngr (Book of Common Prayer, Aglikzn) -
1611 5372 King Jemes sc tqbatrpzle nzrtekqtrngr Nzryrngrkxtr mz Inglis, KJV (King James Version) -
1727 5488 Makxtr ngr Moravia mrkc Iurop sc tqatwzlrpxng kxnzrlepxng Nrpakxmrlz. Krlc nzabzokr kzdung kz Makxtr nzatwzlrpxngr leplz mrkcng kqlu mz nzrlepxngr Nrpakxmrlz. -
1735 5496 Lr Merika kxnzkqlung nzlxngitilr Jiszs mz da kc tzrpibz, “Nzdwalz-ngrm kxmyalz.” -
1906 5667 Nzabzokr nqmq ngr nzangiongr kc tzrpibz “Pentikostol” -
1948 5709 Kandre kc Israel nzyrlq-moung mz nrlc. -
1960 5721 Nzabzokr nqmq ngr nzangiongr kc tzrpibz “karismatik” -
2000 5761 - -
2008 5769 Buk ngr Rut, Buk ngr Sam, x Nzryrngrkxtr Kc Ate Nztekqtrng mz Natqgu -
40 Yiz kx nzyrting buk kcng tzprtrng mz Nzryrngrkxtr Kc Ate
- Matiu 45-68 AD - 1 Timoti 62-63 AD -
- Mak 50-70 AD - 2 Timoti 65-67 AD -
- Luk 59-63 AD - Taetus 63-65 AD -
- Jon 50-70 (85-90) AD - Filimon 60-62 AD -
- Aposol 62 AD - Hibru 68-69 AD -
- Rom 57-58 AD - Jemes 46-49 AD -
- 1 Korint 54-55 AD - 1 Pita 62-64 AD -
- 2 Korint 55-56 AD - 2 Pita 65-67 AD -
- Galesia 48-58 AD - 1 Jon 90-95 AD -
- Efiszs 60-62 AD - 2 Jon 90-91 AD -
- Filipae 60-62 AD - 3 Jon 90-91 AD -
- Kolosia 60-62 AD - Jud 65-80 AD -
- 1 Tesalonika 50-51 AD - Nzaelwapxngr 90-97 AD -
- 2 Tesalonika 51 AD - - - -
41 Buk ngr Nzryrngrkxtr abzo mz krkc tzyrti-kaing
- Matiu 45-68 AD - Filimon 60-62 AD -
- Jemes 46-49 AD - Aposol 62 AD -
- Galesia 48-58 AD - 1 Timoti 62-63 AD -
- Mak 50-70 AD - Taetus 63-65 AD -
- Jon 50-70 (85-90) AD - 1 Pita 62-64 AD -
- 1 Tesalonika 50-51 AD - 2 Pita 65-67 AD -
- 2 Tesalonika 51 AD - 2 Timoti 65-67 AD -
- 1 Korint 56 AD - Jud 65-80 AD -
- 2 Korint 56 AD - Hibru 68-69 AD -
- Rom 57-58 AD - 1 Jon 85-95 AD -
- Luk 59-63 AD - 2 Jon 90 AD -
- Efiszs 60-62 AD - 3 Jon 90 AD -
- Filipae 60-62 AD - Nzaelwapxngr 90-97 AD -
- Kolosia 60-62 AD - - - -
42 Kxmu zbq nyz lr Jiu
Kzdq zbq nyz lr Jiu nzaking mz ncte kcng rtqmz.
- Mz nrlckxbq: - - -
- Nzobqngr kc kai - nztaokr nepi krlzbzle nabz-nepi kc rpwxmz mz nrlckxbq -
- Nzobqngr krali - nabz-nepi kc rpwxmz krlzbzle aurnrlc -
- Nzobqngr kratq - aurnrlc krlzbzle nabz-nepi kc tq mz nourla -
- Nzobqngr krapwx - nabz-nepi kc tq krlzbzle nepi kxprtzm -
- Mz nrlckxngrlx: - - -
- Nabz-nepi kc kai - nzprtz-krm nepi krlzbzle nabz-nepi kc rpwxmz mz nourla -
- Nabz-nepi kratq - nabz-nepi kc rpwxmz mz nourla krlzbzle bea -
- Nabz-nepi kraesz'mz - bea krlzbzle nabz-nepi kratq milzpq -
- Nabz-nepi krarpwxmz - nabz-nepi kratq milzpq krlzbzle nepi kxtao -
 
Zbq nyzdr yzutr x yrkrpx mz nztaokr nepi, mzli kx wx-nzlotrngr nrlc x rblx nzrmcngr kala ngr kzdq da.
Sabat ayzutr mz nztaokr nepi mz Zbqkranzlvqn x vz-krlzbzle nztaokr nepi mz Satde.
Nrlckxbq vz-kaip x nrlckxngrlx kc ate. Mz nzmu-krde lc Satde nyz lr Jiu abzo mz nrlckxbq ngr Zbqkranzlvqn nyzgu.
Mz nzmu-krde lcde “nabz-nepi kratq” mz Nzryrngrkxtr Kc Ate ycmnetr-ngrde kzdq mzli abzo mz nabznepi kc rpwxmz mz nourla krlzbzle bea.
43 Nzboikr Kzdung Nrlc Mz Nzryrngrkxtr
 
Nzboikr Nabx Santa Krus X Trmctu Ngrng Solomon Mz Nzryrngrkxtr Kc Ate *
1 mita 1/2 - -
66 mita 36 Nzaelwapxngr 21:17 / Nzvekr drkq ngr Jerusalem kxmrna
100 mita 54.7 @nzboikr sokz fil Jon 21:8
1 kilomita - Nzboikr ezfil nyzgu, x Uta → Lwepe, x Mrnzu → Yc Matiu 5:41; Aposol 1:12 / Jerusalem - Newz ngr Nc Olivi
2 kilomita - Uta → Nep, x Uta → ezfil, x Vxngz → Lata Matiu 5:41
3 kilomita - Bznwz → Palr, x Uta → Balo, x Uta → Lwcvz Jon 11:18 / Jerusalem → Betzni
8 kilomita - Uta → Mzkyo mz nanyc, x Vxngz → Nycli, Uta → Dxi mz bot Matiu 1:10 / Jerusalem → Betleem
11 kilomita - Luesalo → Lwcvz mz nanyc, x Palr → Noole, x Lwcvz → Mztu mz bot, x Mzkyo → Mztu mz bot Luk 24:13 / Jerusalem → mztea Zmezs
300 kilomita - Honiara → Kia, Isabel, x Kirakira → Visale, Guadalcanal Nzaelwapxngr 14:30
900 kilomita - Santa Krus → Ghatere, Isabel, x Star Harbor, Makira → Shortland Islands, Trmctung Daf → Honiara, x Anuta → Santa Ana, x Ulawa → Tikopia Aposol 28:1 / Nzboikr mrkc tqtwzki nenq kc etu lcsu sc Pol.
2400 kilomita - Tiokpia → Port Moresby, PNG, x Santa Krus → Samoa, x Santa Krus → Brisbane, Australia Nzaelwapxngr 21:16 / Nzboikr kzdq nrlar mzteadau